Силсилаи тарбияи фарзандон, қисми сивупанҷум: Алоқаманд сохтани кӯдак ба некӣ кардан ба падару модар

Силсилаи тарбияи фарзандон, қисми сивупанҷум: Алоқаманд сохтани кӯдак ба некӣ кардан ба падару модар

سلسلة تربية الأولاد، القسم الخامس والثلاثون: عن الترغيب فى بر الوالدين والترهيب من عقوقهما

< الطاجيكية – Tajik - Тоҷикӣ >

Таҳия: Ҳақназаров Тоҳир

إعداد: حقنظراو طاهر

—™

Тавсияҳои Қуръон

﴿وَقَضَىٰ رَبُّكَ أَلَّا تَعۡبُدُوٓاْ إِلَّآ إِيَّاهُ وَبِٱلۡوَٰلِدَيۡنِ إِحۡسَٰنًاۚ إِمَّا يَبۡلُغَنَّ عِندَكَ ٱلۡكِبَرَ أَحَدُهُمَآ أَوۡ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُل لَّهُمَآ أُفّٖ وَلَا تَنۡهَرۡهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوۡلٗا كَرِيمٗا ٢٣ وَٱخۡفِضۡ لَهُمَا جَنَاحَ ٱلذُّلِّ مِنَ ٱلرَّحۡمَةِ وَقُل رَّبِّ ٱرۡحَمۡهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرٗا ٢٤﴾ [الاسراء: ٢٣، ٢٤]

«Ва Парвардигори ту фармон додааст, ки ба ҷуз Ӯ (дига­ре)-ро напарастед ва ба падару модар некӣ кунед. Агар яке аз онҳо, ё ҳар дуяшон назди ту ба синни калонсолӣ бирасанд, пас, ба онҳо «уфф» магӯ ва бар сари онҳо бонг мазан ва онон­ро (аз пеши худ) марон ва ба онҳо сухани некӯ бигӯ. Ва аз ҷи­ҳати меҳрубонӣ бозуи тавозӯъро барояшон паст кун ва бигӯ: “Парвардигоро, ба эшон раҳм кун ҳамон гуна ки онон маро дар хурдсолӣ парвариш карданд».[1]

Ва мефармояд:

﴿وَوَصَّيۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ بِوَٰلِدَيۡهِ حُسۡنٗاۖ وَإِن جَٰهَدَاكَ لِتُشۡرِكَ بِي مَا لَيۡسَ لَكَ بِهِۦ عِلۡمٞ فَلَا تُطِعۡهُمَآۚ إِلَيَّ مَرۡجِعُكُمۡ فَأُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمۡ تَعۡمَلُونَ ٨﴾ [العنكبوت: ٨]

«Мо ба инсон тавсия кардем, ки ба падару модараш некӣ кунад. Ва агар (эй инсон) онҳо саъю талош кунанд, ки барои Ман он чиро, ки ба ҳақиқати он огоҳӣ надорӣ, шарик орӣ, аз онҳо итоъат макун. Бозгашти ҳамаи шумо ба сӯи Ман аст, пас аз он чӣ кардаед, огоҳатон мекунам».[2]

Боз мефармояд:

﴿وَوَصَّيۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ بِوَٰلِدَيۡهِ حَمَلَتۡهُ أُمُّهُۥ وَهۡنًا عَلَىٰ وَهۡنٖ وَفِصَٰلُهُۥ فِي عَامَيۡنِ أَنِ ٱشۡكُرۡ لِي وَلِوَٰلِدَيۡكَ إِلَيَّ ٱلۡمَصِيرُ ١٤ وَإِن جَٰهَدَاكَ عَلَىٰٓ أَن تُشۡرِكَ بِي مَا لَيۡسَ لَكَ بِهِۦ عِلۡمٞ فَلَا تُطِعۡهُمَاۖ وَصَاحِبۡهُمَا فِي ٱلدُّنۡيَا مَعۡرُوفٗاۖ وَٱتَّبِعۡ سَبِيلَ مَنۡ أَنَابَ إِلَيَّۚ ثُمَّ إِلَيَّ مَرۡجِعُكُمۡ فَأُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمۡ تَعۡمَلُونَ ١٥﴾ [لقمان: ١٤، ١٥]

«Мо ба инсон нисбат ба падару модараш тавсия кардем, (ки дар ҳаққи эшон некӣ кунад, ба хусус модар, чаро ки) мо­дараш вайро дар ҳоли сустӣ болои сустии дигар[3] дар шикам бардоштааст ва поёни даврони ширхорагии ӯ ду сол аст, (аз ин рӯ тавсияи Мо ин аст) Моро ва падару модари худро шукр­гузорӣ кун. Ва (бидон ки саранҷом) бозгашт ба сӯи Ман аст. Ва агар бо ту дар он кӯшиш кунанд, то чизеро, ки туро ба (ҳақиқати) он донише нест, бо Ман шарик муқаррар кунӣ, пас аз онҳо фармонбардорӣ макун ва бо онҳо дар (зин­дагии) дунё ба ваҷҳи писандида сӯҳбат дор ва роҳи касонеро пайра­вӣ кун, ки ба сӯи Ман рӯ овардаанд. Сипас шумо ба сӯи Ман бар­мегардед, пас шуморо ба он чӣ мекардед, огоҳ мекунам».[4]

Оре, пайванд ва иртибот додани ин фасл ба тарбияи кӯ­дак аҳамияти онро ошкор месозад, чун ин фасл ба таври мустақим ба ҳар инсон, қатъи назар аз мард ва зан иртибот дорад. Ва он ба ин далел аст, ки аҳодиси зиёде далолат­ку­нанда бар ин воқеият ворид шуда, ки ба ростӣ хубӣ кардан дар ҳаққи волидайн асари бузурге дорад дар нек сохтани фарзандон ба тавре, ки ҳар гоҳ аз фарзандонамон хостем, то ба мо некӣ кунанд, онон ба ин кор иқдом хоҳанд кард. Ин худ аз мо мехоҳад, ки хоҳ муҷаррад бошем ва хоҳ хонадор, ҳамеша барои некӣ кардан ба волидайни худ кӯшиш намо­ем, ҳамон тавре, ки сарвари ҷаҳониён ҳазрати Муҳаммад (с) ба он тавсия фармудаанд. Чунончи аз Абуҳурайра (р) риво­ят шуда, ки Пайғамбари акрам (с) фармуданд: «Афофу пок­домании занони мардумро нигоҳ доред, то занони шумо низ афифу покдоман бошанд. Дар ҳаққи падару модари худ некӣ кунед, то фарзандонатон дар ҳаққи шумо некӣ кунанд. Агар бародари динии яке аз шумо ба умеди пӯзишу гузашт назди ӯ омад, бояд онро бипазирад, хоҳ узрхоҳияш ҳақиқӣ бошад ва ё ба дурӯғ узр хоҳад, агар чунин накунад (фардои Қиёмат) бар ҳавзи Кавсар ворид нахоҳад шуд».[5]

Ва мефармоянд: «Ба падару модари худ некӣ кунед, то фарзандонатон низ ба шумо некӣ кунанд, покдоману дуруст­кор бошед, то занонатон покдоману дурусткор бошанд».[6]

Бинобар ин, вақте сабаби аслии азияту озор расонидани фарзандон ба волидайни худ барои мо равшан гардид, он ҳам дар марҳалае, ки аз як ҷиҳат тасаллути падару модар ва аз тарафи дигар умқи сиришту табиати даврони туфулият аз ҳам ҷудо мешавад ва фарқкунанда мегардад. Роҳи саҳеҳу солим барои дуруст сохтани кӯдак ва устувор намудани ро­ҳи ӯ бар асоси роҳу равиши некӯкорон ва ҳаракати ӯ ба шакли росту мустақим он аст, ки мо низ дар роҳу равиши худ адолату миёнаравиро пеш гирем ва дилбастагии беш аз ҳадди худро нисбат ба дунёву матои он тағйир дода, бештар ба тарафи некӯкорӣ, адолат, ибодати Худованд ва дурӣ ҷус­тан аз азияту озор расонидан ба волидайн бо анвоъу ақсоми гуногуну шаклҳои мухталифи он рӯй биёрем...

Шояд ин савол пеш ояд, ки чӣ гуна ва аз чӣ роҳе инсон некӯкор мешавад? Асосу пояи некӯкорӣ кадом аст? Оё некӯ­корӣ фақат ҳангоми ҳузури падару модар аст ва ё дар на­будани онон низ мебошад? Оё ин некӯкорӣ баъд аз фавти волидайн ҳам идома меёбад?

Дар ҷавоб бояд гуфт, дар рафти баҳсу баррасӣ ва бо та­факкуру андеша дар аҳодиси набавӣ дармеёбем, ки барои некӣ кардан дар ҳаёти волидайн ҳамчунин барои баъд аз фавти онон асос ва қавоиду завобити хоссе вуҷуд доранд, ки ба василаи онҳо ба таври куллӣ дари некӣ кардан дар ҳаққи волидайн чи дар ҳаёт ва чи баъд аз мамоти онон барои фар­зандонашон боз мебошад. Муддати замони ин некӯкорӣ, за­мони истифода аз он, ҳамчунин коҳиши даст задани шахс ба хатову иштибоҳ давом дорад. Дар воқеъ, ин худ намоёнгари раҳмату инояти фаровони Парвардигор аст нисбат ба бан­дагони худ. Аммо бисёр мояи тааҷҷубу шигифтӣ аст, ки бо вуҷуди ин ҳама сабукиҳову зиёдатии раҳмат ва инояти беда­реғи Парвардигор боз дармеёбем, ки азияту озор расонидан ба волидайн бо анвои гуногун ва ба шаклҳои мухталиф, Ху­до нигоҳ дорад, дар миёни мардум амалӣ мешавад, ки дар воқеъ ин худ айни зулму ситам ба худ ва ба фарзандон мебо­шад. Зеро касе, ки воқеан ба худ раҳм намекунад ва наме­хоҳад барои волидайнаш фарзанди некӯкор бошад, пас, ло­ақал нисбат ба фарзандони хеш бораҳму меҳрубон бошад. Лозим аст пайваста барои некӣ кардан ба волидайни худ бикӯшад, то ин ки Худованд ҳам ба фарзандону кӯдакони ӯ ин тавфиқро иноят фармояд ва онон низ ба ӯ некӣ кунанд, ки дар натиҷа эшонро аз гуноҳи азияту озор расонидан ба волидайн ва аз хашму азоби Худованд бираҳонад.

Худованд ҳамаи моро аз азияту озор расонидан ба во­лидайн маҳфуз бидорад. Омин!!!

А. Чанд асос дар бораи некӣ дар ҳаққи

волидайн дар ҳоли ҳаёти онон

Асоси аввал, савоби некӣ дар дунё ва охират

Табиист, некӣ кардан ба волидайн дар зиндагии дунявӣ ва ухравии фарзандон асари зиёде дорад. Ба ҳамин хотир аст, ки дармеёбем, Расули Худо (с) ҷонибу нишонаҳои ин некӣ ва асари он дар зиндагии ҳар фарди мусалмоне, ки вақ­те ислоҳ шуд, ҷомеа низ ислоҳ мешавад, мушаххасу маълум карда, равшан мефармоянд, ки ин некӣ дар ҳаққи волидайн бар инсон амри воҷиб аст, на суннате, ки бихоҳад бидуни чашмдоште онро анҷом диҳад.

Чунончи дар ривоят омадааст, марде ба Пайғамбари ак­рам (с) гуфт: “Эй Расули Худо (с)! Чӣ касе бештар сазовори некӣ аст? Он ҳазрат (с) фармуданд:

«Модару падарат, хоҳару бародарат ва онон, ки ба ту наздик мебошанд ва ин гуфтае аст ҳақ ва воҷиб ва қаробате аст, ки барқарории иртиботи он воҷиб ва қатъи он ҳаром мебошад».[7]

Дар ривоят боз омадааст, ки Пайғамбари акрам (с) фар­муданд: «Ҳамоно Худованд эҳтироми модаронатонро ба шу­мо дастур медиҳад”. Се бор онро такрор карданд,баъд фар­муданд: “Бегумон Худованд эҳтироми падару модарро ба шу­мо тавсия мекунад ва эҳтироми наздиконро ба тартиби қа­рибтар баъд аз он қарибтарро ба шумо супориш менамояд».[8]

Дар ривояте омадааст, ки марде ба Пайғамбари акрам (с) гуфт: “Эй Расули Худо (с)! Ҳаққи падару модар бар фар­зандонашон чист? Фармуданд:

«Онҳо Биҳишту Дӯзахи ту ҳастанд (яъне агар дар дунё аз онҳо итоат намоӣ ва ба ҳеҷ ваҷҳ эшонро наёзорӣ, мӯҷиби рафтани ту ба биҳишт мешаванд. Агар ононро нофармонӣ кунӣ ва азияту озор диҳӣ, боиси рафтани ту ба оташи дӯзах мегарданд)».[9]

Дар ривоят мадааст, ки Пайғамбари акрам (с) фарму­данд: «Ризову хушнудии Парвардигор дар ризову хушнудии падару модар аст ва хашму нохушнудии Парвардигор дар хашму нохушнудии падару модар мебошад».[10]

Дар ривояте омадааст, ки Пайғамбари акрам (с) фарму­данд: «Пайваста дар хидмати модарат бош ва эҳтиромашро пос дор, зеро биҳишт зери пои модар аст».[11]

Дар ривоят омадааст, ки Пайғамбари акрам (с) фарму­данд: «Падару модар миёнаи дарҳои биҳиштанд, пас агар ме­хоҳӣ вориди он шавӣ, он дарро дидбонӣ кун (яъне ба падару модарат некӣ кун ва ононро нофармонӣ макун) ва ё онро (дар асари озору азият расонидан ба онон) тарк кун ва аз даст бидеҳ».[12]

Бинобар ин, лозим аст мо нисбат ба азамати мақому манзалати падару модар шинохти комил дошта бошем ва ба аҳамияти некӣ кардан дар ҳаққи онон дарк намоем:

1. Асари некӣ дар ҳаққи волидайн дар дунё

Некӣ дар ҳаққи волидайн дар дунё мӯҷиби баракат, зиё­дии умр ва фузунии ризқу рӯзӣ мегардад.

Чунонки Пайғамбари акрам (с) мефармоянд:

«Касе, ки хушҳол аст ба ин ки (дар дунё) умри ӯ тӯлони­ву бобаракат бошад ва ризқу рӯзии ӯ афзун гардад, пас бояд ба падару модари хеш некӣ кунад ва силаи раҳм ба ҷой оварад».[13]

Дар ривояти дигар омадааст, ки Пайғамбари акрам (с) фармуданд: «Хушо ба ҳоли касе, ки ба падару модараш некӣ мекунад,Худованд умри ӯро зиёду бобаракат мегардонад».[14]

Дар ривоят омадааст, ки Савбон (р) гуфт: “Пайғамбари акрам (с) фармуданд:

«Бегумон шахс ба василаи гуноҳе, ки муртакиби он меша­вад, аз ризқу рӯзӣ маҳрум мегардад ва балои муқаддарро ба ҷуз дуъо чизе рад намекунад ва некӣ кардан низ умрро зиёду бобаракат мегардонад».[15]

Дар ривояти дигар омадааст:

«Дуо радди қазо (ва дафъи бало) мекунад ва некӣ кардан низ умрро зиёду бобаракат менамояд».[16]

2. Асари некӣ дар ҳаққи волидайн дар охират

Яке аз асарҳои некӣ кардан ба волидайн ин аст, ки мӯ­ҷиби пӯшонидану бахшидагии гуноҳон мегардад.

Чунонки омадааст, марде назди Пайғамбари акрам (с) омаду гуфт: “Эй Расули Худо (с)! Ман муртакиби гуноҳи бу­зурге шудам, оё имкони тавба кардан барои ман ҳаст?” Пай­ғамбар (с) фармуданд: «Оё модарат дар қайди ҳаёт аст?». Он мард гуфт: “Не”. Он ҳазрат (с) фармуданд: «Оё холаат дар қайди ҳаёт аст?». Он мард гуфт: “Оре”. Он ҳазрат (с) фармуданд: «Ба ӯ некӣ кун».[17]

Аз Оиша (р) ривоят шуда, ки Пайғамбари акрам (с) фар­муданд:

«Ба биҳишт даромадам ва садои қироатеро шунидаму гуфтам: “Ин кист, ки Қуръон мехонад?” Гуфтанд: “Ҳорис ибни Нӯъмон аст».[18] Он ҳазрат (с) фармуданд: «Ин бар аса­ри некӣ кардан ба модараш будааст».

Дар ривояти Аҳмад омадааст, ки Паёмбар (с) фарму­данд: «Ҳорис ибни Нӯъмон дар мавриди модараш некӯкорта­рини мардум буд».

Дар ривояти дигар Пайғамбари акрам (с) фармуданд:

«(Расули Худо (с) се бор гуфтанд) димоғаш бо ҳолати пастиву хорӣ бар хок хӯрад... (рӯ бар замин афтад ва сарна­гун гардад. Арз карданд: Чӣ касе? Фармуданд:) Касе, ки яке аз падару модарашро ва ё ҳардуи ононро дар синни пириву но­тавонӣ дарёфтааст (ва ва бар асари нофармонии онҳо), до­хили биҳишт намешавад (яъне, он чӣ шоиста аст дар ҳаққи онон некиву хидматгорӣ намекунад ва дар асари ин кӯтоҳӣ дохили биҳишт намешавад)».[19]

Боз ривояти дигар омадааст: «Касе, ки падару модари худро ва ё яке аз он дуро дар синни пирӣ дарёбад, баъд аз он (ба воситаи азияту озор расонидан ва адами икром ва даст­гирии онон) дохили оташи дӯзах мешавад ва Худованд ӯро аз раҳмати Худ дур месозад ва нобуд мекунад».[20]

Урва ибни Мурра (р) гуфтааст: “Марде назди Пайғамба­ри акрам (с) омад ва гуфт: “Эй Расули Худо (с)! Гувоҳӣ ме­диҳам, ки ҳеҷ маъбуди баҳақ вуҷуд надорад, ҷуз Аллоҳ ва гу­воҳӣ медиҳам, ки ту фиристодаи Худоӣ. Ман намозҳои панҷ­гонаро ба ҷой меоварам, закоти моли худро мепардозам ва рӯзаи моҳи Рамазонро мегирам”. Пайғамбар (с) ба ӯ хитоб карда фармуданд: «Касе, ки ба ин ҳолату вижагиҳо бимирад, дар рӯзи қиёмат бо пайғамбарон, сиддиқон ва шаҳидон мебо­шад». Он ҳазрат (с) ангушти худро баланд карда фарму­данд: «Модоме ки падару модарашро азияту озор надода бошад».[21]

Оре, ҳар яки мо ин қоидаи куллиро медонад, ки ҳар ама­ле дар роҳи маъсияту нофармонии Худо анҷом гирад, ба унво­ни ибодат барои шахс башумор намеояд, балки итоату ибо­дат он аст, ки дар умури маъруфу машрӯъ анҷом гирад.

Асоси дуюм, муқаддам шуморидани некӣ

дар ҳаққи волидайн бар фарзи кифоя

Бояд донист, некӣ кардан дар ҳаққи волидайн фарзе аст, ки Худованд онро бар ҳар фарди мусалмон фарз кардааст. Аз ин рӯ, некӣ кардан дар ҳаққи волидайн ва фармонбар­до­рӣ аз онон фарзи айн мебошад, он ҳам баробари соири фарзҳои айн, аз қабили намоз, рӯзаи моҳи Рамазон, закот ва ҷиҳоди дар роҳи Аллоҳ, дар ҳолати фарзи айн пайдо карда­наш монанди сафарбаркунии умумӣ ва ҳамчунин масоили дигаре, ки ба таври зарурӣ дар дин маълум мегарданд...

Бинобар ин, агар дар чунин ҳолатҳое фарзи айн бо фар­зи некӣ кардан дар ҳаққи волидайн бо ҳам зиддият пайдо карданд, лозим аст шахс бикӯшад, алал ақал дар миёни он­ҳо тавофуқу таодул эҷод кунад. Агар бо вуҷуди саъю тало­ши зиёд эҷоди ин амр барояш имконпазир нашавад ва ната­вонад дар миёни он ду фариза тавофуқ фароҳам оварад, бо­яд дар чунин вақт фарзи айни илоҳиро бар фаризаи некӣ кардан дар ҳаққи волидайн муқаддам бидорад. Дар ин бора имом Муҳаммади Ғаззолӣ баъд аз нақлу баёни аҳодису ри­воёти зиёде дар робита бо итоату фармонбардорӣ аз воли­дайн мегӯяд: “Бештари уламо бар онанд, ки итоату фармон­бардорӣ аз волидайн дар шубҳаҳо воҷиб аст, вале дар ҳароми маҳз воҷиб нест”.[22]

Аммо итоату фармонбардорӣ аз волидайн дар фарзи ки­фояе, ки вақте иддае онро анҷом доданд, фарзи он аз гар­дани соири мусалмонон соқит мешавад, муқаддам аст. Бояд гуфт, фарзи некӣ кардан дар ҳаққи падару модар ва итоат аз онон бар тамоми фарзҳои кифоя муқаддам мебошад. Бино­бар ин, фаризаи некӣ дар ҳаққи волидайн ва фармонбар­до­рӣ аз эшон ба маротиб муқаддамтар бар умури мубоҳу мус­таҳаб мебошад. Ба ҳамин хотир аст, ки имом Муҳаммади Ғаззолӣ мегӯяд: “Касе, ки машғул шудан ба суннат ӯро аз ан­ҷоми амри воҷиб боз медорад, фиребхӯрда аст ва касе, ки машғул шудан ба амри воҷиб ӯро аз амри мустаҳаб боз дорад, маъзур аст”. Пас, бояд ҳар фард ин гуфтаи имом Муҳам­ма­ди Ғаззолиро ба унвони як қоидаи асилу устувор дар зинда­гии худ ба кор гирифта, соири умурро ба василаи он бисан­ҷад ва ҳангоми бо ҳам зид омадани онҳо мутобиқи ин қоида амал кунад. Инак баёни чанд мисол дар ин бора:

1. Муқаддам доштани некӣ дар ҳаққи волидайн

бар ҷиҳоди дар роҳи Худо

Мегӯянд Ҷоҳимаи Суламӣ назди Пайғамбари акрам (с) омад ва гуфт: “Эй Расули Худо! Мехоҳам ба майдони ҷангу ҷиҳод биравам ва омадаам, то бо шумо дар ин бора машварат кунам”. Он ҳазрат (с) фармуданд: «Оё модарат дар қайди ҳаёт аст?». Гуфт: “Оре”. Он ҳазрат (с) фармуданд: «Бирав дар хидмати модарат бош, зеро биҳишт зери пои модар аст».[23]

Ибни Масъуд (р) мегӯяд: Аз Расули Худо (с) пурсидам: “Кадом амал назди Худованд маҳбубтар аст?” Фармуданд: «Адои намозҳои воҷиб дар вақти худ». Гуфтам: “Баъд аз он чӣ?” Фармуданд: «Некӣ дар ҳаққи падару модар». Гуфтам: “Дигар чӣ чизе?” Фармуданд: «Ҷиход дар роҳи Худо».[24]

Ибни Ҳаҷари Асқалонӣ ин ҳадисро шарҳ дода гуфтааст: “Ибни Тин мегӯяд: “Муқаддам доштани некӣ ба падару мо­дар бар ҷиҳоди дар роҳи Худо ду эҳтимол дорад:

1. Гароиш ба суду манфиати беҳтар.

2. Ҳар кореро, ки инсон анҷом медиҳад, ба ин хотир аст, ки мебинад дар баробари анҷоми он подош меёбад, пас, вақте кори аз он беҳтару судмандтарро бинад, ба анҷом додани он аз худ майлу рағбати бештаре нишон медиҳад ва ин амр ӯро барои касби он фазилату бартарӣ бар анҷоми он кор усту­во­ру собитқадам мегардонад”.

Аммо Ибни Ҳаҷари Асқалонӣ дар бораи ин таъбиру тафсири Ибни Тин аз ин ҳадис мегӯяд: “Ба назари ман эҳти­моли аввал, ки гароишу тамоюл ба суду манфиати беҳтар бо­шад, возеҳу равшан нест, зеро эҳтимол меравад, дар ин ҳа­дис муқаддам будани некӣ дар ҳаққи падару модар бар ҷиҳоди дар роҳи Худо ба ин хотир аст, ки рафтан ба ҷиҳод бастагӣ ба иҷозаи падару модар дорад ва бидуни иҷозати онон анҷом намегирад, чунки яке аз роҳҳои некӣ ба падару модар касби иҷозат аз онон аст барои рафтан ба ҷиҳод. Ба ин далел, ки Пайғамбари акрам (с) рафтан ба ҷиҳодро бидуни иҷозати па­дару модар наҳй кардаанд”.

Чунонки дар “Саҳеҳайн” ривоят шудааст, марде ба наз­ди Пайғамбари акрам (с) омад ва гуфт: “Эй Расули Худо (с) омадаам аз шумо иҷозати рафтан ба ҷиҳод бигирам, ба хо­тири касби аҷру подош аз ҷониби Худованд”. Он ҳазрат (с) фармуданд: «Оё падару модарат (ва ё яке аз он ду) дар қайди ҳаёт аст?». Он мардгуфт: “Оре, ҳар дуи онон зинда ва дар пеши ман мебошанд”. Он ҳазрат (с) фармуданд: «Аз Худои мутаол аҷру подош мехоҳӣ?» Он мардгуфт: “Оре”. Он ҳаз­рат (с) фармуданд: «Пас, ба назди падару модарат баргарду онҳоро хуб парасторӣ кун ва бо эшон рафтору муоширати нек дошта бош (Худованд аҷру подоши туро медиҳад)».[25]

Дар ривояти дигар омадааст, ки шахсе назди Пайғам­ба­ри акрам (с) омада иҷозат гирифт, ки ба ҷиҳод биравад. Пайғамбар (с) фармуданд: «Оё падару модарат зиндаанд?». Он мардгуфт: “Оре, зиндаанд”. Он ҳазрат (с) фармуданд: «Пас дар хидмат кардан ба онон бикӯш».

Ҳофиз ибни Ҳаҷар дар шарҳу тафсири «Пас дар хидмат кардан ба онон бикӯш» дар ҳадиси боло мегӯяд: “Яъне агар падару модарат зинда ва дар қайди ҳаёт бошанд, пас, дар не­киву эҳсон кардан дар ҳаққи онон ниҳоят саъю кӯшиш бина­мо, зеро бегумон, хидмату эҳсон кардан дар ҳаққи онон барои ту ба манзалаи ҷанг ва ҷиҳод бо душмани кофир мебошад”.

Имом Ғаззолӣ дар бораи корҳое, ки бо некӣ кардан дар ҳаққи падару модар зиддият пайдо мекунанд, маъониву бардоштҳои бисёр муҳиму муфидро баён мекунад ва мефа­рмояд: “Бештари уламо бар онанд, ки итоату фармонбар­до­рӣ аз падару модар дар шубҳаҳо воҷиб мебошад, вале дар ҳа­роми маҳз воҷиб намебошад. Ҳатто агар онон нахостанд бо ту хӯрок бихӯранд, бар ту лозим аст, ки бо эшон хӯрок бихӯ­рӣ, зеро тарки шубҳа ҷузъи парҳезгорӣ мебошад ва ба даст овардани ризояту хушнудии падару модар амри воҷиб аст. Ҳамчунин барои ту зебанда нест ва набояд бидуни иҷозати онон ҳатто ба мусофирати мубоҳ биравӣ ва ҳаҷ, ки як фари­заи Ислом мебошад ва мубодират ба он мустаҳаб аст, зеро вуҷуби он бар таъхир мебошад (яъне агар шахс иститоати рафтан ба ҳаҷро пайдо кард, воҷиб нест фавран мубодират ба рафтан кунад). Рафтан ба дунболи касби илму дониш мус­таҳаб аст, аммо агар барои омӯхтани умури воҷиб аз қабили намозу рӯза дар маҳалли сукунат олиме дар дастрас набо­шад, воҷиб аст барои омӯхтани онҳо берун рафт ва ба дун­боли омӯзиши онҳо афтод. Ончунон аст, ки касе нахуст дар шаҳре Ислом биоварад, дар он шаҳр олиме набошад, ки аҳко­ми Ислом ва умури марбут ба шариатро ба ӯ биомӯзонад, дар ин сурат воҷиб аст барои омӯхтани онҳо ба сафар биравад ва аз шаҳри худ хориҷ гардида, пойбанд ба ҳаққи волидайни худ нашавад”.[26]

Имом Косонӣ дар «Бадоеъус-саноеъ» гуфтааст: “Кӯдак набояд бидуни иҷозати падару модараш ва ё яке аз онон, агар дигаре мурда бошад, ба сафар биравад, зеро некӣ дар ҳаққи падару модар фарзи айн аст, аз ин рӯ фарзи айн муқаддам бар фарзи кифоя мебошад”.[27]

2. Муқаддам доштани некӣ дар ҳаққи волидайн

бар ҳамсару дӯстон

Аз Алӣ ибни Абутолиб (р) ривоят шуда, ки Пайғамбари акрам (с) фармуданд: «Вақте уммати ман дорои понздаҳ хислат шавад, балову мусибат бар онон нозил мешавад». Арз карданд: “Эй Расули Худо (с)! Он понздаҳ хислат кадомҳо­анд?” Фармуданд: «...ва мард дар тамоми корҳо мутеъу фар­монбардори ҳамсари худ гардад, шахс модари худро озор диҳад ва бо ӯ мухолифат намояд, дар ҳаққи дӯсташ некӣ ку­над (некӣ дар ҳаққи дӯстро бар некии дар ҳаққи модараш му­қаддам дорад) ва дар ҳаққи падараш зулму ҷафо раво би­дорад...».[28]

Абудовуд ва Тирмизӣ ривоят намудаанд, ки Ибни Умар (р) гуфт: “Занеро дар издивоҷи худ доштам ва ӯро дӯст ме­доштам, аммо падарам Умар (р) ӯро дӯст намедошт. Пас ба ман гуфт: “Ӯро талоқ деҳ”. Ман сараввал напазируфтам, то ин ки падарам назди Пайғамбар (с) рафта, моҷароро баён кард. Пайғамбар (с) низ ба ман фармуданд: «Ӯро талоқ бидеҳ».[29]

Абдуллоҳ ибни Абуавфо (р) гуфтааст: “Мо чанд нафар назди Расули Худо (с) будем. Шахсе фардеро назди он ҳаз­рат (с) овард ва гуфт: “Ин ҷавон ҷони худро ба хатар меан­дозад ва ҳозир аст бимирад”. Ба ӯ гуфта шуд: Бигӯ: «Ло ило­ҳа иллаллоҳ». Гуфта натавонист. Гуфтанд: “Оё намоз ме­хонад?” Он мард гуфт: “Оре”. Расули Худо (с) аз ҷой бар­хостанд ва мо низ хестем. Расули Худо (с) бар болини он ҷа­вон омада гуфтанд: “Бигӯ: “Ло илоҳа иллаллоҳ». Он ҷавон гуфт: “Наметавонам”. Он ҳазрат (с) ба ҳозирон хитоб кар­да фармуданд: «Чаро наметавонад?». Арз карданд: “Ин ҷавон модарашро азияту озор медод ва бо ӯ мухолифат меварзид”. Он ҳазрат (с) фармуданд: «Оё модараш зинда аст?». Гуф­танд: “Оре, модараш дар қайди ҳаёт аст”. Сипас он ҳазрат (с) ба модараш фармуданд: «Назарат чист, агар оташи ази­меро барафрӯзам ва ба ту гуфта шавад: “Агар барои ӯ ша­фоату воситагарӣ намоӣ, аз ӯ даст бармедорем ва ба ҳоли худ мегузорем, вагарна ӯро ба ин оташ хоҳем сӯзонд. Оё дар чунон ҳолат барои ӯ шафоату воситагарӣ менамоӣ?». Мода­ри он писар гуфт: “Оре, эй Расули Худо (с), дар чунин ҳолат барои ӯ шафоату воситагарӣ менамоям”. Он ҳазрат (с) фар­муданд: «Пас Худо ва маро ба шоҳид бигир, ки бегумон, ту аз ӯ розиву хушнуд шудаӣ». Он зан гуфт: “Худоё! Туро шоҳид мегирам ва Расули Туро низ гувоҳ мегирам, ки ман ба ҳақи­қат аз писарам розиву хушнуд шудам”. Пас аз он Расули Ху­до фармуданд: «Эй ҷавон бигӯ: “Ло илоҳа иллаллоҳу ваҳдаҳу, ло шарика лаҳу ва ашҳаду анна Муҳаммадан абдуҳу ва расу­луҳу». Он ҷавон фавран онро гуфт. Ва Расули Худо (с) фар­муданд: «Ҳамду сипос Худоеро, сазост, ки он ҷавонро ба во­ситаи Ман аз оташи Дӯзах наҷот дод».[30]

3. Муқаддам доштани некӣ дар ҳаққи волидайн

бар ҳаҷ кардан

Дар ривоят омадааст, ки Абуҳрайра (р) гуфт: “Пайғам­бари акрам (с) фармуданд: «Ғуломи мамлуки некӯкор ду аҷр дорад (як аҷри ихлоси хидмат намудан ба мавлои худ, дигаре хуб ба ҷой овардани ибодати Парвардигораш)». Абуҳурайра (р) мегӯяд: “Қасам ба зоте, ки вуҷуди Абуҳрайра да яди ӯст, агар ҷиҳоди дар роҳи Худо ва ба ҷой овардани ҳаҷ ва некӣ дар ҳаққи модарам намебуд, ба таври қатъӣ дӯст медоштам, ки бимирам, дар ҳоле ки ман ғуломи мамлук мебудам”.[31]

Илова бар ин мегӯянд: “Абуҳурайраро то модараш фавт накард, ба ҳаҷ нарафт, он ҳам ба хотири эҳтироми модар ва хидмат кардани беш аз ҳад ба ӯ”.[32]

4. Муқаддам доштани некӣ дар ҳаққи волидайн бар зиёрати Расули Худо (с)

Ба ростӣ, ин намунаҳое аст дар ниҳояти ҷамолу зебоӣ, ки дорандаи он ба воситаи фазлу бартарии машғул шуда­наш ба некӣ дар ҳаққи модараш ва парасторӣ аз ӯ дар ҳар майдоне гӯё дар мусобиқа пирӯз гаштааст, то он ҷо, ки ин шахс ба хотири ниёзи модараш ба хидмат кардану парасто­рӣ намудани ӯ (дар замони худ) натавонистааст, ақаллан як бор Пайғамбари акрам (с)-ро зиёрат кунад ва ӯро бубинад. Оре, чунин фард Увайси Қаранӣ (р) будааст, ки Худованд некӯкориву хидматгузории холисонаи ӯро насиби мо ҳам бигардонад.

Достон чунин аст: “Усайр ибни Ҷобир (р) гуфтааст: “Вақте ҷамоате аз сарбозони имдодгар аз аҳли Яман назди Умар ибни Хаттоб (р) омаданд, аз эшон пурсид: “Оё Увайс ибни Омир дар байни шумо ҳаст?” Худи Увайс ҷавоб дод: “Оре, манам”.Умар ибни Хаттоб (р) гуфт: “Оё аз Мурод, сипас аз Қаран ҳастӣ?” Гуфт: “Оре”. Умар (р) гуфт: “Оё мубтало ба бемории барас будӣ ва аз он беҳбудӣ ёфтӣ, ба ҷуз ба андозаи ҷои як дирҳам?” Гуфт: “Оре”. Умар (р) гуфт: “Оё модарат дар қайди ҳаёт ҳаст?” Гуфт:” Оре”. Умар иб­ни Хаттоб (р) гуфт: “Аз Расули Худо (с) шунидам, ки ме­фармуданд: «Увайс ибни Омир ҳамроҳи ҷамоате аз сарбозони имдодгари аҳли Яман аз Мурод баъд аз бани Қаран пеши шу­мо меояд, ба бемории барас мубтало шуда ва аз он беҳбудӣ ёфтааст, ба ҷуз ба андозаи як дирҳам, модараш дар қайди ҳа­ёт мебошад. Увайс дар ҳаққи ӯ некӣ мекунад ва ӯро парас­торӣ ва хидмат менамояд. Агар аз Худо бихоҳад, ҳатман Худованд ӯро некӯ месозад ва хостаашро иҷобат менамояд, пас агар тавонистӣ, ки аз ӯ бихоҳӣ, барои ту талаби омӯр­зиш кунад, чунин кореро бикун». Умар ибни Хаттоб (р) гуфт: “Акнун барои ман талаби омӯрзиш кун”. Ӯ барояш та­лаби мағфирату омӯрзиш кард.

Сипас, Умар ибни Хаттоб (р) ба Увайс гуфт: “Ба куҷо рафтан мехоҳӣ?” Гуфт: “Ба Куфа”. Умар (р) гуфт: “Оё но­мае барои ту ба омили он ҷо бинависам?” Увайс гуфт: “Ман дар байни мардум фарди заифу ночизам ва навиштаи ту ба­рои ман маҳбуб ва матлуб мебошад”.

Усайр ибни Ҷобир (р) мегӯяд: “Дар ҳамон сол марде аз аҳолии Куфа ба ҳаҷ омада, бо Умар ибни Хаттоб (р) бар­хӯрд кард ва ӯро дид. Умар ибни Хаттоб (р) авзоъ ва аҳволи Увайсро аз ӯ пурсид. Он мард гуфт: “Увайс марди тангдасту фақир мебошад ва камбизоат ва моле надорад”. Умар ибни Хаттоб (р) ҳамон фармудаи Пайғамбари акрам (с)-ро низ барои ӯ бозгӯ карду гуфт: Аз Расули Худо (с) шунидам, ки мефармуданд: «Увайс ибни Омир ҳамроҳи ҷамоате аз сарбо­зони имдодгари аҳли Яман аз Мурод баъд аз бани Қаран пеши шумо меояд, ба бемории барас мубтало шуда ва аз он беҳбудӣ ёфтааст, ба ҷуз ба андозаи як дирҳам, модараш дар қайди ҳа­ёт мебошад. Увайс дар ҳаққи ӯ некӣ мекунад ва ӯро парас­то­рӣ ва хидмат менамояд. Агар аз Худо бихоҳад, ҳатман Худо­ванд ӯро некӯ месозад ва хостаашро иҷобат менамояд, пас агар тавонистӣ, ки аз ӯ бихоҳӣ барои ту талаби омӯрзиш кунад, чунин кореро бикун».

Бинобар ин, он мард низ назди Увайс рафт ва гуфт: “Ба­роям талаби мағфирату омӯрзиш бинамо”. Увайс гуфт: “Ту ба василаи сафари неке, ки кардаӣ, аҳду мисоқро таҷдид на­мудаӣ, пас барои ман талаби омӯрзиш кун”. Он мард гуфт: “Ту барои ман талаби омӯрзиш бинамо”. Боз Увайс ҳамон ҷа­вобро такрор карду гуфт: “Ту ба василаи сафари неке, ки кардаӣ, аҳду мисоқро таҷдид намудаӣ, пас барои ман талаби омӯрзиш кун”. Ва гуфт: “Оё Умарро дидӣ?” Он мард гуфт: “Оре, ӯро дидам”. Пас Увайс барои ӯ низ талаби омӯрзиш кард ва мардум ҳам ӯро дарк карданд ва мутаваҷҷеҳи ӯ шу­данд ва ӯ сарашро поён андохту рафт.

Усайр мегӯяд: “Ман либосе ба ӯ додам ва онро пӯшид. Ҳар кас ӯро, ки медид, мегуфт: “Увайс ин либосро аз куҷо ба даст овардааст?”[33]

5. Муқаддам доштани некӣ дар ҳаққи волидайн

афзалтар аз муҳаббати фарзандон

Акнун бо мо бошед, то як рӯйдоди шигифтангезро, ки дар навъи худ бас азим ва дар ихлосу покӣҳам бисёр ҷолибу камназир мебошад, баён намоем, ки аз назари маънии он ва наҳваи некӯкорӣ соҳибаш дорои арзиши зиёде аст, ба гунае ки баён намудааст.

Ихлос дар некӣ кардан дар ҳаққи волидайн инсонро аз торикиҳои шадид ва боқӣ мондан дар буҳбуҳаи сахтиҳову душвориҳо наҷот медиҳад. Он ҳам ҳангоме ки ҷонаш ба лаб мерасад ва лаҳзаҳои охиринро мегузаронад, ногаҳон кушо­иши раббонӣ ба хотири некӣ карданаш дар ҳаққи волидайн фаро мерасад ва нисбат ба ӯ бас муассиру коргари воқеӣ ме­шавад. Худованд ҳамаи моро ҷузъи некӯкорон бигардонад! Оре, ин рӯйдоди ҷолибу камназир ва дар воқеъ бисёр омӯ­занда чунин аст:

Аз Абдуллоҳ ибни Умар (р) ривоят шуда, ки гуфтааст:

«Шунидаам, ки дар гузаштаи дур қабл аз шумо се нафар (дар биёбоне) роҳ мерафтанд, (ночор) ба шикофи ғоре паноҳ бурда, вориди он шуданд. Ногаҳон санги бузурге аз кӯҳ раҳо шуда, дари ғорро бар рӯи онон баст (ва дар он маҳбус гар­ди­да, кӯшиданд, ки роҳе боз кунанд, вале муваффақ нашуданд). Онҳо ба имдодхоҳӣ аз даргоҳи Ҳақ пардохтанд ва ба ҳамди­гар гуфтанд: “Ҷиҳати ҳусни иҷобати дуо ҳар як аз мо аъ­моли некӯю холисонаи хешро ёд кунад, шояд мояи раҳоии мо гардад”. Яке аз онон гуфт: “Парвардигоро! Замоне, ки падару модарам дар қайди ҳаёт буданд ва даврони нотавониро мегу­зарониданд, ман барои онон ва таъмини зиндагии аҳли хона кор мекардам. Ҳеҷ гоҳқабл аз падару модарам чизе ба аҳли хонаи хеш намедодам. Рӯзе, ки дар ҷустуҷӯи касби чизе бу­дам, дергоҳ ба хона баргаштам ва (дар вақти муқаррар) му­ваффақ ба рафтани назди онон нашудам, то ин ки онҳо хоби­данд. Ман низ ба расми маъмул аз моддашутур барои онон шир дӯшида, бо косаи пур аз шир ба болини эшон рафтам, дидам дар хоб фурӯ рафтаанд. Ман дӯст надоштам қабл аз эшон ширро ба хонаводаву фарзандонам бинӯшонам ва низ нахостам ононро аз хоб бедор кунам. Аз ин рӯ, бо ҳамон ҳо­лат, косаи шир дар даст бар болини эшон то субҳдам исто­да, мунтазир мондам, то бедор шаванд ва ширро бинӯшанд. Субҳ, ки шуд бедор шуданд ва ширро нӯшиданд. Худоё! Агар ин амалро холис ба хотири ризои Ту анҷом додаам, кушоише дар он чи, ки дар он гирифтор шудаем иноят бифармо”. Санг андаке лағжида равзанае пайдо шуд, аммо қодир ба берун омадан аз он набуданд.

Дуюмӣ гуфт: “Худовандо! Амакдухтаре доштам ва сахт ошиқу шефтаи ӯ будам, пеши ман аз ҳар касе маҳбуб­тар буд. Хоҳони ком баргирифтан аз ӯ шудам, аммо вай аз ин кор худдорӣ намуд. Муддате гузашт, саранҷом пеши ман омад ва аз ман пул хост, ман низ саду бист динор ба ӯ додам, то ин ки худро дар ихтиёри ман бигузорад ва ӯҳам пазируфт. Вақте ки фурсату имкони дастёбӣ комилан бар ӯ фароҳам шуд, дар ин асно гуфт: “Эй ҷавон! Аз Худо битарс, тасар­ру­фи ман ва бардоштани бакоратам ҷуз аз роҳи машрӯъ (изди­воҷ) барои ту ҳалол нест. Ман аз он кор пушаймон шудам ва аз ӯ дур гаштам, агарчи аз ҳар касе пеши ман маҳбубтар буд. Аз он маблағи пуле, ки ба ӯ дода будам, сарфи назар намудам ва онро барои ӯ гузоштам. Акнун Худоё! Агар ин амалро хо­лис барои касби ризои Ту анҷом додаам, онро василаи раҳоии мо аз ин тангно қарор деҳ”. Санг аз дари ғор лағжида каме дур шуд, аммо қодир ба хуруҷ аз он набуданд.

Нафари сеюмӣ гуфт: “Худоё! Ман чанд нафар муздгир доштам ва музди ҳар як аз ононро пардохтам ба ҷуз як на­фар, ки ӯ муздашро нагирифту рафт. Ман низ музди ӯро ба кор андохтам ва онро мавриди баҳрабардорӣқарор додам, то ин ки аз ин роҳ сарвати зиёде (аз қабили гов, шутур, гӯсфанд ва ...)-ро дар асари он фароҳам овардам. Билохира, пас аз гу­зашти муддате, он мард баргашту аз ман тақозои музди ақибафтодаашро кард. Ман ҳам галаи шутуру гову гӯсфанд­ро ба ӯ нишон дода, гуфтам, ки ҳамаи инҳоро дар асари музди ту фароҳам овардаам. Он мард гуфт: “Эй бандаи Худо! Бо ман шӯхӣ мекунӣ?” Гуфтам: “Не, бо ту шӯхӣ намекунам (пас ҷараёнро барои ӯ таъриф кардам) ва ӯҳам тамоми галаро бо худ бурд ва чизе аз онро ба ҷой нагузошт. Худоё! Агар ин корро фақат ба хотири ҷалби ризои Ту анҷом дода­ам, барои мо аз ин тангно, ки дар он қарор гирифтаем, кушо­ише иноят бифармо”. Ногаҳон санг лағжида дур шуд ва онон берун омаданду рафтанд».[34]

6. Муқаддам доштани некӣ дар ҳаққи модар бар анҷоми суннатҳо

Аз Абуҳарйра (р) ривоят шуда, ки гуфтааст: “Ҷурайҷ марди обиде буд, ибодатгоҳе дошт, ки дар он ибодати Пар­вардигорашро анҷом медод. Рӯзе, дар ҳоле ки намоз мехонд, модараш пеши ӯ омаду ӯро садо зад. Ҷурайҷ, ки дар ҳоли на­моз гузоридан буд, гуфт: “Худоё! Ҷавоби модарамро бидиҳам ё ба намоз идома диҳам! Пас намозашро қатъ накард ва ба он идома дод. Баъд аз паёпай гузаштани се рӯз бори сеюм мода­раш ӯро садо заду гуфт: “Худоё! Ӯро зинда бидор, то ин ки ба чеҳраи он зани руспӣ (фоҳиша) ва бадкора бингарад!”[35]

Бани Исроил моҷарои Ҷурайҷ ва ибодаташро ин тавр баён кардаанд: “Зани фоҳишаву бадкорае буд, ки дар зебоиву худнамоӣ машҳуру забонзад буд. Рӯзе ба мардум хитоб карда гуфт: “Агар бихоҳед, ман Ҷурайҷро гумроҳу расво месозам”. Пас рӯзе бо чунон вазъе худро ба ӯ намоёнид, аммо Ҷурайҷ ба ӯ таваҷҷӯҳу инояте накард. Зан пеши чӯпоне, ки ба он ибо­датгоҳ ворид мешуд, омад ва хештанро дар ихтиёри ӯ гу­зошт ва чӯпон низ бо ӯ наздикӣ кард. Дар асари ин наздикиву омезиш зан ҳомила шуд. Вақте ки вазъи ҳамл намуд, писаре ба дунё оварду гуфт: “Ин писар аз Ҷурайҷ мебошад”. Мар­дум ба ибодатгоҳи Ҷурайҷ омаданд, бар сари ӯ рехтанд, ӯро мушткӯбӣ карданд ва ибодатгоҳашро хароб намуданд. Ҷу­райҷ гуфт: “Чӣ хабар аст? Чаро инчунин мекунед?” Мардум гуфтанд: “Ту бо ин зани бадкора зино кардаӣ ва дар асари он фарзанде аз ту ба дунё овардааст”. Ҷурайҷ (баъд аз гузори­дани намоз) ба роҳ афтода, назди он писари таваллудшуда омад ва даст ба шикамаш заду гуфт: “Эй писар! Падари ту кист?” Кӯдак (ба амри Худо ба гуфтор омаду) гуфт: “Пада­рам фалон чӯпон аст”. Инро, ки гуфт, мардум ба тарафи Ҷу­райҷ рӯй оварданд, ӯро бӯсиданд ва даст (ба унвони муҳаб­бату табаррук) бар сару рӯи ӯ кашида, гуфтанд: “Эй Ҷу­райҷ! Мо ҳозирем ибодатгоҳи туро аз тилло бозсозӣ кунем”. Ҷурайҷ гут: “Не, балки онро ҳамон тавре, ки буд аз хишти хом бисозед”. Мардум ҳамин корро карда, онро аз нав бо хишт сохтанд.[36]

Мегӯянд, рӯзе кӯдаке дар оғӯши модараш шир мехӯрд. Марде савор бар чорпои чобуку зебо аз назди онон гузашт. Модар он савораро, ки дид гуфт: “Худоё! Писари маро ба мо­нанди ӯ бигардон”. Кӯдак пистони модарашро раҳо кард ва бар он мард нигарист. (Ба амри Худованд ба гуфтор омад) ва гуфт: “Худоё! Маро ба монанди ин мард магардон!” Ва аз нав пистони модарашро дар даҳон гирифт. Гӯё ман ба Пай­ғамбари акрам (с) дар даврони кӯдакиашон менигарам, дар ҳоле ки ангушти сабобаи худро ба унвони пистони шир дар даҳони худ мегузоштанд ва онро мемакиданд.

Сипас, онон ба духтаре гузар карданд, ки мардум ӯро ме­заданд ва мегуфтанд: “Ту муртакиби амали зинову дуздӣ шу­даӣ ва ӯ ҳам мегуфт: “Худованд барои ман кофӣ аст ва ӯ хуб вакилу сарпарасте аст”. Модари он писар гуфт: “Худоё! Пи­сарамро ба монанди ин духтар магардон”. Кӯдак пистони мо­дарашро раҳо кард ва ба он духтар нигаристу гуфт: “Худоё, маро ба монанди ин духтар бигардон!”

Баъдан он писар моҷарои ин ду рӯйдодро чунин бозгӯ кар­ду гуфт: “Он марде, ки аз Худо хостам маро ба монанди ӯ нагардонад, марди ҷаббору ситамгаре буд. Он духтаре, ки мардум ӯро мезаданду мегуфтанд: «Ту зани фоҳишаву дузд ҳастӣ» ӯ на фоҳиша буду на дузд, балки ӯ зани афифаву пок­доман буд, аз ин рӯ ман аз Худо хостам, ки маро ба монанди ӯ бигардон”.[37]

7. Муқаддам доштани некӣ дар ҳаққи волидайн бар

ҳиҷрати дар роҳи Худо

Аз Абдуллоҳ ибни Умар (р) ривоят шуда, ки гуфтааст: “Марде ба назди Расули Худо (с) омад ва гуфт: “Омадаам, то бо Шумо паймони ҳиҷрат бандам ва падару модарамро, дар ҳоле ки гиря мекунанд, ба ҷой гузоштам”. Он ҳазрат (с) фармуданд: «Ба назди он ду баргард ва ононро хушҳолу хан­дон кун, ҳамон тавре, ки эшонро ба гиря андохтаӣ».[38]

8. Намунаҳое аз некии Пайғамбари акрам (с) дар ҳаққи волидайни разоъияшон ва дар бораи некии Фотима (р) дар ҳаққи Ӯ

Дар ривоят омадааст, ки рӯзе Пайғамбари акрам (с) ни­шаста буданд, шавҳари модари разоияшон ба тарафашон омад. Он ҳазрат (с) қисмате аз болопӯши худро барояш ан­дохтанд ва рӯи он нишастанд. Сипас, модари разоияшон низ омад ва қисмати дигари онро барои ӯ андохтанд ва рӯи он нишастанд. Баъд аз он, бародари разоияшон омад. Пай­ғамбари акрам (с) бархоста ӯро дар ҷои худ нишониданд.[39]

Боз ривоят шуда, ки Абутуфайл гуфтааст: “Пайғамбари акрам (с)-ро дидам дар «Ҷеърона» гӯшт тақсим мекарданд. Ман дар он ҳолат навҷавон будам, ки устухони ҳайвоноти забҳшударо (аз қабили гӯсфанду шутур) бармедоштам. Нога­ҳон зане ба тарафи Пайғамбари акрам (с) омада, ба он ҳазрат (с) наздик шуд ва он ҳазрат (с) ҳам ридои худро барои ӯ ан­дох­танд ва рӯи он биншаст. Ман гуфтам: “Ин зан кист?” Гуф­танд: “Ин (Ҳалима) модари разоии Пайғамбари акрам (с) аст, ки дар даврони кӯдакияшон ба ӯ шир додааст”.[40]

Дар ривояте омадааст, ки Уммиҳонӣ хоҳари Алӣ ибни Абутолиб (р) гуфтааст: “Дар соли фатҳ пеши Пайғамбари ак­рам (с) рафтам, дидам худро мешӯянд ва духтарашон Фотима Пайғамбари акрам (с)-ро бо матоъи калоне пӯшонидааст. Ба он ҳазрат (с) салом додам, гуфтанд: «Ин зан кист?». Гуфтам: “Ман Уммиҳонӣ духтари Абутолибам”. Пайғамбари акрам (с) фармуданд: «Ба ин ҷо хуш омадӣ...».

Аз Абуҳозим ривоят шуда, ки гуфтааст: “Саҳл ибни Саъд дар бораи захмӣ шудани Пайғамбари акрам (с), шикастани дандонашон ва кулоҳи худсари ӯ савол мекард. Фотима дух­тари Пайғамбари акрам (с) хуни онро мешуст ва Алӣ ибни Абутолиб бо сипар об бар он мерехт. Вақте Фотима дид, ки об хунро манъ намекунад, балки резиши онро бештар мена­мо­яд, пораи бурёеро бардошту онро сӯзонид, то ба сурати хо­кистар даромад. Сипас онро ба ҷои захм часпонид ва хун банд омад”.[41]

Асоси сеюм, итоат аз падару модар дар маъсияти Худованд ҷоиз нест

Бегумон касе, ки итоату фармонбардорӣ аз волидайнро фарз намудааст, ҳамоно Худованд аст. Пас, ҳар гоҳ воли­да­йн хостанд аз ин фарз дар ғайри он чӣ Худованд дастур фармудааст, баҳрабардорӣ намоянд, мусалламан Худованд дар чунин ҳолат ба фарди мусалмон иҷозат дода, ҳатто аз ӯ хостааст, ки аз волидайн итоат накунад, чун дар ин кор ҳам барои волидайн хуб аст ва ҳам танбеҳу ҳушдоре аст барои баргашт ба сӯи авомири Худованд. Масалан, агар падару модар исрор варзанд бар маъсияту нофармонӣ ва ё ба куф­ру илҳод, бояд фарзанд ҳамон эҳсону некии худро дар мав­риди онҳо давом диҳад, аммо дар маъсияту нофармонӣ аз авомири Худо аз онон итоат нанамояд. Ин худ дарвоқеъ як хулқу сиришти оливу меҳрубононаи исломӣ аст дар эҳсону некӣ кардан ба падару модар ва нигаҳдориву хидмати онон ба сурати машрӯъ ва писандида, бо вуҷуди ин ки онон аз шариати Ислом мунҳариф шудаанд, аммо бидуни ин ки ақидаи Исломро бо ҳар навъ таъна задану айбҷӯӣ ва ишо­раҳои номатлуб хадшадору маъюб созанд. Зеро ҳар он чи инсонро ба куфру илҳод барад ва ҳар коре, ки дар он маъси­яту нофармонӣ аз дастуроти Худованд бошад, аз қабили умури ҳаром ва корҳои номашрӯъу наҳйшуда, ҷоиз нест дар онҳо аз падару модар итоату фармонбардорӣ шавад. Бо ин васф, шариати Ислом дастуроти Худовандро бо нармиву меҳрубонӣ ва бо ҳикмату мантиқ ба онон иблоғ фармуда­аст, на бо дуруштхӯиву сахтгирӣ ва бо ҳолати хашму такаб­бур. Илова бар он, мо ин фармудаи Пайғамбар (с)-ро шуни­даем, ки мефармоянд: «Итоату фармонбардорӣ барои ҳеҷ инсоне дар маъсияту нофармонии Худованд ҷоиз нест, балки итоату фармонбардорӣ дар умури маъруфу машрӯъ дуруст аст».[42]

Имом Фахри Розӣ дар тафсири худ мегӯяд: “Агар инсон аз касе фармонбардорӣ намояд, лозим аст нахуст аз падару модараш фармонбардорӣ кунад, аммо бо ин васф агар ба ӯ дастур диҳанд, ки Худоро нофармонӣ кунад ва аз дину дасту­роти динии ӯ сарпечӣ намояд, набояд аз онон пайравӣ кунад, чӣ расад ба ғайри эшон”.[43]

Имом Фахри Розӣ ҷумлаи болоро шарҳ дода мегӯяд: “Дар миёни саҳобаи бузургвор намунаҳои далолаткунандаи зиёде бар исботи он вуҷуд дорад. Аз он ҷумла Саъд ибни Абу­ваққос (р) гуфтааст: “Чор оят аз оятҳои Қуръон дар шаъни ман нозил шудаанд ва достон чунин аст: Ҳангоме, ки Саъд ба Ислом гаравид, модараш аз ӯ хост, ки аз Ислом баргардад ва қасам хӯрд, то ӯ аз Ислом барнагардад ва ба он куфр на­вар­зад, на бо ӯ сухан мегӯяд ва на чизе мехӯраду менӯшад. Вай ба писараш Саъд хитоб карда гуфт: “Медонам Худованд ба ту супориш намудааст, ки дар ҳаққи падару модарат некӣ кунӣ, аз онон итоату фармонбардорӣ намоӣ ва ман модари ту бу­да, ба ту дастур медиҳам, ки аз дини худ баргардӣ ва дас­ту­ри маро итоат намоӣ”. Пас, модари Саъд се рӯз бо он ҳолат монд, то ин ки дар асари хастагиву гуруснагӣ шадидан хаста шуду аз беқувватӣ аз ҳуш рафт. Писаре бо номи Аммора дошт, ки барои беҳбудии ӯ иқдом кард ва ба вай об нӯшонд. Саранҷом ба ҳуш омаду ба фарохонии Саъд[44] шурӯъ кард. Ин оят нозил шуд:

﴿وَوَصَّيۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ بِوَٰلِدَيۡهِ حُسۡنٗاۖ وَإِن جَٰهَدَاكَ لِتُشۡرِكَ بِي مَا لَيۡسَ لَكَ بِهِۦ عِلۡمٞ فَلَا تُطِعۡهُمَآۚ إِلَيَّ مَرۡجِعُكُمۡ فَأُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمۡ تَعۡمَلُونَ ٨﴾ [العنكبوت: ٨]

«Ва Мо ба инсон тавсия кардем, ки ба падару модари худ некӣ кунад. Ва агар онҳо саъю талош кунанд, ки ба­рои Ман он чиро, ки аз ҳақиқати он камтарин огоҳӣ надо­рӣ, шарик қарор диҳӣ, аз онҳо итоат макун. Бозгашти шу­мо ба сӯи Ман аст, пас, аз корҳое, ки мекардед, огоҳатон мекунам».[45]

﴿وَإِن جَٰهَدَاكَ عَلَىٰٓ أَن تُشۡرِكَ بِي مَا لَيۡسَ لَكَ بِهِۦ عِلۡمٞ فَلَا تُطِعۡهُمَاۖ وَصَاحِبۡهُمَا فِي ٱلدُّنۡيَا مَعۡرُوفٗاۖ وَٱتَّبِعۡ سَبِيلَ مَنۡ أَنَابَ إِلَيَّۚ ثُمَّ إِلَيَّ مَرۡجِعُكُمۡ فَأُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمۡ تَعۡمَلُونَ ١٥﴾ [لقمان: ١٥]

«Ва агар он ду кӯшиш кунанд, ки ту чизеро шарики Ман қарор диҳӣ, ки аз будани он огоҳӣ надорӣ, пас аз он­ҳо фармонбардорӣ макун ва бо онҳо дар (зиндагии) дунё ба ваҷҳи писандида рафтор кун ва роҳи касонеро пайравӣ намо, ки ба сӯи Ман рӯ овардаанд. Сипас, шумо ба сӯи Ман бармегардед, Ман шуморо аз он чи мекардед, огоҳ мекунам».[46]

Дар ривояте омадааст, ки Пайғамбари акрам (с) Абдуллоҳ ибни Абдуллоҳ ибни Убай ибни Салулро фаро хонда фарму­данд: «Оё медонӣ, падарат чӣ мегӯяд?». Абдуллоҳ гуфт: “Пада­ру модарам фидоятон, падарам чӣ мегӯяд?” Он ҳазрат фарму­данд: «Мегӯяд: “Агар ба Мадина баргаштем, ҳатман афроди бузургвору арҷманд, ашхоси пасту хорро аз он ҷо берун хоҳанд кард». Абдуллоҳ гуфт: “Эй Расули Худо, қасам ба Худо рост аст, ки шумо бузургвору арҷманд ҳастед ва ӯ (падарам, ки ба Ислом нагаравида ва дар сафи куффор аст) пасту хор мебошад. Аммо қасам ба Худо эй Пайғамбар, шумо вориди Мадина шудаед ва дар он ҷо хоҳед монд. Мардуми Мадина медонанд, ки ҳеҷ кас ба монанди ман нисбат ба падараш некӣ накардааст, аммо бо ин васф агар Худо ва Расули Худо розӣ бошанд, ки ӯро кушта са­рашро биёрам, албатта ин корро дар ҳаққи ӯ хоҳам кард”. Пай­ғамбари акрам (с) фармуданд: «Не, чунин кореро макун». Пас вақте ки онон вориди Мадина шуданд, Абдуллоҳ ибни Абдуллоҳ ибни Убай шамшере дар даст барои падараш дар дарвозаи шаҳр истод ва ба ӯ хитоб карда гуфт: “Ту гуфтаӣ: “Агар ба Мадина баргардем, албатта бузургони шаҳр афроди хору пастро берун хоҳанд кард?” Вале акнун бояд бидонӣ, ки воқеан иззату бузург­ворӣ барои туст, ё барои Расули Худо (с)? Қасам ба Худо! Ҳар­гиз сояи шаҳр бар сари ту нахоҳад афтод (дохили шаҳр нахоҳӣ шуд), магар бо иҷозати Худо ва Расули Худо (с)”. Падараш гуфт: “Эй қавми Хазраҷ, ба фарёдам бирасед! Писарам намегу­зорад вориди хонаам шавам!” Се бор ин ҷумларо такрор кард.

Писараш гуфт: “Қасам ба Худо, вориди манзилаш нахо­ҳад шуд, магар бо иҷозати Расули Худо (с)!” Саранҷом, мар­дони номдор ҷамъ шуданд ва назди писараш Абдуллоҳ ибни Абдуллоҳ рафта, бо ӯ баҳсу гуфтугӯ карданд. Абдуллоҳ боз таъкид карду гуфт: “Қасам ба Худо, вориди хонааш нахоҳад шуд, магар бо иҷозати Худо ва Расули Худо (с)!” Онҳо ба назди Пайғамбари акрам (с) рафта моҷароро ба арзашон ра­сониданд. Он ҳазрат (с) фармуданд: «Назди Абдуллоҳ бира­вед ва ба ӯ бигӯед, ӯро ра­ҳо кунад, то ба хонааш биравад». Пас, онон назди писараш Аб­дуллоҳ рафтанд ва паёми Пай­ғамбар (с)-ро ба ӯ расониданд. Аб­дуллоҳ гуфт: “Акнун ки Пайғамбар (с) дастур фармудаанд, ба чашм, биравад”.[47]

Ҳумайдӣ дар «Муснад»-и худ гуфтааст: Абдуллоҳ ибни Абдуллоҳ ибни Убай ибни Салул ба падараш гуфт: “Қасам ба Худо, дохили шаҳр нахоҳӣ шуд, то ин ки бигӯӣ: “Расули Худо (с) бузургвор аст ва ман пасту хор!”

Омадааст, ки Асмо духтари Абубакри Сиддиқ (р) гуф­тааст: “Дар паймони Расули Худо (с) бо мушрикин дар сулҳи Ҳудайбия модарам, ки ба Ислом нагаравида буд, пеши ман омад ва ман аз Расули Худо (с) иҷозат хоста гуфтам: “Эй Расули Худо (с)! Модарам омадаву моил аст, ки ман дар ҳақ­қи ӯ некӣ кунам. Оё бо ӯ иртибот барқарор намуда, ба ӯ некӣ кунам?” Он ҳазрат (с) фармуданд: «Оре, бо ӯ иртибот бар­қарор намо ва ба ӯ некӣ кун».[48]Ибни Уяйна гуфтааст: “Баъ­ди он ояти зер нозил шуд”.

﴿لَّا يَنۡهَىٰكُمُ ٱللَّهُ عَنِ ٱلَّذِينَ لَمۡ يُقَٰتِلُوكُمۡ فِي ٱلدِّينِ وَلَمۡ يُخۡرِجُوكُم مِّن دِيَٰرِكُمۡ أَن تَبَرُّوهُمۡ وَتُقۡسِطُوٓاْ إِلَيۡهِمۡۚ إِنَّ ٱللَّهَ يُحِبُّ ٱلۡمُقۡسِطِينَ ٨﴾ [الممتحنة : ٨]

«Худо шуморо аз некӣ кардан ва инсоф намудан дар ҳақ­қи касоне, ки бо шумо дар амри дин ҷанг накардаанд ва шу­моро аз хонаҳоятон берун нарондаанд, манъ намекунад. Ба дурустӣ ки Худо инсофкунандагонро дӯст медорад».[49]

Ногуфта намонад, ки Ибни Муслим бар Ислом оварда­ни падару модараш ва даъват намудани онон ба сӯи имон бисёр ҳарис будааст ва алоқаи зиёде ба барангехтани онон бар Ислом дошт, он ҳам бо ниҳояти дилсӯзиву муҳаббат ва бо камоли лутфу оромиш, ки ин маслаки пайғамбарону ра­сулон дар роҳи даъват намудани падаронашон будааст. Чу­нонки Иброҳими Халил (а) барои мо намунаи равшанеро аз шеваи даъват нишон медиҳанд. Қуръон шеваи даъвати Иб­роҳимро баён намудааст, чунончи мефармояд:

﴿وَٱذۡكُرۡ فِي ٱلۡكِتَٰبِ إِبۡرَٰهِيمَۚ إِنَّهُۥ كَانَ صِدِّيقٗا نَّبِيًّا ٤١ إِذۡ قَالَ لِأَبِيهِ يَٰٓأَبَتِ لِمَ تَعۡبُدُ مَا لَا يَسۡمَعُ وَلَا يُبۡصِرُ وَلَا يُغۡنِي عَنكَ شَيۡ‍ٔٗا ٤٢ يَٰٓأَبَتِ إِنِّي قَدۡ جَآءَنِي مِنَ ٱلۡعِلۡمِ مَا لَمۡ يَأۡتِكَ فَٱتَّبِعۡنِيٓ أَهۡدِكَ صِرَٰطٗا سَوِيّٗا ٤٣ يَٰٓأَبَتِ لَا تَعۡبُدِ ٱلشَّيۡطَٰنَۖ إِنَّ ٱلشَّيۡطَٰنَ كَانَ لِلرَّحۡمَٰنِ عَصِيّٗا ٤٤ يَٰٓأَبَتِ إِنِّيٓ أَخَافُ أَن يَمَسَّكَ عَذَابٞ مِّنَ ٱلرَّحۡمَٰنِ فَتَكُونَ لِلشَّيۡطَٰنِ وَلِيّٗا ٤٥ قَالَ أَرَاغِبٌ أَنتَ عَنۡ ءَالِهَتِي يَٰٓإِبۡرَٰهِيمُۖ لَئِن لَّمۡ تَنتَهِ لَأَرۡجُمَنَّكَۖ وَٱهۡجُرۡنِي مَلِيّٗا ٤٦ قَالَ سَلَٰمٌ عَلَيۡكَۖ سَأَسۡتَغۡفِرُ لَكَ رَبِّيٓۖ إِنَّهُۥ كَانَ بِي حَفِيّٗا ٤٧ وَأَعۡتَزِلُكُمۡ وَمَا تَدۡعُونَ مِن دُونِ ٱللَّهِ وَأَدۡعُواْ رَبِّي عَسَىٰٓ أَلَّآ أَكُونَ بِدُعَآءِ رَبِّي شَقِيّٗا ٤٨ فَلَمَّا ٱعۡتَزَلَهُمۡ وَمَا يَعۡبُدُونَ مِن دُونِ ٱللَّهِ وَهَبۡنَا لَهُۥٓ إِسۡحَٰقَ وَيَعۡقُوبَۖ وَكُلّٗا جَعَلۡنَا نَبِيّٗا ٤٩ وَوَهَبۡنَا لَهُم مِّن رَّحۡمَتِنَا وَجَعَلۡنَا لَهُمۡ لِسَانَ صِدۡقٍ عَلِيّٗا ٥٠﴾ [مريم: ٤١، ٥٠]

«Ва дар Китоб (Қуръон) Иброҳимро ёд кун: Ба дурустӣ ки вай пайғамбаре росткирдор буд, (ёд кун) чун ба падари худ гуфт: “Эй падари ман! Чаро чизеро ибодат мекунӣ, ки на­мешунавад ва намебинад ва аз ту чизеро дафъ намекунад? Эй падари ман! Ба дурустӣ, ки он чӣ аз илм ба ман омадааст, ки ба ту наомада, пас пайравии маро кун, то туро ба роҳи рост далолат кунам. Эй падари ман! Шайтонро ибодат макун, ба дурустӣ, ки шайтон [Худои] Раҳмонро нофармон аст. Эй па­дари ман, аз он метарсам, ки аз [Худои] Раҳмон азобе ба ту бирасад, чун қарини шайтон бошӣ». Гуфт: «Эй Иброҳим! Оё ту аз маъбудони ман рӯйгардон ҳастӣ? Агар бознаистӣ, ал­батта, туро сангсор мекунам ва муддате дароз аз ман дур бош». Гуфт: «Салом бар ту бод! Барои ту аз Парвардигори хеш омӯрзиш хоҳам талабид, ба дурустӣ, ки Вай бар ман Меҳрубон аст. Ва аз шумову аз он чӣ ба ҷуз Худо мепа­рас­тед, канора мегирам ва Парвардигори худро ибодат хоҳам кард, ба умеди он ки ба (сабаби) парастиши Парвардигори худ бадбахт набошам».Пас, чун аз онҳову аз он чи ба ҷуз Ху­до мепарастиданд, канора гирифт, ба вай Исҳоқу Яъқубро ато кардем ва ҳар якеро пайғамбар сохтем. Ва ба онҳо аз бахшиши Худ (чизҳо) ато кардем ва барояшон ба ниҳояти бузургӣ зикри некӯ сохтем».[50]

Аз Абуҳарйра (р) намунаи ҷолиберо дар исрор бар даъ­вати модараш ироа намудааст. Чунонки Абукасири Тамимӣ гуфтааст: “Аз Абуҳрайра (р) шунидам, ки мегуфт: “Афроди яҳудиву насронӣ маро дӯст медоштанд ва ман ҳам аз мода­рам мехостам, ки Ислом биоварад, аммо ӯ худдорӣ менамуд. Ман пеши Пайғамбар (с) омада гуфтам: “Дар пешгоҳи Ҳақ Таъоло барои ӯ дуо кунед”. Ва он ҳазрат (с) дуо карданд. Си­пас, назди модарам омадам, дарро бар рӯи худ баста буд ва гуфт: “Эй Абуҳурайра! Ман мусалмон шудам”. Ман ҳам ха­бари мусалмон шуданашро ба арзи Пайғамбари акрам (с) ра­сонида, гуфтам: “Эй Расули Худо (с)! Барои ман ва модарам дуои хайр кунед! Фармуданд: «(Худоё!) Абуҳурайра ва мода­раш Туро ибодату парастиш кардаанд, эшонро маҳбуби наза­ри Худ ва мардум бигардон».[51]

Намунаи дигар Абубакри Сиддиқ (р) аст, ки баъд аз фатҳи Макка босуръат падарашро назди Пайғамбари акрам (с) мебарад, ба умеди он, ки Ислом биёрад. Чунонки Асмо духтари Абубакри Сиддиқ (р) гуфтааст: “Вақте Макка фатҳ шуд ва Расули Худо (с) вориди «Зи-туво» шуданд, Абуқаҳҳофа ба духтари худ, ки хурдтарин фарзандонаш буд, гуфт: “Эй духтари хурдакакам! Маро бар болои Абуқубайс бибар!” Дух­тари хурдаш ӯро, ки чашмонаш нобино шуда буданд, бар болои он кӯҳ бурд. Баъд гуфт: “Духтарам чӣ чизеро мебинӣ?” Дух­тараш гуфт: “Ҷамоати зиёдеро мебинам ва марде низ дар пеши он ҷамоат рӯ ба пеш ҳаракат мекунад”. Падараш гуфт: “Дух­тарам он ҷамоат савораанд?” Сипас гуфт: “Боз чиро мебинӣ?” Духтараш гуфт: “Теъдодеро мебинам, ки пароканда меша­ванд”. Падараш гуфт: “Дар сурате ки ҷамъият пароканда ме­шавад, фавран маро ба хонаам бибар”. Духтараш мегӯяд: “Ман ӯро зуд бурдам, то ин ки ба «Ибтаҳ» расондам”. Дар гардани он духтар тавқе аз варақе буд, ки як нафар онро аз гарданаш бардошта буд.

Вақте ки Расули Худо (с) вориди масҷид шуданд, Абу­бакр рафт, то падарашро роҳнамоӣ кунад ва ба хидмати Ра­сули худо (с) биёрад. Пас, вақте ки Расули худо (с) ӯро ди­данд, фармуданд: «Чаро ин пирамардро дар хонаи худ нагу­зоштӣ, то ин ки ман пеши ӯ биёям?». Абубакр гуфт: “Эй Расули Худо (с)! Ҳаққи ӯ аст, ки ба хидмати Шумо биёяд, на ин ки Шумо баназди ӯ ташриф бибаред”. Баъд аз он Расули Худо (с) Абуқаҳҳофаро пеши худ нишониданд, сипас даст бар рӯи синаи ӯ кашида фармуданд: «Мусалмон шав, солиму маҳфуз мемонӣ». Вай мусалмон шуд.[52]

Асоси чорум, барои муошират ва дӯстӣ падару модар шоистатарин афроданд

Чи басо инсонҳо дар интихоби рафиқу дӯст иштибоҳ ме­кунанд ва наметавонанд дӯсти мухлису бовафоеро биёбанд. Аз ин рӯ, инсон бо талош ва таҳаммули заҳмат ва бо ҷид­ди­яту фаъолияти зиёд аз ин ҷову он ҷо ва дар ҳар ҷо ба ҷус­ту­ҷӯ мепардозад ба умеди он, ки дӯсти мухлису бовафое биё­бад. Дар натиҷа, аз дур чашм ба дӯстӣ медӯзад ва ӯро дӯсти содиқ мепиндорад, аммо баъд аз ин ки бо шахсе паймони дӯстӣ мебандад, дармеёбад, ки ӯғайр аз он дӯсте аст, ки ба суроғаш мегардад...

Бинобар ин, дар ҳоле ки инсон дар чунин дигаргунӣ ме­монаду саргардон мешавад, Пайғамбари акрам (с) ӯро тарк накарда, балки ба тариқи мухтасар ва бисёр кӯтоҳе ӯро ба сӯи дӯсти содиқу бовафое роҳнамоӣ мекунанд, ки он падару модар аст.

Чунонки ривоят мекунанд: “Марде ба назди Расули Ху­до (с) омада гуфт: «Эй Расули Худо (с)! Чӣ касе шоистатар аст, ки ӯро дӯсти хубу содиқе барои худ бидонам?» Расули Худо (с) фармуданд:«Модарат». Он мард гуфт: «Баъд аз ӯ чӣ касе?»Расули худо (с) фармуданд:«Модарат». Боз гуфт: «Сипас, чӣ касе?» Фармуданд:«Модарат». Барои бори сеюм он мард гуфт: «Баъд аз модарам чӣ касе?» Расули Худо (с) фармуданд:«Падарат».[53]

Дар ривояти дигар омадааст: “Марде ба назди Расули Худо (с) омада гуфт: “Эй Расули Худо (с)! Чӣ касе шоиста­тар аст, ки ӯро дӯсту рафиқи хубе барои худ баргузинам?» Расули худо (с) се бор фармуданд:«Модарат». Баъд фар­му­данд:«Баъд аз модар падарат ва баъд аз падар низ (бо тар­тиб) наздиктару наздиктар ба ту».

Шояд касе бигӯяд: “Ман чӣ ниёзе дорам ба ин ки рафиқу дӯсте барои худ баргузинам?” Дар ҷавоб бояд гуфт, агар ту аз интихоби дӯст бениёз ҳастӣ, ҳеҷ монеъе надорад, аммо чизе, ки ҳаст ин аст: “Падару модар аз дӯстиву хидмати ту ва аз мубо­ҳисаву машварат бо ту бениёз нестанд ва ҳамчунин намета­во­нанд дар бисёре аз воқеаҳо ва масоиле, ки дар зиндагии онон ва дар зиндагии бародарони ту пеш меоянд, гӯш фаро надиҳанд ва аз раъйу назарияи ту истифода нанамоянд.

Бинобар ин, ҳадиси Пайғамбари акрам (с) ин тасаввури туро рад карда, собит менамояд, ки дӯстӣ бо падару модар ва некӣ кардан дар ҳаққи онон амри лозиму зарурӣ мебо­шад ва ба унвони дӯсти содиқу бовафо бар дигарон бартарӣ доранд.

Асоси панҷум, муқаддам доштани некӣ дар ҳаққи модар бар падар

Ҳофиз ибни Ҳаҷар дар шарҳе, ки бар ҳадиси чанд сатр қабл баёншуда намудааст, мегӯяд: “Ибни Баттол гуфта­аст: “Матлуби ин ҳадис он аст, ки се намуна аз некӣ дар ҳаққи модар ҳаст, ки барои падар нест. Ин се намуна ибора­танд аз сахтии даврони ҳомилагӣ, замони вазъи ҳамл ва дав­рони нисбатан тӯлонии шир додан ба кӯдак. Инҳо ҳолатҳову намунаҳое ҳастанд, ки хосси модаранд ва танҳо модар аст, ки аз онҳо ранҷ мекашад. Илова бар инҳо дар кори тарбияву парвариши кӯдак низ бо падар саъю талоши падар ба таври баробар шарик аст. Худованд ҳам ишора ба ин мавзӯъ ме­фармояд:

﴿وَوَصَّيۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ بِوَٰلِدَيۡهِ حَمَلَتۡهُ أُمُّهُۥ وَهۡنًا عَلَىٰ وَهۡنٖ وَفِصَٰلُهُۥ فِي عَامَيۡنِ أَنِ ٱشۡكُرۡ لِي وَلِوَٰلِدَيۡكَ إِلَيَّ ٱلۡمَصِيرُ ١ ﴾ [لقمان: ١٤]

«Ва Мо ба инсон дар бораи падару модараш тавсия фар­мудем (ки дар ҳаққи эшон некӣ кунад, ба вижа модар, чаро ки) модараш вайро дар ҳоли сустӣ болои сустии дигар[54] дар шикам бардоштааст ва поёни даврони ширхорагии ӯ ду сол аст. (Лизо ба инсон ҳукми Мо ин аст) ки Моро ва падару мо­дари худро шукргузорӣ кун ва (бидон, ки саранҷом) бозгашт ба сӯи Ман аст».[55]

Бинобар ин, чунонки мулоҳиза мешавад, Қуръон дар тавсияҳояш дар байни падару модар мусовот қарор дода ва се кори вижаро ба модар ихтисос додааст (ки ин се кор ибо­ратанд аз даврони ҳомилагӣ, вазъи ҳамл ва ду сол шир до­дан ба кӯдак).

Қуртубӣ гуфтааст: “Мурод он аст, ки модар нисбат ба падар мустаҳиққи саҳми бештаре аз некӣ ва муҳаббат варзи­дан дар ҳаққи ӯ мебошад”.

Аёз гуфтааст: “Ҷумҳури уламо бар онанд, ки модар дар некӣ ва муҳаббат варзидан дар ҳаққи ӯ бар падар муқаддам­тар мебошад”. Қавли дигаре аз уламо ин аст: “Падару модар дар некӣ ва муҳаббат варзидан нисбат ба онон баробаранд”. Аз имом Молик нақл шуда, ки гуфтааст: “Қавли аввал ду­русттару муносибтар мебошад”.

Ибни Ҳаҷар мегӯяд: “Баъзе аз уламои шофеимазҳаб бар қавли дуюм мебошанд (яъне мегӯянд: “падару модар дар му­ҳаббат варзидан баробаранд). Аммо аз Ҳориси Муҳосибӣ нақл шудааст, ки иҷмоъи уламо бар он аст, ки модар ҳаққи бештар дорад.

Ногуфта намонад, он чи, ки аз Молик дар ин робита нақл шудааст, возеҳу равшан намебошад. Зеро Ибни Баттол онро чунин баён кардааст: “Аз Молик савол шуд: “Падарам маро барои анҷоми коре хост, вале модарам маро аз иҷрои ам­ри ӯ манъ кард”. Молик гуфт: “Падаратро итоату фармон­бардорӣ кун ва аз модарат нофармониву мухолифат макун”. Ибни Баттол мегӯяд: “Ибораи боло далолат дорад бар ин, ки некӣ ва итоат аз падару модар мусовӣ мебошад, вале далолат бар он возеҳ ва ба таври равшан намебошад”. Ибни Баттол меафзояд: “Ҳамин масъала айнан аз Лайс савол шуд. Дар ҷа­воб гуфт: “Аз модарат итоату фармонбардорӣ кун, зеро ки ду сеюми некӣ аз они модар аст ва ин худ ба шевае ишора ме­кунад, ки дар воқеъ ду бор модар такрор шудааст”.

Ривоят шудааст, ки Пайғамбари акрам (с) се бор пушти сари ҳам фармуданд: “Ҳамоно Худованд шуморо дастур ме­диҳад, ки дар ҳаққи модаронатон некӣ кунед ва баъд аз мо­да­ронатон ба падаронатон ва сипас (батартиб) ба наздиктару наздиктар некӣ кунед».[56]

Дар ривояти дигар омадааст, ки Пайғамбари акрам (с) фармуданд: « Дар ҳаққи падару модарат некӣ кун, сипас дар ҳаққи хоҳару бародарат, баъд (батартиб) дар ҳаққи наздик­тару наздиктарат».[57]

Дар шарҳу тафсири ин ҳадис Ҳоким ва асҳоби «Сунан», яъне Аҳмад ва Ибни Ҳиббон гуфтаанд: “Мурод аз наздик­тар, яъне он кӣ ба шахси некикунанда наздиктар мебошад”. Аёз гуфтааст: “Баъзе аз уламо дар муқаддам доштани падар­бузург бар бародар ва ё баръакс тардид доранд, аммо аксари уламо бар онанд, ки бобо бар бародар ҳаққи тақаддум дорад”.

Ибни Ҳаҷар мегӯяд: “Уламои шофеимазҳаб бар ин наза­ранд, ки некӣ дар ҳаққи падарбузург бар бародар муқаддам мебошад ва баъд аз он ҳар кӣ ба падару модар наздиктар бо­шад, бар он кӣ ба яке аз он ду наздик аст, муқаддам дошта мешавад. Сипас, дар миёни завиларҳом ва хешовандон афроди маҳрам бар ғайри маҳрам муқаддам мебошанд. Баъд соири асабот бар наздикони сабабӣ ва дӯстон бар ҳамсоягон муқад­дам дошта мешаванд”.

Ибни Баттол ишора ба ин мекунад, ки риояи ин тартиб дар он ҷо, ки як мартаба расонидани некӣ имконпазир на­мебошад, амри возеҳу равшан аст.

Бояд гуфт, он чи бар муқаддам доштани некӣ дар ҳаққи модар ба таври куллӣ далолат дорад, ҳадисе аст, ки ривоят шудааст. Оиша (р) аз Пайғамбари акрам (с) пурсид: “Чӣ ка­се ҳаққи бештару бузургтареро бар зан дорад?” Фармуданд: «Шавҳараш». Боз пурсид: “Чӣ касе бештарин ҳақро бар гар­дани мард дорад? Фармуданд: «Модараш бештарин ҳақро бар гардани ӯ дорад».

Он чӣ бештар муқаддам доштани некӣ дар ҳаққи модар­ро бар дигарон мавриди таъйиду таъкид қарор медиҳад, ҳа­дисе аст, ки Амр ибни Шуъайб аз падараш ва аз бобояш ривоят намудааст: “Зане назди Пайғамбар (с) омад ва гуфт: “Эй Расули Худо (с) ин писарам, ки дар даврони ҳомилагӣ ши­камам ҷои ӯ буд ва пас аз вазъи ҳамл пистонҳоям манбаи ғи­зои ӯ ва дар даврони ду соли ширхорагӣ оғӯшам маҳалли тар­бияву парвариши ӯ буд, акнун падараш маро талоқ додааст ва мехоҳад писарамро аз ман бигирад!! Он ҳазрат (с) фармуданд: «Ту аз ӯ шоистатарӣ, модоме ки шавҳар накардаӣ».[58]

Бинобар ин, ба далели се амри боло (шикам, шири пис­тон, оғӯш) аст, ки модар ба кӯдак ва ҳамчунин кӯдак ба мо­дар хос мешаванд.

Муҳосибӣ нақл намудааст: “Уламо бар он иттифоқ до­ранд, ки некӣ дар ҳаққи модар муқаддам бар некӣ ба падар мебошад”.[59]

Асоси шашум, фарзанд ва моли ӯ азони падар аст

Ривоят мекунанд, ки марде ба назди Расули Худо (с) омада гуфт: «Эй Расули Худо (с)! Молу сарвате дорам ва фарзанд ҳам дорам, падарам мехоҳад молу сарватамро аз ман бигирад». Он ҳазрат (с) фармуданд: «Ту ва сарвати ту азони падарат ҳастӣ. Бегумон, фарзандонатон аз поктарин дастовардҳои шумо мебошанд, пас аз касбу дастовардҳои фарзандонатон бихӯред».[60]

Дар ривояти дигар омадааст, ки Расули Худо (с) фарму­данд: «Фарзандонатон аз касбу дастовардҳои шумо мебо­шанд ва як бахшиши илоҳӣ барои шумо ҳастанд, ки Худованд ба ҳар кӣ бихоҳад, духтароне мебахшад ва ба ҳар кас би­хоҳад писароне ато мекунад».[61]

Дар ривояти дигаре омадааст, ки Расули Худо (с) фар­мудаанд: «Поктарин чизе, ки мехӯред, касбу кори шумост ва фарзандонатон ҷузъи касби шумо мебошанд».[62]

Қуртубӣ рӯйдоди миёни пирамарде ва писараш рухдо­даро нақл намуда, мегӯяд: “Ҷобир ибни Абдуллоҳ (р) гуф­та­аст: “Марде назди Расули Худо (с) омада, гуфт: “Эй Расули Худо (с)! Падарам молу сарватамро гирифта бурдааст”. Ра­сули Худо (с)фармуданд:«Падаратро назди ман биёр». Си-пас, Ҷибриил (а) пеши Пайғамбар (с) омад ва гуфт: “Худо­ванд бар ту дуруд мефиристад ва мефармояд: «Вақте он пи­рамард назди ту ояд, дар бораи он чи, ки дар пеши худ гуф­таву бо гӯши худ шунидааст, аз ӯ бипурс». Пас вақте он пи­рамард омад, Пайғамбар (с) ба ӯ фармуданд: «Чаро фарзан­дат аз ту шикоят мекунад? Оё мехоҳӣ молу сарвати ӯро бардорӣ?». Пирамард гуфт: “Эй Расули Худо (с)! Аз худи ӯ бипурсед, оё ман онро ҷуз бар яке аз аммаҳо ё холаҳояш ва ё бар худам харҷ кардаам?” Пайғамбар (с) ба пирамард фарму­данд: «Басанда аст, аз ин бигзар ва дар бораи он чи пеши худ гуфта, ё шунидаӣ ба мо бигӯ». Пирамард гуфт: “Қасам ба Худо, эй Пайғамбар (с)! Пайваста Худованд яқину бовари моро нисбат ба шумо меафзояд, бегумон ман чизеро, ки гуф­та ва ё бо гӯши худ шунидаам, гуфтаам. Пайғамбар (с) фар­муданд: «Бигӯ ва ман гӯш мекунам».

Пирамард гуфт: “Гуфтаам:

“Туро дар ҳолати кӯдакӣ хӯрондам ва дар даврони ҷавонӣ низ харҷи зиндагиятро таъмин кардам, акнун он чиро, ки касб мекунам ба ту хӯронидаву нӯшонида мешавад.

Нафсам аз бадиву табоҳии ту метарсад, чун ба дурустӣ медонад, ки марг дорои замони мушаххасе аст.

Вақте ки ба синни булуғ ва ба он ғояту ҳадафе, ки умеду орзу доштам, ба он бирасӣ, ноил шудӣ.

(Мутаассифона) тундиву дуруштхӯиро подоши ман гар­донидаӣ! Гӯё танҳо ту фазлу неъматдиҳандаи ман бошӣ.

Пас, эй кош, вақте ки ҳаққи падарии маро риоя намекунӣ (ҳадди ақал) он тавр амал мекардӣ, ки ҳамсояи наздик мекунад.

Ва ба монанди як ҳамсоя дар ҳаққи ман дӯстиву сарпа­растӣ мекардӣ ва ба василаи моле, ки ғайр аз моли ту аст, бар ман бухл намеварзидӣ ва дареғ намекардӣ!

Дар ин ҳангом, Пайғамбари акрам (с) ба писараш он пирамард фармуданд: «Ту ва молу сарвати ту азони пада­рат мебошӣ».[63]

Дар гузашта, роҷеъ ба ҳадисе, ки Табаронӣ онро аз ро­виёни мавриди итминон нақл намуда буд, баён кардем, ки Пайғамбари акрам (с) фармудаанд: «Агар фарзанде аз хона хориҷ шавад, то ин ки барои таъмини заруриёти зиндагии падару модари пиру аз кор афтодааш талош кунад, кори ӯ ба манзалаи ҷиҳод дар роҳи Худо мебошад».

Ҳамчунин падару модар ба таври истисноӣ ин ҳақро до­ранд, ки метавонанд чизеро, ки ба фарзандони худ бахши­даанд, бозпас бигиранд ва аз амали худ баргарданд.

Чунонки дар ривояте Расули Худо (с) фармуданд:

«Барои касе, ки чизеро мебахшад, ҳалол нест аз он бар­гардад (ва дубора онро бозпас бигирад), магар падар, ки ме­тавонад он чиро ба фарзанди худ бахшидааст, бозпас би­гирад».[64]

Дар ривояте омадааст, ки Абдуллоҳ ибни Аббос (р) гуф­тааст: «Расули Худо (с) мефармоянд: «Ҳалол нест барои ка­се, ки чизеро мебахшад ва ё ҳадяеро ба касе медиҳад, онро бозгашт намояд ва пас бигирад, магар падар, ки метавонад он чиро ба фарзандаш бахшидааст, бозпас бигирад. Зеро касе чи­зеро мебахшад ва сипас онро бармегардонад, ба монанди саге аст, ки чизеро мехӯрад ва вақте ки сер шуд, онро қай мекунад ва аз нав дар даҳони худ мегирад».[65]

Муҳаммад ибни Сирин гуфтааст: «Дар замони Усмон ибни Аффон (с) арзиши хурмо ба ҳазор дирҳам расид. Усома ибни Зайд тасмим гирифт, то хурмоҳоеро, ки парвариш намуда буд, нигаҳдорӣ намояд ва мағзу моддаи панирмонанди онҳоро ислоҳ кард. Сипас, хурмоҳоро нафурӯхт, балки онҳоро ба модараш хӯ­ронд. Ба ӯ гуфтанд: «Чӣ чизе туро ба ин амр водор кард, дар ҳо­ле ки мебинӣ, арзиши хурмо ба ҳазор дирҳам расидааст?» Усома ибни Зайд дар ҷавоб гуфт: «Модарам ин корро аз ман дархост намудааст ва ӯ ҳар чизеро, ки аз ман хоста бошад, модоме ки ба анҷом додани он қодир бошам, бечуну чаро онро фароҳам намуда ва ба ӯ додам».[66]

Асоси ҳафтум, озод намудани волидайн аз моле, ки дар зиммаи онҳо аст

Дарвоқеъ намунае аз намунаҳои бисёр бузургу азими некӣ дар ҳаққи падару модар, ин озод намудани волидайн аз молест, ки дар зиммаи онон мебошад. Зеро дар гузаштаи дур ва дар замонҳои ғуломдорӣ гоҳо писар озод мегардид ва сипас дорои молу сарвате мешуд, вале падар ё модараш ҳамчунон дар ҳоли ғуломӣ мемонданд бидуни ин ки молу сарвате дошта бошанд, ки битавонанд ба василаи он хеш­танро озод намоянд. Аммо шаклу сурати ғуломӣ дар асри кунунии мо чунон аст, ки масалан падару модар ва ё яке аз эшон ба сабабе дучори қарздории шадиду сангине меша­ванд, пас ҷиҳатгирии Пайғамбари акрам (с) дар чунин ҳо­латҳо чӣ гуна аст?

Дар робита бо ғуломдории даврони гузашта фармуда­анд: «Ҳеҷ фарзанде ба таври комил подоши падару мода­рашро намедиҳад, магар замоне, ки падару модар ва ё яке аз он дуро ба сурати мамлук ва ғуломи дигаре биёбад ва ӯро би­хараду озодаш намояд».[67]

Аммо дар бораи шаклу сурати ғуломӣ дар асри кунунӣ чунин аст, ки падару модар ва ё яке аз он ду ба сабабе зин­донӣ шуда бошанд ва барои кафолати худ сарвату дороӣ надошта бошанд, пас, дар чунин сурат бар фарзанд воҷиб аст, ки бо дарназардошти вазъи молии худ дар хидмат ба па­дару модари хеш бикӯшад ва дар рафъи ниёзмандиҳову ги­рифториҳои онон шитоб кунад, зеро ҳамчунонки қаблан гуф­та шуд: «Фарзанд ва моли фарзанд азони падару модар аст».

Аз Ибни Аббос (р) ривоят шуда, ки Пайғамбар (с) фар­муданд: «Касе, ки ба ҷои падару модари (нотавони) худ ҳаҷ кунад ва ё қарзи ононро ба ҷои эшон бипардозад, дар рӯзи Қи­ёмат ҳамроҳи некӯкорон барангехта мешавад».[68]

Асоси ҳаштум, табодули дуъо байни падару модар ва фарзандонашон

Дуо як рукни асосии некиву некӯкорӣ, намоёнгари му­ҳаббату меҳрварзӣ ва далел бар ростиву садоқати қалбӣ ме­бошад. Аз ин рӯ, қалби пур аз муҳаббат ба дуо исрор мевар­зад, ки аз умқи қалбу замири инсон бар забон ҷорӣ мегар­дад, ба гунае ки ҳар андоза муҳаббати қалбӣ, ки дар байни падару модар ва фарзандонашон мубодила мешавад, фузу­нӣ ёбад, дуо низ ба ҳамон андоза афзоиш пайдо мекунад…

Аз Абуҳурайра (р) ривоят шуда, ки гуфтааст: «Пайғам­бари акрам (с) фармуданд: «Се навъ дуо аст ва ҳеҷ шакке нест дар онҳо, ки дар пешгоҳи Худованди мутаъол муста­ҷо­банд: Дуои падару модар барои фарзанди худ, дуои мусофир (дар сафари мубоҳ ва машрӯъ) ва дуои шахси мазлуму си­тамдида».[69]

Аз Анас (р) ривоят шуда, ки гуфтааст: «Пайғамбари ак­рам (с) назди Уммисулайм (модари Анас) омаданд ва Умми­сулайм низ (ба расми меҳмондорӣ) миқдоре хурмо ва равған барои Пайғамбар (с) овард. Он ҳазрат (с) фарму­данд: «Рав­ғанро ба ҷои худ ва хурморо низ ба зарфи худ баргардонед, зеро ман рӯзадорам».[70]Сипас, Пайғамбар (с) бархостанду дар гӯшае аз хона намози суннат хонданд ва барои Уммису­лайму аҳли байташ дуо карданд. Уммисулайм гуфт: «Эй Ра­сули Худо! Ман навкаре дорам». Он ҳазрат (с) фармуданд: «Бигӯ он кист?». Уммисулайм гуфт: «Хидматгори шумо Анас аст, барояш дуои хайр кунед». Пас барои ӯ дуои хайри дунявию ухравӣ карда фармуданд: «Худоё рӯзии зиёду пок, фарзанди солеҳ ва умри тӯлониву бобаракат ба ӯ ато кун». Анас мегӯяд: «Баъд аз он ман сарватмандтарини ансор шу­дам. Ва духтарам Омина барои ман таъриф мекард, ки ҳуду­ди саду бист нафар аз фарзандону насли ман то замоне, ки ҳоҷиёни Басра баргаштанд, дафн гардидаанд.[71]

Абуҳозим мегӯяд: «Абумурра ҳамроҳи Абуҳурайра савор шуд, то ба заминҳои худ дар Ақиқ расид. Вақте ки вориди за­мини худ шуд, бо садои баланд гуфт: «Эй модар! Салом ва раҳмату баракати Худо бар ту бод!» Модараш низ дар ҷавоб мегуфт: «Салом ва раҳмату баракати Худо бар ту бод!» Боз Абумурра гуфт: «Эй модар! Худованд ба ту раҳм кунад, ки дар даврони кӯдакӣ маро тарбияву парвариш намудӣ». Мода­раш дар ҷавоб гуфт: «Эй писарам Худованд ба ту ҷазои хайр диҳад ва аз ту розиву хушнуд гардад, ки дар даврони пирӣ дар ҳаққи ман некӣ кардӣ».[72]

Аз Уммисалама (р) ривоят шуда, ки Расули Худо (с) ба духтарашон Фотима (р) фармуданд: «Шавҳарат Алӣ ва ҳар­ду писарат Ҳасану Ҳусайнро ба назди ман биёр». Баъд аз он, ки ононро овард, Пайғамбар (с) абоеро бар рӯи онон андох­танд, сипас дасташонро ба рӯи эшон кашида фармуданд: «Худоё инон аз аҳли хонадони Муҳаммаданд, салавоту бара­коти Худро бар Муҳаммаду аҳли хонадони Муҳаммад қарор деҳ! Бегумон Ту ситудаву баландмартабаӣ». Уммисалама (р) мегӯяд: «Аборо бардоштам, то ба онҳо ҳамроҳ шавам, аммо он ҳазрат (с) аборо аз дастам гирифта фармуданд: «Ту низ бар мақому манзалат ва бар хайру некии хосси худ ҳастӣ».[73]

Асоси нуҳум, набояд ба падару модар дашном дод ва бадзабонӣ кард

Бояд донист, яке аз далоили некӣ дар ҳаққи падару мо­дар он аст, ки фарзандонашон эшонро аз дашному бадгӯӣ бо суратҳову шаклҳои мухталифи он маҳфуз бидоранд. Дашном додан ба падару модар мумкин аст ба василаи худи онон бошад, ба ин шакл, ки фарзандонашон аъмолеро ан­ҷом диҳанд, ки онон дар асари он хашмгину асабонӣ ша­ванд ва ба василаи дашном додан ба худ хашми хешро фурӯ нишонанд. Дар ин сурат худи фарзанд мӯҷиби дашном до­дани онон ба худ шудааст ва ё ин ки фарзандашон нисбат ба шахсе бадӣ мекунад, ки дар натиҷа он шахс низ дашному фаҳши падариву модарӣ ба ӯ медиҳад. Мумкин аст фарди дигаре ба ӯ бадӣ кунад ва ӯ ба ин фард дашном диҳад, ки дар иваз он фард ҳам дашному фаҳши падариву модарӣ ба ӯ медиҳад.

Ба таври куллӣ, дашном додану бадзабонӣ нисбат ба падару модар ба ҳар шаклу сурате ки бошад ва дар асари ҳар сабабу иллате анҷом гирад, кори хубе нест, балки бояд аз он иҷтиноб карда, бо ҳар василаи мумкин эҳтиромашон ҳифз шавад.

Дар ривояте омадааст, ки Пайғамбари акрам (с) марде­ро диданд, ки ҳамроҳи худ писаре дошт ва ба он писар гуф­танд: «Ин мард кист?». Он писар дар ҷавоб гуфт: «Падари ман аст». Он ҳазрат (с) фармуданд: «Пеши ӯ роҳ марав, пеш аз ӯ манишин ва ӯро бо исмаш садо мазан».[74]

Омадааст, ки Пайғамбари акрам (с) фармуданд:

«Дар шабе, ки ба ман шабравӣ лозим шуд (дар шаби Ис­ро) аз канори марди пӯшида дар нури Арш гузаштам ва гуф­там: «Ин шахс кист? Оё фаришта аст?» Гуфта шуд: «Не». Гуфтам: «Оё набӣ аст?» Гуфта шуд: «Не». Гуфтам: «Пас ӯ кист?» Дар ҷавоб гуфта шуд: «Ин марде аст, ки дар дунё пайваста забонаш машғул ба зикри Худо ва ба қалбаш ба ма­соҷид баставу дар иртибот будааст ва ба падару модараш дашном надода, бадгӯӣ накардааст…».[75]

Дар ривояте омадааст, ки Пайғамбари акрам (с) фарму­даанд: «Худованд нафрин кардааст касеро, ки падару мода­рашро нафрин мекунад».

Дар ривояти дигар омадааст: «Яке аз гуноҳони кабира дашном додани шахс ба падару модараш аст». Арз карданд: «Эй Расули Худо! Магар шахс ба падару модари худ дашном медиҳад?» Пайғамбари Худо (с) фармуданд: «Оре, (он ба ин сурат аст, ки) ӯ ба падару модари шахсе дашном медиҳад ва он шахс низ мутақобилан ба падару модари ӯ дашном ме­диҳад».[76]

Асоси даҳум, машҳуртарин насаб ва иззат ба василаи падар аст

Ислом бисёр мекӯшад, ки насаби кӯдак аз нахустин рӯзи таваллудшавиаш машҳуру маъруф гардад. Ба ҳамин хотир аст, ки амри ақиқа ва маросими ҳафтаро барои навзод тав­сия намудааст, то ин ки насаби навзод маъруф гардад…

Дар ҷомеаҳои башарӣ чи басо масоили аҷибу ғарибе рух медиҳанд, аз он ҷумла дар ҷомеаи ҷоҳилии қадим кӯдак аз насаби падари воқеии худ дур мешуд ва ба шахси дигаре (ба номи писархондагӣ) нисбат пайдо мекард. Дар ҷомеаи нав низ писари таҳсилкарда ва ба зоҳир рӯшанфикре, ки дар ҷомеаи худ ба мақому манзалати шахсиву иҷтимоӣ даст ёф­тааст, мутаассифона, чунин писари дарвоқеъ нодоне хиҷо­лат мекашад, ки номе аз падарашро ба миён оварад ва худ­ро ба ӯ нисбат диҳад, балки ба унвони раҳгузар ва ба мо­нанди фарди ғарибу ношинохтае аз падараш дидан мекунад ва бо ӯ бархӯрд менамояд ва бо ишколи гуногуни шайтонӣ аз шӯҳрат ва иттисоли худ аз ӯ мегурезад. Паноҳ ба Худо аз ин найранги замона, оре, воқеан ин амре аст бисёр муҳим, зеро табиист, ки инкори насаб ва худро аз аслу насаби хеш дур сохтан кори куфромез мебошад. Далели он ҳадисе аст, ки дар «Саҳеҳайн» аз Саъд ибни Абиваққос (р) ривоят шу­да, ки Пайғамбари акрам (с) фармуданд:

«Касе, ки худро ба шахси ғайр аз падари хеш нисбат ди­ҳад ва бидонад, ки ӯ падараш намебошад, биҳишт бар ӯҳаром мебошад».[77]

Дар ривояте Пайғамбари акрам (с) фармуданд:

«(Ба василаи касби сарвату мақом) аз падарони (фақиру гумноми) худ рӯйгардон нашавед (ва аз интисоби ба онон гу­резон набошед) касе, ки (аз ин тариқ) аз интисоб ба падари худ рӯй бигардонад, ӯ амали куфромезеро муртакиб шу­дааст».[78]

Боз дар «Саҳеҳайн» бо ибораи Муслим омадааст, ки Абузар (р) гуфтааст: «Аз Расули Худо (с) шунидам, ки ме­фармуданд: «Марде, ки худро ба ғайри падари хеш нисбат диҳад, дар ҳоле ки бидонад ӯ падараш намебошад, куфр вар­зи­дааст. Касе, ки иддаои чизе кунад ва онро ба худ нисбат ди­ҳад, дар ҳоле ки моли ӯ набошад (чунин шахсе) аз мо ва ба ра­виши мо намебошад ва бояд ҷойгоҳи худро дар оташи дӯзах омода созад. Касе, ки шахсеро ба куфр хонад ва ё ӯро «душ­мани Худо» гӯяд, дар ҳоле ки он тавр набошад (ки ӯ мегӯяд) мусалламан кайфари он ба худи ӯ бармегардад)».[79]

Асоси ёздаҳум, анҷом додани ҳаҷ ба ҷои падару модари пиру нотавони худ

Аз Ибни Аббос (р) ривоят шуда, ки субҳи рӯзи ид дар ҳоле ки Фазл ибни Аббос пушти сри Расули Худо (с) буд. Зане аз қабилаи Хасъам омад ва аз Пайғамбар (с) пурсид: «Эй Расули Худо (с)! Бегумон ҳаҷ яке аз фаризаи Худованд бар бандагонаш мебошад ва ин фариза низ бар падари пиру солхӯрдаам фарз шудааст, аммо ӯқодир нест бар василаи нақлия худро нигоҳ дорад, оё метавонам ба ҷои ӯ фаризаи ҳаҷро барояш анҷом диҳам? Ҳазрат (с) фармуданд: «Оре, ба ҷои ӯҳаҷро анҷом деҳ».[80]

Дар ривояти дигар омадааст, ки Ибни Раззин гуфт: «Эй Расули Худо (с), падарам пиру солхӯрда мебошад ва намета­вонад ҳаҷ ва умраро анҷом диҳад ва худро дар каҷова нигоҳ дорад. Ҳазрат (с) фармуданд: «Ба ҷои падарат фаризаи ҳаҷ­ро барояш анҷом деҳ».[81]

Асоси дувоздаҳум, ба ҷой овардани назри падару модар

Аз Абуҳурайра (р) ривоят шуда, ки Пайғамбари акрам (с) пирамарди солхӯрдаеро диданд, ки бо кӯмаки ду писа­раш ҳидоят мешавад ва бар онон такя зада роҳ мерафт. Пайғамбари акрам (с) фармуданд: «Ин пирамардро чӣ шуда­аст?». Писаронаш гуфтанд: «Эй Расули Худо, ин корро бар худ назр кардааст!» Он ҳазрат (с) фармуданд: «Эй пира­мард, савор шав! Худованд аз ту ва аз назри ту бениёз аст».[82]

Асоси сездаҳум, нофармонӣ аз волидайн гуноҳи кабира аст

Нофармонӣ аз падару модар аз гуноҳони кабира аст, ки ҳам дар дунё ва ҳам дар охират кайфар дорад.

Дар Саҳеҳайн омадааст, ки Расули Худо (с) фармуданд:

«Оё шуморо ба бузургтарин гуноҳони кабира огоҳ со­зам?». Арз кардем: «Бифармоед, эй Расули Худо (с)!» Фарму­данд: «Шарик қоил шудан барои Худо ва азият додани воли­дайн ва нофармонӣ аз онон». Дар ҳоле ки такя зада буданд, нишаста фармуданд: «Ва аз сухани дурӯғбипарҳезед». Пай­васта онро такрор мефармуданд, то ин ки аз рӯи шафқат гуфтем: «Эй кош, бас мекарданд».[83]

Дар ривояти дигар Расули Худо (с) фармуданд:

«Се нафар ҳастанд, ки Худованд дар рӯзи Қиёмат бо на­зари лутфу раҳмат ба онон наменигарад: Касе, ки падару мо­дари худро озор медиҳад ва аз онон нофармонӣ мекунад; зане, ки худро ба сурати мард дармеоварад ва марди дар мавриди занаш беғайрат. Ва се нафар ба биҳишт дохил намешаванд: Шахси нофармон аз падару модар, шахси ба шаробхорӣ одаткарда ва фарди миннатгузор ба он чӣ мебахшад».[84]

Муъоз (р) мегӯяд: «Пайғамбари акрам (с) даҳ матлабро ба ман тавсия намуда, фармуданд:

«1. Ҳеҷ чизеро бо Худованд шарик қарор мадеҳ, ҳатто агар кушта ва ё дар оташ андохта шавӣ.

2. Аз падару модарат нофармонӣ макун, агарчи ба ту фармон диҳанд, ки аз аҳлу моли хеш бигзар ва канора гир.

3. Намозҳои воҷибро қасдан тарк макун, зеро касе, ки на­мози воҷиберо қасдан тарк кунад, аҳди (амони) илоҳӣ аз ӯ бардошта мешавад.

4. Шаробхорӣ макун, чунки он сарчашмаи ҳар гуноҳу баде аст.

5. Аз гуноҳ кардан бипарҳез, зеро хашми Худованд ба са­баби иртикоби гуноҳ нозил мегардад.

6. Аз фирор кардан ҳангоми ҷиҳод барҳазар бош, агарчи мардумон ҳалок шаванд.

7. Дар ҳоле ки ту дар миёни мардум ҳастӣ, вақте марги онон фаро расид, ту пойдору собитқадам бош.

8. Ба андозаи тавони худ бар аёлу хонаводаат харҷ кун.

9. Аз тарбия ва таъдиби онон дастбардор мабош ва кӯ­тоҳӣ макун.

10. Ба хотири ризои Худо ва дар роҳи Худо эшонро би­тарсон (ва худ низ дар мавриди онон аз Худованд битарс)».[85]

Дар ривояти дигар Пайғамбари акрам (с) фармуданд: «Бузургтарин гуноҳони кабира иборатанд аз шарик қарор до­дан барои Худо, азияту озор додани волидайн, қатли нафс (қасдан) ва савганди дурӯғ(бо вуҷуди илму огоҳӣ ба он)».[86]

Дар Саҳеҳайн омадааст, ки Расули Худо (с) фармуда­анд: «Бегумон, Худованди мутаъол бар шумо ҳаром гардо­ни­дааст азияту озор додани модарон, худдории шахс аз додани он чӣ, ки бояд бидиҳад, хоҳон шудани чизе, ки ҳаққи гириф­танашро надорад, зинда ба гӯр кардани духтарон ва барои шумо зишт аст бозгӯ намудани ҳар он чиро шахс мешунавад (масалан, чунин гуфта шуд, фалонӣ чунон гуфт…), исрор варзидан дар бораи чизе, ки зарурӣ ва мавриди ниёз намебошад ва исроф намудан дар молу зоеъ гардонидани он…».[87]

Дар ривоят омадааст, ки Пайғамбари акрам (с) фарму­данд: «Касе, ки ғуломи мусалмонеро аз банди ғуломӣ озод кунад, мӯҷиби дур сохтани ӯ аз оташи дӯзах мегардад, зеро ҳар устухоне аз устухонҳояш дар баробари ҳар устухоне аз устухонҳои ӯ озод карда мешавад. Ҳар кас яке аз падару мо­дараш дар қайди ҳаёт бошаду нисбат ба ӯ раҳмату бахшиш надошта бошад, Худованди ғолибу тавоно ӯро аз раҳмату мағфирати Худ дур месозад. Касе, ки кӯдаки ятими бозмонда аз падару модари мусалмонро гираду ба ӯ хӯроку нӯшиданӣ бидиҳад, то ин ки бузургу бениёз шавад, Биҳишт барои ӯ воҷибу ҳатмӣ мегардад».[88]

Аз Ҷобир ибни Абдуллоҳ (р) ривоят шуда, ки гуфтааст: «Мо иддае ҷамъ шуда будем, Пайғамбари акрам (с) наздамон омада фармуданд: «Эй ҷамоати муслимин! Тақвои Худо ва парҳезкориро пешаи худ созед, ва силаи раҳмро ба ҷой оваред, зеро ҳеҷ савобу подоше аз ба ҷой овардани силаи раҳм зудтар намерасад. Аз нофармонӣ барҳазар бошед, чунки ҳеҷ уқубату кайфаре аз уқубату кайфари нофармонӣ зудтар намерасад. Аз азияту озор расонидан ба падару модар бипарҳезед, чаро ки бӯи биҳишт аз фосилаи ҳазор сол роҳ дар ҳаққи касе, ки падару модарашро озор намедиҳад, ёфт мешавад. Қасам ба Худо! Ҳеҷ як аз озордиҳандаи падару модар, қатъкунандаи силаи раҳм ва ҳамчунин пирамарди зинокунандаву пӯшандаи либоси фахромезе, ки аз рӯи такаббуру худнамоӣ либоси худ­ро мепӯшад, бӯи биҳишт ба машомаш намерасад, чун аза­ма­ту бузургворӣ фақат шоистаи Парвардигори ҷаҳониён аст».[89]

Яке аз нишонаҳои Қиёмат сурати зиште аз мухолифату озор расонидан аст, ба тавре, ки фарзанд бо падари худ ме­ҷангад ва ӯро мекушад. Чунонки дар ривоят омадааст, Пай­ғамбари акрам (с) фармуданд: «Қиёмат барпо намешавад, магар замоне, ки шахс бо ҳамсоя, бародар ва падари худ би­ҷангад».[90]

Кайфари нофармонӣ аз падару модар дар дунё

Дар ривояте омадааст, ки Пайғамбари акрам (с) фарму­даанд: «Худованд (ҷазои) он чи аз гуноҳонро, ки бихоҳад то рӯзи қиёмат ба таъхир меандозад, магар азияту озор расо­ни­дан ба волидайн ва нофармонӣ аз ононро, ки Худованд кайфа­ри онро дар дунё ва қабл аз марг ба шахси озордиҳандаву но­фармон менамоёнад».[91]

Дар робита бо шеваи азияту озор ва кайфияти нофармо­нӣ нисбат ба падару модар, бояд донист, меъёри азияту озор расонидан ба падару модар ва ё ба яке аз он ду ҳамон тавре, ки Ибни Ҳаҷари Ҳайтамӣ гуфт, ба ин сурат аст, ки агар нисбат ба падару модар амале анҷом шавад, ҳарчанд дар урфу одат амри тавҳиномезу беэҳтиромона набошад, аммо мӯҷиби ранҷишу озурдагии хотири онон гардад, гуноҳи кабира мебошад, агарчи анҷом доданаш нисбат ба дигарон ҳаром на­бошад. Масалан, ба ин шакл, ки вақте писар ба падараш рӯ ба рӯ мешавад рӯи худро турш кунад ва чини абру намояд ва ё ин ки агар падараш дар пеши назари мардум ва дар миёни ом­ма бар ӯ гузарад, аз ҷои худ барнахезад ва нисбат ба ӯ арзишу аҳамияте қоил нашавад ва аз ин қабил амалҳои дигар, ки наз­ди шахси оқилу бомурувват ва аз назари урфу одат амали ранҷовару ноҷавонмардона маҳсуб гардад…

Б. Чанд асос дар бораи некӣ дар ҳаққи волидайн баъд аз марги ҳар ду ва ё яке аз он ду

Асоси аввал, анҷом додани тааҳҳудот ва васиятҳои падару модар

Табиист, ҳастанд афроди бузургсоле, ки дар даврони кӯ­дакии худ яке аз падару модари хешро аз даст додаанд, пас лозим аст ин гуна афрод дар даврони бузургии худ чизеро ба унвони эҳтирому бузургдошти эшон барои онон пеш ги­ранд ва ё ин ки дар даврони зиндагии худ, ки яке аз падару модарашон мемирад, лозим аст дар ҳаққи ӯ некӣ кунанд…

Бинобар ин, дар бораи некӣ кардан дар ҳаққи падару модар баъд аз фавти яке ва ё ҳар дуи онон асосу қоидаҳое вуҷуд дорад, ки яке аз ин асосу қоидаҳо ба ҷой овардани тааҳҳудоту васиятҳои онон аст. Чунонки дар ривоят омада­аст, Шурайд ибни Сувайди Сақафиро модараш ҳангоми дар қайди ҳаёт буданаш ба ӯ тавсия намуд, ки баъд аз маргаш ғуломи мӯъминеро ба ҷои ӯ озод намояд. Сипас Шурайд назди Пайғамбари акрам (с) омад ва гуфт: «Эй Расули Худо (с)! Модарам васият кардааст, ки баъд аз маргаш ғуломи мӯъминеро ба ҷои ӯ озод намоям ва акнун ман канизи сиёҳ­пӯсте дорам, оё ӯро озод намоям?» Пайғамбари акрам (с) фармуданд: «Ӯро ба ин ҷо даъват кун». Ӯро даъват кард ва омад. Пайғамбари акрам (с) ба он каниз хитоб карда фар­му­данд: «Парвардигори ту кист?». Гуфт: «Парвардигори ман «Аллоҳ» аст. Фармуданд: «Ман чӣ касе ҳастам?». Дар ҷавоб гуфт: «Ту Расули Худо (с) ҳастӣ». Пайғамбари акрам (с) фармуданд: «Ин канизро озод кун, ба ростӣ, ки ӯ мӯъмин аст».

Аз Молик ибни Рабиъаи Соъидӣ ривоят шуда, ки гуф­тааст: «Ҳангоме ки назди Пайғамбари акрам (с) нишаста бу­дем, ногаҳон марде аз бани Салама омад ва гуфт: Эй Расули Худо! Оё чизе аз некӣ дар ҳаққи падару модарам боқӣ мон­да­аст, ки баъд аз фавти онон маъмур ба анҷом доданаш бо­шам?» Пайғамбари акрам (с) фармуданд: «Оре, намози май­йит бар онон ва дуову талаби омӯрзиш барои онон ва ба ҷой овардани паймонҳову васиятҳои эшон баъд аз фавташон, ҳамчунин ба ҷой овардани силаи раҳме, ки ба он ду тааллуқ дорад (аз қабили амакҳову аммаҳо ва тағоҳову холаҳо) ва икрому эҳтиром кардани дӯстону ошноён».[92]

Ногуфта намонад, ин ҳадис аксари аркони некиҳоро шо­мил мегардад.

Табиист, гоҳо фарзанд дар анҷоми васияти падару мо­дараш дучори мушкилоту душвориҳое мешавад, аммо бояд донист, ки некии дурусту содиқона ва яқини комил ба Ху­дои ғолибу тавоно ва такя ба ин гуфтаи Қуръон: «Мо ин­да­кум янфаду ва мо индаллоҳи боқин»[93] аз ҷумлаи авомиле ҳастанд, ки ӯро барои суръат бахшидан ба анҷоми васият­ҳои падару модар ёрӣ медиҳанд.

Инак, дар ин робита намунаи ҷолиберо барои хонанда­гон баён мекунем. Дар ривоят омадааст, ки Абдуллоҳ ибни Зубайр (р) гуфт: «Вақте падарам Зубайр (р) дар воқеаи ҷанги Ҷамал истода буд, маро фаро хонд. Ман дар канори ӯ исто­дам ва гуфт: «Эй писарам! Имрӯз фақат золим ё мазлум куш­та мешавад ва ман яқин дорам мазлумона кушта хоҳам шуд ва бузургтарин ғаму андӯҳи ман ба хотири қарзҳоям мебо­шад. Оё имкон дорад, ки қарзҳоямон чизе аз амволамонро боқӣ бигузорад?» Баъд гуфт: «Эй писарам! Он чӣ аз амволу ам­лок­ро, ки дорем, бифурӯшу қарзҳоямро бипардоз». Сипас нисбат ба сеяки моли худ ва тақсими сеяки изофӣ аз қарзҳоро дар байни фарзандони Абдуллоҳ (р) ва фарзандони худи Зубайр (р) васият карду гуфт: «Агар баъд аз пардохти қарзҳо чизе аз амволамон боқӣ монад, сеяки он барои фарзандони худат бошад».

Абдуллоҳ (р) мегӯяд: «Падарам Зубайр (р) пайваста пардохти қарзҳояшро ба ман тавсия мекарду мегуфт: «Эй писарам! Агар дар пардохти қарзҳоям нотавон мондӣ, барои адои онҳо аз мавлоям кӯмаку ёрӣ биҷӯй». Абдуллоҳ (р) мегӯ­яд: «Қасам ба Худо! Надонистам манзури ӯ аз ин гуфтор чист? То ин ки аз ӯ пурсидам: «Эй падари меҳрубонам! Мав­лои ту кист? Дар ҷавоб гуфт: «Мавлои ман «Аллоҳ» аст». Абдуллоҳ (р) мегӯяд: «Қасам ба Худо ҳар гоҳ дар бораи пар­дохти қарзҳояш дучори мушкиле мешудам, мегуфтам: «Эй мавлои Зубайр (р), қарзҳои ӯро бипардоз», билофосила Худо­ванд василаи пардохти онҳоро фароҳам месохт. Билохира Зу­байр (р) кушта шуд, дар ҳоле ки ҳатто як дирҳам ва ё динор ба ҷой нагузошт, ба ҷуз як порча замини васеъ, боғ, ёздаҳ дар хона дар Мадина, ду дар хона дар Басра, як дар хона дар Ку­фа ва як дар хона дар Миср. Қарзҳои Зубайр (р) ба ин сурат буданд, ки як нафар моли худро пеши ӯ меовард ва ба унвони амонат назди ӯ мегузошт, Зубайр (р) мегуфт: «Ҳеҷ амона­теро аз шахсе нигоҳ намедорам, магар ин ки соҳибаш ӯҳда­дори он гардад, зеро ман метарсам, он мол аз байн биравад ва ман молу сарвати хешро аз роҳи аморату молиёт ва боҷу хи­роҷ касб нанамудаам, ба ҷуз он чӣ аз ғанимат, ки дар ҷангҳо ҳамроҳи Пайғамбари акрам (с) ва ё бо Абубакр (р), Умар (р) ва Усмон (р) ба даст овардаам».

Абдуллоҳ ибни Зубайр (р)мегӯяд: «Қарзҳоеро, ки назди падарам буд, ҳисоб кардам, ба ду миллиону дусад ҳазор динор мерасид». Сипас, Ҳаким ибни Ҳизом (р) Абдуллоҳ ибни Зу­байр (р)-ро дид ва ба ӯ гуфт: «Эй бародарзода! Чӣқадар қарз назди бародарам Зубайр (р) ҳаст? Абдуллоҳ (р) маблағи во­қеиро нагуфт ва онро пинҳон дошт ва танҳо гуфт: «Сад ҳа­зор динор». Ҳаким (р) гуфт: «Қасам ба Худо! Фикр наме­ку­нам амволу дороии шумо ғунҷоишу кафофи ин қарзҳоро дош­та бошад». Абдуллоҳ (р) гуфт: «Агар ин қарзҳо ду миллиону дусад ҳазор динор мебуд чӣ?» Ҳаким (р) гуфт: «Фикр намеку­нам аслан тавоноии пардохти онро дошта бошед, пас агар аз пардохти он нотавон мондед, аз ман кӯмаку ёрӣ бихоҳед, то шуморо кӯмак кунам».

Зубайр (р) он боғи васеъро ба маблағи саду ҳафтод ҳазор динор харида буд. Сипас писараш Абдуллоҳ (р) онро ба як миллиону шашсад ҳазор динор фурӯхт ва баъд баланд шуду ба овози баланд гуфт: «Ҳар кас ҳаққе бар падарам Зубайр (р) дорад, биёяд, то онро аз баҳои ин боғ ба ӯ бипардозем». Аб­дуллоҳ ибни Ҷаъфар ибни Абутолиб, ки чорсад ҳазор динор назди Зубайр (р) дошт омад ва ба Абдуллоҳ ибни Зубайр (р) гуфт: «Агар хоҳед, то ин маблағро барои шумо бигузорам». Абдуллоҳ ибни Зубайр (р) гуфт: «Не, лозим нест». Боз Аб­дуллоҳ ибни Ҷаъфар (р) гуфт: «Агар хоҳед, онро аз зумраи қарзҳое, ки ба таъхир меандозед, қарор диҳед ва пардохти онро низ ба таъхир биандозед». Абдуллоҳ ибни Зубайр (р) гуфт: «Не, ниёзе нест». Сипас Абдуллоҳ ибни Ҷаъфар (р) гуфт: «Пас, як қитъа аз ин боғро бароям ҷудо кунед». Абдул­лоҳ ибни Зубайр (р) ҳамин корро кард ва ба ӯ гуфт: «Ин қит­ъа аз ин ҷо то он ҷо азони ту» ва онро ба ӯ фурӯхта, ба ин васила тамоми қарзҳои Ибни Ҷаъфар (р)-ро пардохт кард ва чор саҳму ними он боқӣ монд. Сипас, Абдуллоҳ ибни Зубайр (р) назди Муъовия (р) рафт ва Амр ибни Усмон (р), Мунзир ибни Зубайр (р) ва Ибни Замъа (р) низ пеши ӯ буданд. Муъо­вия (р) ба Абдуллоҳ ибни Зубайр (р) гуфт: «Баҳои боғ чӣ қадар шудааст?» Абдуллоҳ (р) гуфт: «Ҳар саҳме сад ҳазор дир­ҳам мебошад». Муъовия (р) гуфт: «Чӣ қадар боқӣ мондааст?» Абдуллоҳ (р) гуфт: «Чор саҳму ним». Баъд Мунзир ибни Зу­байр (р) як саҳм ба маблағи сад ҳазор дирҳам, Амр ибни Ус­мон (р) ҳам саҳме ба сад ҳазор дирҳам ва Ибни Замъа (р) низ ба сад ҳазор дирҳам ба унвони саҳми худ бардош­танд. Му­ъовия (р) гуфт: «Акнун чӣ қадар боқӣ монд?» Аб­дуллоҳ ибни Зубайр (р) гуфт: «Як саҳму ним». Муъовия (р) гуфт: «Ман он як саҳму нимро низ ба саду панҷоҳ ҳазор дир­ҳам ги­риф­там». Абдуллоҳ ибни Ҷаъфар (р) ҳам саҳми худро ба шаш ҳазор дирҳам ба Муъовия (р) фурӯхт. Бинобар ин, вақте Аб­дуллоҳ ибни Зубайр (р) аз адои қарзҳои Зубайр (р) фориғ шуд, писарони Зубайр (р) гуфтанд: «Мероси моро дар байна­мон тақсим кун». Абдуллоҳ (р) гуфт: «Қасам ба Худо, онро дар байни шумо тақсим нахоҳам кард, то ин ки ба муд­дати чор сол дар замони муайян нидо мекунам: «Эй мардум! Ҳар кас қарзе пеши Зубайр (р) дорад, пеши мо биёед, то онро ба ӯ пас диҳем». Бинобар ин, ҳар сол дар замони муайяне нидо ме­кард (то ҳар кас қарзе пеши ӯ дорад, биёяд ва онро пас гирад).

Пас аз гузашти чор сол Абдуллоҳ (р) мероси падара­шон­ро, (ки аз қарзҳояш боқӣ монда буд,) дар байни онон тақсим кард. Зубайр (р) чор зан дошт ва ба ҳар як аз он чор зан як миллиону сад ҳазор дирҳам расид. Абдуллоҳ (р) мегӯяд: «Та­моми сарвати Зубайр (р) панҷоҳ миллиону дусад ҳазор дир­ҳам буд».

Оре, ба ростӣ ин яке аз бузургтарин некиҳо аст, ки фар­занд дар ҳаққи волидайни худ мекунад, он ҳам ҳамроҳ бо имону эътиқоди комил ва ҳамроҳ бо яқину итминони халал­нопазир ба Худои мутаъол дар осон сохтани амри нек ва ан­ҷом додани васиятҳои онон…

Худованд ҳамаи моро аз зумраи некӯкорон бигардонад. Омин!

Асоси дуюм, дуъо ва талаби омӯрзиш барои падару модар

Муҳаммад ибни Сирин гуфтааст: «Назди Абуҳурайра (р) будем мегуфт: «Худоё, Абуҳурайраву модараш ва ҳар ка­серо, ки барои онон талаби омӯрзиш мекунад, бибахш!» Му­ҳаммад ибни Сирин мегӯяд: «Мо низ барои онон талаби омӯрзиш кардем, то ин ки ба дуои Абуҳурайра дохил шавем ва шомили он гардем».[94]

Қаблан ҳадисеро дар бораи «дуо ва талаби истиғфор ба­рои падару модар…» ва ҳамчунин ҳадиси: «…ва фарзанди солеҳ барои падару модараш дуои хайр ва талаби мағфират мекунад..»-ро зикр кардем.

Дар ривояте Пайғамбари акрам (с) фармуданд:

«Ҳамоно Худованди ғолибу тавоно дараҷаи бандаи некӯ­корро дар биҳишт боло мебарад ва мегӯяд: «Парвардигоро! Чунин мақому дараҷае аз куҷо насиби ман шудааст?» Дар ҷа­воб гуфта мешавад: «Ба василаи талаби омӯрзиши фарзан­дат барои ту ҳосил шудааст».[95]

Асоси сеюм, ба ҷо овардани силаи раҳми падару модар ва некӣ дар ҳаққи дӯстони онҳо

Дар ривоят омадааст, ки Абдуллоҳ ибни Умар (р) ҳар вақте ба тарафи Макка мерафт ва аз савор шудан бар шутур дилгиру нороҳат мешуд, дарозгӯше дошт, бар он савор ме­шуд ва имомае низ бар сари худ мебаст. Рӯзе, дар ҳоле ки савор бар он дарозгӯш шудаву имомаашро ба даври сари худ баста буд, ба як нафар аъробие бархӯрд карду аз ӯ пур­сид: «Оё ту писари фалон шахс ҳастӣ?» Аъробӣ гуфт: «Чаро на? Ҳастам». Абдуллоҳ ибни Умар (р) чаҳорпоро ба ӯ доду гуфт: «Савори он шав». Имомаашро низ ба ӯ доду гуфт: «Он­ро ба даври сари худ бибанд». Яке аз ёронаш гуфт: «Худованд туро биомӯрзад, чаҳорпое, ки бар он савор мешудӣ ва имома­еро, ки ба даври сари худ мебастӣ, ба ин аъробӣ додӣ?» Аб­дуллоҳ ибни Умар (р) дар ҷавоби дӯсташ гуфт: «Ман аз Ра­сули Худо (с) шунидам, ки мефармуданд: «Беҳтарин некӣ дар ҳаққи падар ҳамон барқарор намудани иртиботи дӯстӣ ва некӣ намудани ӯ аст дар ҳаққи дӯстону ошноёни падараш баъд аз фавти ӯ».[96] Сипас гуфт: «Ман аз ин назар ба ин шахс некиву муҳаббат намудам, чун падараш падарам Умар ибни Хуттоб (р)-ро бисёр дӯст медошт».

Қаблан ҳадисеро дар робита бо барқарории дӯстӣ ва иртибот бо дӯстону ошноёни падару модар ва икрому бу­зургдошти онон баён намудем…

Ибни Ҳиббон дар «Саҳеҳ»-и худ аз Абубурда ривоят на­муда, ки гуфтааст: «Вақте вориди Мадина шудам, Абдуллоҳ ибни Умар (р) назди ман омад ва гуфт: «Оё медонӣ, чаро пе­ши ту омадаам?» Гуфтам: «Не». Абдуллоҳ ибни Умар (р) гуфт: «Шунидам, ки Расули Худо (с) мефармуданд: «Касе, ки дӯст дорад бо падари худ дар қабраш иртибот дошта бо­шад, пас бояд бо бародарону дӯстони падараш баъд аз фавти ӯ робита дошта бошад (ва он пайванди дӯстиро қатъ наку­над)».[97]Абдуллоҳ ибни Умар (р) гуфт: «Ман ба ин хотир пе­ши ту омадам, чун байни падарам Умар ва байни падари ту робитаи бародариву дӯстӣ буд ва ман дӯст доштам онро барқарор созам».

Боз аз Абдуллоҳ ибни Умар (р) ривоят шуда, ки гуфта­аст: «Пайғамбари акрам (с) фармуданд: «Дӯстиву муҳабба­ти падаратро ҳифз кун ва онро қатъ макун (вагарна), Ху­дованд нури (қалби) туро хомӯш менамояд».[98]

Асоси чорум, садақа додан барои падару модар

Абдуллоҳ ибни Аббос (р) гуфтааст: «Марде ба Пайғам­бари акрам (с) гуфт: «Модарам фавт кардааст, агар барои ӯ садақа диҳам, ба ӯ суде мерасонад?» Он ҳазрат (с) фар­муданд: «Оре, ба ӯ суд мерасонад». Он мард гуфт: «Пас, ман шуморо гувоҳ мегирам, ки моли ҳалоле дорам, онро садақаи ӯ кардам».[99]

Дар ривояти дигар омадааст: «Марде ба Пайғамбари ак­рам (с) гуфт: «Модарам сакта карда (забонаш баста) аст ва ман гумон мекунам агар ҳарф мезад, барояш садақа мекар­дам, агар барояш садақа кунам, аҷру подоше дорад?» Он ҳаз­рат (с) фармуданд: «Оре, аҷру савоб дорад».[100]

Дар ривоят омадааст, ки Расули Худо (с) фармуданд: «Вақте фарде бихоҳад садақае диҳад ва савоби онро барои па­дару модари мусалмонаш қарор диҳад, аҷру савоби он барои падару модараш мебошад ва худи ӯ низ ҳамонанди аҷру саво­би ононро меёбад, бидуни ин ки чизе аз аҷру савоби онҳо кам гардад».[101]

Дар ривояте омадааст, ки Саъд ибни Убода (р) ҳамроҳи Пайғамбари акрам (с) дар яке аз ҷангҳо ширкат кард ва аз Мадина хориҷ шуда ба ҷиҳод рафт. Сипас, модараш дар Мадина дар ҳоли марг қарор гирифт ва ба ӯ гуфтанд: «Ва­си­яте кун». Модараш гуфт: «Дар бораи чӣ чизе васият кунам? Молу сарват азони Саъд мебошад». Билохира, пеш аз он ки Саъд ба Мадина баргардад, модараш фавт кард ва вақте ки Саъд баргашт, моҷароро ба огоҳии ӯ расониданд. Саъд гуфт: «Эй Расули Худо (с)! Агар садақае барои модарам бику­нам, ба ӯ суде мерасонад ва подоше меёбад?» Он ҳазрат (с) фармуданд: «Оре, ба ӯ суде мерасонад». Сипас Саъд гуфт: «Инак, боғеро бо чунину чунон мушаххасот садақаи ӯ гар­донидам».[102]

Аз Абуҳурайра (р) ривоят шуда, ки марде ба Пайғам­бари акрам (с) гуфт: «Падарам фавт кардааст ва молу сар­ва­те аз худ ба ҷо гузошта, аммо васият накардааст. Акнун агар барои ӯ садақа диҳам, ба ӯ суде мерасонад ва мӯҷиби бах­шиши гуноҳонаш мешавад? Он ҳазрат (с) фармуданд: «Оре, ба ӯ суд мерасонад».[103]

Беҳтарин садақаи ҷория оби чоҳ ва ҷӯй мебошад

Дар ривоят омадааст, ки Саъд ибни Убода (р) гуфтааст: «Гуфтам: «Эй Расули Худо (с)! Модарам фавт кардааст, чӣ садақае барои ӯ анҷом диҳам, (аз назари савоб) беҳтар аст? Он ҳазрат (с) фармуданд: «Об». Пас Саъд ибни Убода чоҳи обе канду гуфт: «Ин чоҳи об садақаи модари Саъд аст».[104]

Боз аз Абдуллоҳ ибни Умар (р) ривоят шуда, ки Пай­ғамбари акрам (с) фармуданд:«Касе, ки чоҳи обе биканад ва аз он андаруни шиками озодае аз ҷинну инс ва парранда сероб шавад, Худованд дар рӯзи қиёмат аҷру подоши неки ӯро хо­ҳад дод. Касе, ки масҷиде бисозад, агарчи хурдтар аз ошёнаи мурғи сангхора (бисёр хурд) бошад, Худованд хонае барои ӯ дар биҳишт месозад».[105]

Асоси панҷум, анҷом додани ҳаҷ ба ҷои падару модар

Дар ривоят мадааст, ки Абуразини Уқайлӣ назди Пай­ғамбари акрам (с) омад гуфт: «Эй Расули Худо (с)! Падарам пиру солхӯрда аст, қодир ба сафар ва анҷоми маросими ҳаҷҷу умра намебошад, наметавонад худро бар василаи нақлия ни­гоҳ дорад». Он ҳазрат (с) фармуданд: «Ба ҷои падарат ҳаҷ ва умраро барои ӯ анҷом деҳ».[106]

Аз Анас (р) ривоят шуда, ки гуфтааст: «Марде назди Расули Худо (с) омад ва гуфт: «Падарам вафот кардааст ва ҳаҷ, ки воҷиби исломӣ аст, анҷом надодааст». Расули Худо (с) фармуданд: «Агар қарзе бар гардани падарат мебуд (баъд аз фавти ӯ) онро намепардохтӣ?». Он мард гуфт: «Оре, онро мепардохтам». Он ҳазрат (с) фармуданд: «Пас, ҳаҷ низ дай­не аст бар гардани вай ва бояд ту онро (ба ҷои ӯ) анҷом диҳӣ».[107]

Аз Ибни Аббос (р) ривоят шудааст, ки фалонии Ҷуҳанӣ гуфт: «Эй Расули Худо (с)! Падарам вафот кардааст ва пир­марду солхӯрда буд ва ҳаҷро анҷом надодаву қодир ба сафару анҷоми он набуд. Расули Худо (с) фармуданд: «Ба ҷои пада­рат ҳаҷро анҷом деҳ».[108]

Дар ривоят омадааст, ки Зубайр ибни Арқам (р) гуфт: «Пайғамбари акрам (с) фармуданд:«Ҳар гоҳ шахс ба ҷои па­дару модараш маросими ҳаҷро анҷом диҳад, Худованд онро аз ӯ ва аз падару модараш қабул мекунад ва дар осмон ба арвоҳи онон муждаи қабули онҳо дода мешавад, (ин шахс) дар назди Худованд ба унвони фарди некӯкор навишта мешавад».[109]

Ҷобир ибни Абдуллоҳ (р) гуфтааст: «Расули Худо (с) фармуданд: «Касе, ки ба ҷои падару модараш маросими ҳаҷро анҷом диҳад, ба албатта ҳуҷҷаташро анҷом дода, савоби даҳ ҳаҷро меёбад».[110]

Аз Ибни Аббос (р) ривоят шуда, ки гуфтааст: «Марде назди Расули Худо (с) омад ва гуфт: «Падарам вафот кар­да­аст ва фаризаи ҳаҷҷи исломӣ бар ӯ мебошад. Оё ба ҷои ӯ фа­ризаи ҳаҷро анҷом диҳам? Он ҳазрат (с) фармуданд: «Агар падарат қарздор мебуд ва мемурд, намебояд қарзи ӯро бипар­дозӣ?». Он мард гуфт: «Чаро не, бояд онро бипардозам». Он ҳазрат (с) фармуданд: «Фаризаи ҳаҷ низ ҳамин тавр аст ва бояд онро ба ҷои ӯ анҷом диҳӣ».[111]

Асоси шашум, шитоб ва ҷиддият ба харҷ додан барои некӯкорӣ ба хотири хушҳол намудани падару модар

Худованд дар Қуръон мефармояд:

«Бигӯ: «амал кунед, пас ба зудӣ Худо ва Пайғамбараш ва мӯъминон (натиҷаи) амали шуморо мебинанд…».[112]

Ҳофиз Ибни Касир (р) дар бораи ин оят мегӯяд: «Дар аҳодис ва ривоёт омадааст: «Бегумон, аъмоли зинда ва дар ҳоли ҳаёт дар дунё бар мурдагони хешованду наздики онон дар олами барзах нишон дода мешавад». Сипас, ҳадисе аз Абудовуди Таёлисӣ бо санади худ аз Ҷобир (р) ривоят на­муда, ки гуфтааст: Расули Худо (с) фармуданд: «Бегумон, аъмоли шумо бар хешовандону наздикони (фавткардаи) шу­мо нишон дода мешавад, пас, агар хубу некӯ бошанд, онҳо шо­ду хушҳол мешаванд ва агар хуб набошанд, мегӯянд: «Худо­вандо! Ба онон илҳом бифармо, то он чиро шоистаи тоату ибодати Ту аст, анҷом диҳанд».[113]

Сипас Ҳофиз ибни Касир ба дунболи ҳадиси боло ин ҳа­диси Имом Аҳмадро бо санади худ аз Анас (р) оварда, ки гуфтааст: «Бегумон, аъмоли шумо бар хешовандону наздико­натон аз мурдагон нишон дода мешавад, пас агар хайру нек бошанд, онҳо шоду хушҳол мегарданд ва агар хуб набошанд, мегӯянд: «Худоё! Эшонро дар дунё мамирон, то ин ки ҳидоя­ташон мекунӣ, ҳамчунонки моро ҳидоят кардаӣ».[114]

Омадааст, ки Абудардо (р) мегуфт: «Бегумон, аъмоли шумо бар амвотатон намоён мегардад, ҳам хушҳол меша­ванд ва ҳам бадҳол». Сипас Абудардо (р) мегуфт: «Худоё! Ман ба Ту паноҳ мебарам аз ин ки кореро анҷом диҳам, ки дар назди тағоям Абдуллоҳ ибни Равоҳа хору беқадр гардам ва ӯро низ нохушнуд гардонам».[115]

Дар ривояти дигар омадааст, ки Пайғамбари акрам (с) фармуданд: «Аъмоли мардум дар рӯзи душанбеву панҷшанбе бар Худои Мутаъол нишон дода мешаванд ва дар рӯзи ҷумъа бар пайғамбарону падарону модарон нишон дода мешаванд ва ба василаи некиҳои онон хушҳол мегарданд ва чеҳраҳояшон нурониву равшантар мешавад, пас тақвои Худоро пеша кунед ва мурдагони худро (ба василаи аъмоли ношоиста) маё­зоред».[116]

Дар ривоят омадааст, ки Пайғамбари акрам (с) фарму­данд: «Аз ҷумлаи аъмолу ҳасаноти шахси мӯъмин, ки баъд аз маргаш ба ӯ мерасад, иборатанд аз илме, ки онро ба дигарон омӯхтаву густариш додааст, ё фарзанди солеҳе, ки аз худ ба ҷой гузоштааст, ё масҷиде, ки онро (холис барои ибодати Парвардигор) бино намудааст, ё хонае, ки (ба унвони паноҳ­гоҳу маҳалли истироҳати) роҳгузарону дар роҳ мондагон сохтааст, ё чоҳи обе канда ё қанотеро барои истифодаи уму­ми мардум ихтисос додааст ва ё садақаву закоте аст, ки (барои рафъи ниёзмандиҳои ниёзмандон) онро аз молу дороии худ дар вақти дар қайди ҳаёт буданаш ва дар ҳолати сиҳату тандурустӣ баровардааст, баъд аз маргаш ба ӯ мерасад».[117]

Оре, ин мафҳуми ҳамон ҳадиси саҳеҳе аст, ки қаблан ба­ён намудем, ки Пайғамбари акрам (с) мефармоянд: «Вақте инсон фавт кард, амали ӯ дар дунё қатъ мегардад, ҷуз се чизе, (ки дар дунё аз худ ба ҷо гузоштааст): 1. Садақаи ҷория, 2. Илме, ки мавриди истифода (-и машрӯъ) қарор гирад, 3. Фар­занди солеҳе, ки барои ӯ дуои хайр кунад».[118]

Умед аст Худованд ин се хислати писандидаро рӯзии та­моми мусалмонон гардонад ва ҳамаи моро ба иҷро наму­да­ни амру фармонҳояш ва розӣ кардани Зоти покаш муваф­фақ созад.

Асоси ҳафтум, зиёрати қабри падару модар

Аз Абуҳурайра (р) ривоят шуда, ки гуфтааст: «Пайғам­бари акрам (с) қабри модарашонро зиёрат карда, гиристанд ва касоне, ки перомуни он ҳазрат (с) буданд, низ гиря кар­данд. Он ҳазрат (с) фармуданд: «Аз Парвардигорам иҷозат хостам, то барои модарам талаби омӯрзиш кунам, ба ман иҷозат дода нашуд ва аз ӯ иҷозат хостам, то ин ки қабри модарамро зиёрат кунам, ба ман иҷозати ин кор дода шуд. Пас шумо низ қабрҳоро зиёрат кунед, зеро зиёрати қабрҳо маргро ба ёди инсон меандозад ва ба фикри он меафтад».[119]

Абубурайда (р) аз падараш нақл намудааст, ки Пайғам­бари акрам (с) фармуданд: «Шуморо аз зиёрати қабрҳо манъ карда будам (аммо баъдан) ба Муҳаммад (с) иҷозат дода шуд, ки қабри модарашро зиёрат кунад. Пас, шумо ҳам қабр­ҳоро зиёрат кунед, чаро ки зиёрати қабрҳо инсонро ба ёди (марг ва ҳисобу китоб) охират меандозад».[120]

Дар ривояте омадааст, ки Пайғамбари акрам (с) дар ми­ёни ҳазор нафар, ки дар либоси ҷиҳод буданд, қабри мода­рашонро зиёрат карда, чунон гиря карданд, ки ҳеҷ рӯзе беш­тар аз он рӯз дар ҳолати гиря кардан дида нашуда буд.[121]

Асоси ҳаштум, ба ҷой овардани амри мавриди қасами волидайн ва адои қарзҳои онон

Яке дигар аз роҳҳои некӣ кардани фарзандон дар ҳаққи падару модар ба ҷой овардани умури мавриди қасам ва адои қарзҳои эшон аст, то дашному бадномӣ барои онон фароҳам нагардад. Чунонки Абдурраҳмон ибни Самура (р) гуфтааст: «Пайғамбари акрам (с) фармуданд:

«Касе, ки амри мавриди қасами падару модарашро ба ҷо биоварад, қарзҳояшонро бипардозад ва дашному бадзабонӣ барои онон фароҳам насозад, ба унвони фарди некӯкор маҳсуб мешавад, агарчи дар зиндагияш (нисбат ба онон) озордиҳан­да буда бошад. Касе, ки амри мавриди қасами падару мода­рашро ба ҷо наоварад, қарзҳояшонро адо нанамояд ва василаи дашному бадзабониро барои онон фароҳам кунад, ба унвони фарди озордиҳанда маҳсуб мегардад, агарчи дар зиндагияш (дар ҳаққи онон) некӯкорбуда бошад».[122]

Асоси нуҳум, рӯза гирифтан ба ҷои падару модар

Аз Абдуллоҳ ибни Бурайда (р) ривоят шудааст ва ӯ аз падараш нақл намуда, ки гуфтааст: «Зане назди Пайғамбари акрам (с) омад ва гуфт: «Модарам фавтидааст ва рӯзаи ду моҳ бар ӯқарз мебошад». Он ҳазрат (с)фармуданд: «Ба ҷои ӯ рӯза бигир». Он зан гуфт: «Бар ӯ ҳаҷҷи воҷиб низ ҳаст». Он ҳазрат (с)фармуданд: «Ба ивази ӯ барояш ҳаҷ кун». Он зан гуфт: «Ман як садақаи ҷория барои ӯ анҷом додам». Он ҳаз­рат (с)фармуданд: «Худованд ба ту аҷру подоши нек дода ва мероси ӯро барои ту баргардонидааст».[123]