ساڵێك تێپه‌ڕی و ساڵێك داهات

﴿ عام مضى وعام قادم ﴾

عبدالعزيز محمد السدحان

وه‌رگێڕ‌انی: احسان برهان الدین

پێداچونه‌وه‌ی :پشتیوان سابیر عه‌زیز

عبدالعزيز بن محمد السدحان

ترجمة: إحسان برهان الدين

مراجعة: بشتيوان صابر عزيز

 ساڵێك تێپه‌ڕی و ساڵێك داهات

إن الحمد لله نحمده ونستعينه ونستغفره، ونعوذ بالله من شرور أنفسنا ومن سيئات أعمالنا، من يهده الله فلا مضل له، ومن يضلل فلا هادي له، وأشهد أن لا إله إلا الله وحده لا شريك له، وأشهد أن محمداً عبده ورسوله.

ساڵێك تێپه‌رِى: ﴿ يُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَعِبْرَةً لِّأُوْلِي الْأَبْصَارِ ﴾ [النور:44]، ﴿ وَتِلْكَ الأيَّامُ نُدَاوِلُهَا بَيْنَ النَّاسِ ﴾ [آل عمران:140]، ﴿  يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثاً ﴾ [الأعراف:54].رِاستى فه‌رموو خواى گه‌وره‌ و، كێ بێت له‌ئه‌و رِاستگۆتر.

ئه‌م رِێكردنه‌ به‌په‌له‌ و خێرایه‌، له‌ دونیا دوورت ده‌خاته‌وه‌ و،  له‌ دوارۆژ ماڵى پاداشت نزیكت ده‌كاته‌وه‌.

عه‌لى كورِى ئه‌بو تالیب رِه‌زاى خواى لێبێت، ده‌فه‌رموێت: دونیا رِۆیشت و پشتى هه‌ڵكرد و، دوارِۆژیش هات و به‌ره‌و رِوومان بوویه‌وه‌، هه‌ر یه‌كیك له‌و دوانه‌ش رِۆڵه‌یان هه‌یه‌،جا ببنه‌ رِۆڵه‌ى دوارِۆژ و، مه‌بنه‌ رِۆڵه‌ى دونیا، چونكه‌ ئه‌مرِۆ كرده‌وه‌ى بێ پاداشته‌ و سبه‌ى لێپرسینه‌وه‌ى بآ كرده‌وه‌یه‌.  أخرجه البخاري .

نسير إلى الآجال في كل لحظة *** وأعمارنا تطوى وهُنّ مراحل

ترحل من الدنيا بزاد من التقى *** فعمرك أيام وهن قلائل

وما هذه الأيام إلا مراحلُ *** يحث بها حادٍ إلى الموت قاصدُ

وأعجب شيء لو تأملت أنها *** منازلُ تطوى والمسافر قاعد

واته‌: سات به‌ سات به‌ره‌ و ئه‌جه‌له‌كانمان رِێ ده‌كه‌ین و، ته‌مه‌نمان كه‌ بریتیه‌ له‌چه‌ند قۆناغێك رِاده‌بوورێ، بۆیه‌ له‌م دونیایه‌ به‌ توێشوویه‌كى له‌خواترسانه‌وه‌ ده‌رچۆ، چونكه‌ ته‌مه‌نت خۆى بریتیه‌ له‌چه‌ند رِۆژێكى كه‌م، خودى رِۆژه‌كانیش قۆناغێكن سه‌رئه‌نجامه‌كه‌یان مردنه‌، له‌هه‌مووش سه‌رسورِهێنه‌رتر ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌گه‌ر ووردبیته‌وه‌، ئه‌وانه‌ چه‌ند هه‌وارێكن كه‌ گه‌شتیار ئه‌گه‌ر دانشتبێتیش هه‌ر ده‌یانبرِێت.

خامه‌ى یه‌كێك له‌ نووسه‌ره‌ قسه‌ جوانه‌كان به‌م شێوه‌ ستایشى تێپه‌رِبوونى ساڵى كردووه‌ و ده‌فه‌رموێت:

تارماییه‌كم له‌سه‌ر رِێگا بینى، به‌ماندوویى رِێى ده‌كرد، له‌سه‌ر ئه‌و رِێگه‌ى كه‌له‌ رِاستایى و شیودا نه‌بوو، نه‌ به‌سه‌ر چیا و رِۆخى ده‌ریا و بیابانیشدا تێده‌په‌رِى، به‌ڵكو رِاستایى و شیو و چیا و ده‌ریاى پێكه‌وه‌ لوول ده‌كرد به‌وانه‌شه‌وه‌ كه‌ تێیدا بوون له‌و رێگه‌ى كه‌ وه‌كو هێلێكى سپى چاوى ده‌دا، سه‌ره‌تاكه‌ى دیارنه‌بوو له‌تاریكى ئه‌زه‌ل و، كۆتاییه‌كه‌شى به‌هه‌مان شێوه‌ چووبوویه‌ ته‌م و مژى هه‌تاهه‌تاییدا.

پیرێكم بینى له‌سه‌ر رِێگاى زه‌مانه‌ رێى ده‌كرد، گوێیشم له‌بانگكه‌رێك بوو هاوارى له‌ دونیاى خه‌وتوو ده‌كرد: بێداربه‌ بێدار به‌،وا ساڵه‌كه‌ ئیستا كۆچ ده‌كات،  ئایا ئه‌وه‌ رِاسته‌، ده‌بێت هه‌موو ئه‌و رِووداوانه‌ له‌ كپیدا رِووبده‌ن؟

له‌م شه‌وه‌دا ساڵیك ده‌مرێت و، ساڵیكى تر له‌دایك ده‌بێت،  به‌یادگارى و ناسۆرى و هیواكانمانه‌وه‌ بۆیه‌كجارى ده‌رِوات و ناگه‌رِێته‌وه‌.

ساڵه‌ تازه‌كه‌ش باوه‌شمان بۆ ده‌كاته‌وه‌، بۆئه‌وه‌ى پارچه‌یه‌ك له‌ ده‌روون و ژیانمان ببات، له‌جیاتى ئه‌وه‌ش هیچمان پێنادات، ئایا ئه‌م ژیانه‌ بریتى نییه‌ له‌چه‌ن ساڵێك به‌سه‌ر یه‌كه‌وه‌؟ ئایا خۆمان بریتى نین له‌ یادگارى و ئازار و ناسۆرى؟

تاكۆتایى قسه‌كانى خوا پاداشتى بداته‌وه‌.

وا ئه‌م ساڵه‌ش ماڵئاوایى كرد:

وا ئه‌م ساڵه‌ش خۆى كۆكرده‌وه‌ و، كه‌لوپه‌لى گه‌شتكردنى ئاماده‌كرد، هه‌موو كه‌سه‌كانیش له‌رِاستیدا ده‌رِۆن، جا هه‌ندێكیان خۆى به‌ په‌روه‌ردگارى ده‌فرۆشێت و له‌ كۆت و به‌ندى دونیا ده‌رده‌چێت، هه‌ندێكیشیان به‌هۆى هه‌واو ئاره‌زووه‌كانیانه‌وه‌ خۆیان له‌نێو ده‌به‌ن، ساڵیكى ته‌واو، رِۆژه‌كانى رۆیشتن و، كاته‌كانى په‌رته‌وازه‌ بوون، پرِبوو له‌ په‌ند و ئامۆژگارى و رِووداوى جۆراوجۆر، بێگه‌ردى بۆخواى بێ هاوتا، چه‌ند خه‌ڵكى تێدا له‌خشته‌ چوون و، چه‌ندیش تێیدا به‌خته‌وه‌ر بوون؟ چه‌ند منداڵى تێدا هه‌تیو كه‌وت و، چه‌ند ئافره‌تى تێدا بێوه‌ژن بوو، چه‌ند خاوه‌ن هاوسه‌رى تێدا تاكو ته‌نها بوویه‌وه‌، كه‌سانێك نه‌خۆشه‌كه‌یان چاك بوویه‌وه‌، كه‌سانێكیش نه‌خۆشه‌كه‌یان بوو به‌ نیشته‌جێى گڵ، كه‌سانێك مردووه‌كه‌یان ده‌نێژن و، كه‌سانێك سه‌رقاڵى خۆشى و هاوسه‌رگیرین،  ماڵێك به‌ له‌دایك بوونى منداڵیك ده‌گه‌شێته‌وه‌ و، ماڵێكى تریش سه‌رخۆشى مردووه‌كه‌یان ئاراسته‌ ده‌كرێت، له‌لایه‌كه‌وه‌ فرمێسكى خۆشى و، له‌لایه‌كى تره‌وه‌ فرمێسكى گه‌رمى په‌ژاره‌ و خه‌م، ئازاره‌ و ده‌بێته‌ شادى، شادیشه‌ ده‌گۆرِێت بۆ ماته‌مینى، یه‌كێك هیواداره‌ رِۆژه‌كه‌ى به‌سه‌ر بچێت بۆئه‌وه‌ى خه‌م و په‌ژاره‌ و دڵه‌رِاوكێ له‌گه‌ڵیدا به‌سه‌ر بچێت، یه‌كێكى تریش ئومێده‌واره‌ رِۆژه‌كه‌ى درێژبێته‌وه‌، بۆئه‌وه‌ى خۆشى و شادیه‌كه‌ى به‌رده‌وام بێت.

گه‌شتیارى وا هه‌یه‌ له‌هه‌ركوآ بگونجێ لا ده‌دات، گه‌شتیاریش هه‌یه‌ هه‌میشه‌ له‌هه‌وڵ و بزووتنه‌وه‌ى رِۆزى و ده‌ستكه‌وتندایه‌.

كه‌سێك ئاماده‌ بوو، كه‌سیك دواكه‌وت، كه‌سیك نه‌خۆش كه‌وت و كه‌سێك نیژرا، ئیتر هه‌روه‌ها، هه‌ندێك باروودۆخ گۆرِا و، هه‌ندێك له‌ كه‌سه‌كانیش گۆرِان، پاكى و مه‌زنى بۆ ئه‌و خوایه‌ى كه‌ كاره‌كان به‌رِێوه‌ ده‌بات، كاره‌كانى چه‌نده‌ مه‌زنن،خه‌ڵكانێك سه‌ربه‌رز ده‌كات و خه‌ڵكانێك سه‌رشۆرِ ده‌كات، له‌چاكه‌ و فه‌زڵى خۆى ده‌به‌خشێت و، به‌دادگه‌رى خۆیشى به‌خشین قه‌ده‌غه‌ ده‌كات، په‌روه‌ردگارمان هه‌رچى بیه‌وێت درووستى ده‌كات و هه‌ڵیده‌بژێرێت، چه‌ندین مه‌سه‌له‌ كه‌ به‌دواى یه‌كتردا دێن ده‌بێته‌ په‌ند و ئه‌زموون بۆ كه‌سیكى هۆشمه‌ند و، نه‌فامیش له‌ خه‌وى غه‌فڵه‌ت رِاده‌چه‌ڵه‌كێنىَ، ئه‌وكه‌سه‌ش په‌ند و ئامۆژگارى له‌ده‌ورووبه‌رى خۆى وه‌رنه‌گرێت، سته‌مى له‌خۆى كردووه‌. وه‌كو شاعیر ده‌ڵێت:

خليلي كم من ميت قد حضرته *** ولكنني لم أنتفع بحضوري

وكم من ليال قد أرتني عجائباً *** لهنّ وأيام خلت وشهور

وكم من سنين قد طوتني كثيرة *** وكم من أمور قد جرت وأمور

ومن لم يزده السنّ ما عاش عبرة *** فذاك الذي لا يستنير بنور

واته‌: ئه‌ى دۆسته‌كه‌م ئاماده‌ى چه‌ندین كه‌س بووم له‌سه‌ره‌مه‌رگدا، به‌ڵام سوودم له‌و ئاماده‌بوونه‌ نه‌بینى، رِۆژگار و شه‌وگاره‌كانیش شتى سه‌یروسه‌مه‌ره‌یان زۆر پێشاندام، ساڵانێكى زۆرم گوزه‌راند و رِووداوگه‌لی زۆریان تێدا رِوویدا، بۆیه‌ ئه‌و كه‌سه‌ش له‌ ساڵانى ژیانى په‌ند وه‌رنه‌گرێت، ئه‌وه‌ كه‌سێكه‌ هه‌رگیز له‌هیچ رِووناكیه‌ك سوودمه‌ند نابێت.

ئاره‌زووه‌ جیاوازه‌كان:

هه‌ست و ئاره‌زووى خه‌ڵكه‌كان جیاوازن له‌كاتى تێپه‌ربوونى ساڵدا، هه‌ندێكیان  خۆشحاڵ و هه‌ندێكیان خه‌مبار ده‌بن، هه‌ندێكیشیان له‌نێو ئه‌و دوو حاڵه‌ته‌دا ده‌بن، بۆنمونه‌ زیندانى خۆشخاڵ ده‌بێت به‌ رِه‌تبوونى ساڵێك، چونكه‌ له‌ رِزگاربوون نزیك ده‌بێت، به‌ڵكو ئه‌و رٍِۆژ و شه‌وه‌كان ده‌ژمێرێت، پێش ئه‌وه‌ش مانگ و ساڵه‌كانى به‌سه‌ردا تێده‌په‌رِى و هه‌ستى پێنه‌ ده‌كرد، وه‌كو شاعیره‌كه‌ ده‌ڵێت:

أعدّ الليالي ليلة بعد ليلة *** وقد عشت دهراً لا أعدّ اللياليا

واته‌: شه‌و له‌دواى شه‌و شه‌وه‌كان ده‌ژمێرم، سه‌رده‌مانێكیش بوو شه‌وگاره‌كانم نه‌ده‌ژمارد.

یه‌كێكى تریش خۆشحاڵه‌ به‌ تێپه‌رِبوونى ساڵه‌كه‌ى، چونكه‌ كرێى خانوو و موڵكه‌كانى وه‌رده‌گرێت، كه‌ به‌ كرێى داون و، سوودیان لێوه‌رده‌گرێت، یان كه‌سێك خۆشحاڵ ده‌بێت به‌ تێپه‌رِبوونى ساڵ به‌هۆى به‌رزبوونه‌وه‌ى له‌ فه‌رمانگه‌كه‌یدا، زۆر جۆرى تریش هه‌یه‌ له‌ خه‌ڵكى له‌م باره‌وه‌ به‌ڵام مه‌به‌سته‌كانیان دونیاییه‌ و په‌یوه‌ندى به‌ دوارِۆژه‌وه‌ نیه‌، بۆیه‌ خۆشحاڵى به‌ تێپه‌رِبوونى رِۆژان و ساڵان و بآ گرنگیدان به‌وه‌ى كه‌ تێیدا ئه‌نجام ده‌درێت، جۆرێكه‌ له‌ خه‌سارۆمه‌ندى وه‌كو شاعیر ده‌ڵێت:

إنا لنفرح بالأيام نقطعها *** وكل يوم مضى يدني من الأجل

فاعمل لنفسك قبل الموت مجتهداً *** فإنما الربح والخسران في العمل

ئیمه‌ شادیمان ده‌بینى به‌ تیپه‌رِبوونى رِۆژان، له‌كاتێكدا هه‌موو رِۆژێك له‌مردن نزیكترمان ده‌كاته‌وه‌، كۆشش بكه‌ بۆ كاركردن بۆ خۆت له‌پێش مردنت، چونكه‌ قازانج و زیان هه‌ر له‌ كرده‌وه‌دایه‌.

هۆشمه‌ند ئه‌و كه‌سه‌یه‌ په‌ند له‌ دوێنێ ى خۆى وه‌ربگرێت و، كۆشش بۆ ئه‌و رِۆژه‌ى بكات كه‌ تێیدایه‌ و، بۆ سبه‌ینێشى خۆى ئاماده‌ بكات، یه‌كێك له‌ گه‌وره‌ترین حیكمه‌ته‌كانیش له‌ به‌دواى یه‌كدا هاتنى ساڵه‌كان و گۆرِانى بارودۆخه‌كان و كه‌سه‌كان ئه‌وه‌یه‌ كه‌ به‌ڵگه‌یه‌ له‌سه‌ر مه‌زنى خواى گه‌وره‌.

﴿ هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ﴾ [الحديد:3]

چونكه‌ خواى گه‌وره‌ یه‌كه‌مه‌ و پێش خۆیشى هیچ نه‌بووه‌، دوایینه‌ و پاش خۆیشى هیچ نییه‌…

پاك و بێگه‌ردى بۆ ئه‌و په‌روه‌ردگاره‌ چه‌ند مه‌زنه‌ و چه‌ند گه‌وره‌یه‌ ده‌سه‌ڵاتى:﴿ كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ ﴾ [القصص:88]. ﴿ كُلُّ مَنْ عَلَيْهَا فَانٍ (26)  وَيَبْقَى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ ﴾ [الرحمن:27،26].

فریاى كاته‌كانت بكه‌وه‌:

پێویسته‌ له‌سه‌ر كه‌سى خاوه‌ن بیر و هۆش ئاگاى له‌ كاته‌كانى بێت و، هه‌ناسه‌كانى خۆى بژمێرێت و، ساته‌كانى بپارێزێت و چرووكى تێدا بكات و ده‌ست به‌ردارى هیچ چركه‌یه‌ك له‌ چركه‌كانى ته‌مه‌نى نه‌بێت و، هه‌مووى بقۆزێته‌وه‌ بۆ دونیا و دوارِۆژى خۆى.

به‌ پێغه‌مبه‌ر (نوح)یان وت سه‌لامى خواى لێبێت، پاش ئه‌وه‌ى كه‌ نۆسه‌د و په‌نجا ساڵ له‌ نێو قه‌ومه‌كه‌یدا مایه‌وه‌: چۆن دونیات بینى، فه‌رمووى: وه‌كو كه‌سێك بوو له‌ده‌رگایه‌ك بچێته‌ ژووره‌وه‌ و، له‌و ده‌رگاكه‌ بچێته‌ ده‌ره‌وه‌.

ئه‌ى ئه‌و كه‌سه‌ى خواى گه‌وره‌ ته‌ندرووستى و ساغ و سه‌لامه‌تى پێبه‌خشیوى، چێژ له‌ نیعمه‌ته‌كانى خوا ده‌به‌یت، وریاى ساڵه‌كانى ته‌مه‌نت به‌، پێش ئه‌وه‌ى مردن له‌پرِ بێت و په‌نجه‌ى په‌شیمانى بگه‌زیت، چونكه‌ ئه‌و كاته‌ په‌شیمانى فریات ناكه‌وێت.

ئه‌وه‌ش له‌یاد ده‌كه‌یت كه‌ ئه‌و نیعمه‌ت و خۆشیانه‌ى كه‌ تێیدابووى هه‌موو به‌یانى و ئێواره‌یه‌ك، له‌وانه‌یه‌ شتێكیان به‌دوادا بێت هه‌موویانت له‌بیر بباته‌وه‌، وه‌كو چۆن ئه‌و كه‌سه‌ى كه‌ ته‌مه‌نى به‌ گوێرِایه‌ڵى خواى گه‌وره‌ ئاوه‌دان ده‌كاته‌وه‌ و، له‌ ژیانێكى ته‌نگ و ناخۆشدایه‌، له‌وانه‌یه‌ به‌دواى ئه‌وه‌دا تووشى خۆشییه‌ك ببیت كه‌ ئه‌و ناخۆشیانه‌ى له‌بیر بباته‌وه‌.

پێغه‌مبه‌ر صلى الله علیه وسلم ده‌فه‌رموێت: يؤتى بأنعم أهل الدنيا من أهل النار يوم القيامة فيصبغ في جهنم صبغة ثم يقال له: يا ابن آدم، هل رأيت خيراً قط؟ هل مر بك نعيم قط؟ فيقول: لا والله يا رب! ويؤتى بأشد الناس بؤساً في الدنيا من أهل الجنة، فيصبغ في الجنة صبغة، فيقال له: يا ابن آدم، هل رأيت بؤساً قط؟ هل مر بك شدة قط؟ فيقول: لا والله يا رب! ما مرّ بي بؤس قط، ولا رأيت شدة قطّ } [أخرجه الإمام مسلم عن أنس رضي الله تعالى عنه].

واته‌: له‌رِۆژى قیامه‌ت یه‌كێك له‌ خۆشحاڵترین خه‌ڵكى  دونیا ده‌هێنن كه‌ دۆزه‌خیه‌ په‌نجه‌یه‌كى ده‌خه‌نه‌ دۆزه‌خ پێى ده‌ڵێن ئه‌ى ئاده‌میزاد هیچ خۆشیه‌كت له‌ دونیادا بینیوه‌؟

ده‌ڵێت نه‌ به‌خوا ئه‌ى په‌روه‌ردگارم، یه‌كێكیش ده‌هێنرێت له‌وانه‌ى كه‌ ده‌چنه‌ به‌هه‌شته‌وه‌ و له‌ دونیادا له‌ ئه‌وپه‌رِى سه‌غڵه‌تیدا بووه‌، پێى ده‌وترێت: ئه‌ى ئاده‌میزاد، ئایا هه‌رگیز سه‌غه‌ڵتیت بینیوه‌؟ ته‌نگانه‌ت به‌سه‌ردا تێپه‌ریوه‌؟ ده‌ڵێت: نه‌ به‌خوا ئه‌ى په‌روه‌ردگار! هه‌رگیز نارِه‌حه‌تیم نه‌چه‌شتووه‌ و نه‌بینیوه‌.

خوایه‌ ساڵه‌كه‌مان به‌ خۆشى و چاكه‌ به‌سه‌ر بهێنه‌وه‌، سه‌ره‌ئه‌نجامیشمان بكه‌ به‌ خۆشى و چاكه‌، خۆت خاوه‌ن ده‌سه‌ڵاتیت ئه‌م نزایه‌مان وه‌رگریت.

-  ته‌مه‌ن درێژى یان نیعمنه‌ته‌ یان كاره‌ساته‌:

به‌دوادا هاتنى مانگ و ساڵه‌كان به‌سه‌ر به‌نه‌ده‌دا، له‌وانه‌یه‌ نیعمتێك بێت و، له‌وانه‌شه‌ كاره‌ساتێك بێت و برِژێت به‌سه‌ریدا، چونكه‌ ته‌مه‌ن درێژى خۆى له‌خۆیدا نیعمه‌ت نییه‌، ئه‌گه‌ر به‌نده‌ ته‌مه‌ن درێژ بێت و به‌كارى چاكه‌ ئاوه‌دانى نه‌كاته‌وه‌، ئه‌وه‌ به‌ڵگه‌ى زیاتر بۆلاى خوا له‌سه‌ر خۆى كۆده‌كاته‌وه‌، ئیمامى ئه‌حمه‌د و (الترمذي) و (الحاكم)  له‌ (ابی بكره‌)ه‌وه‌ ده‌گێرِنه‌وه‌ كه‌ فه‌رموویه‌تى، پێغه‌مبه‌ر صلى الله علیه وسلم فه‌رموویه‌تى: (( خير الناس من طال عمره وحسن عمله، وشر الناس من طال عمره وساء عمله )).

واته‌: چاكترینى خه‌ڵكى كه‌سێكه‌ ته‌مه‌ن درێژ و كرده‌وه‌ چاك بێت، خراپترین خه‌ڵكیش كه‌سێكه‌ ته‌مه‌ن دریژ و كرده‌وه‌ خراپ بێت.

وه‌كو شاعیرێكیش ده‌ڵێت:

طول الحياة حميدة *** إن راقب الرحمن عبدهُ

وبضدها فالموت خير *** والسعيد أتاه رشده

ته‌مه‌ن درێژى شتێكى باشه‌، ئه‌گه‌ر به‌نده‌ گوێرِایه‌ڵى په‌روه‌ردگارى بێت، به‌پێچه‌وانه‌شى مردن چاكتره‌ و، خۆشبه‌خت ئه‌و كه‌سه‌یه‌ رِێگارى رِاست بگرێت.

یه‌كێكى تریش له‌باسى ئه‌وكه‌سه‌ى كه‌ سوودى له‌ته‌مه‌نى نه‌بینیوه‌ و ده‌ڵێت:

شيخ كبير له ذنوب *** تعجز عن حملها المطايا

قد بيضت شعره الليالي *** وسوّدت قلبه الخطايا

واته‌: به‌ساڵاچوویه‌ك ئه‌ستۆى خۆى له‌تاوان قورس كردووه‌، شه‌وگاره‌كان مووه‌كانیان سپى كردووه‌ و، تاوانه‌كانیش دڵیان رِه‌ش كردووه‌.

-  چیم كرد له‌م ساڵه‌دا:

ئه‌م ساڵه‌ كه‌ تێپه‌رِى و پشتى هه‌ڵكرد، خۆشیه‌كانى رِۆیشت و، ته‌نها ئه‌و كرده‌وانه‌ى تێدا مایه‌وه‌ كه‌ به‌نده‌ ئه‌نجامى داوه‌، هه‌موو كه‌سێكیش كرده‌وه‌كانى خۆى ده‌بینێته‌وه‌ ﴿ يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُّحْضَراً وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوَءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ أَمَداً بَعِيداً... ﴾ [آل عمران:30].

به‌ڵێ: ﴿ لِّيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَن بَيِّنَةٍ وَيَحْيَى مَنْ حَيَّ عَن بَيِّنَةٍ ﴾ [الأنفال:42]، ﴿ وَمَا رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِيدِ ﴾ [فصلت:46].

به‌نده‌ ده‌رباره‌ى هه‌موو ئیش و كاره‌كانى دونیاى پرسیارى لێده‌كرێت، خواى گه‌وره‌ش وه‌ڵامه‌كان باش ده‌زانێت، به‌ڵام بۆئه‌وه‌ى به‌ڵگه‌ له‌سه‌ر به‌نده‌كه‌ى جێگیربكات.

پێشه‌وا (الترمذي) له‌ (عبدالله بن مسعود)ه‌وه‌ رِه‌زاى خواى لێبێت ده‌گێرِێته‌وه‌ فه‌رموویه‌تى: پێغه‌مبه‌ر صلى الله علیه وسلم فه‌رموویه‌تى: (( لا تزول قدما ابن آدم يوم القيامة من عند الله حتى يسأل عن خمس: عن عمره فيما أفناه؟ وعن شبابه فيم أبلاه)).

واته‌: هیچ به‌نده‌یه‌ك له‌جێگه‌ى خۆى ناجووڵێته‌وه‌ تاكو ده‌رباره‌ى چوار شت پرسیارى لێ نه‌كرێت: ده‌رباره‌ى ته‌مه‌نى له‌چیدا به‌سه‌رى برد و، ده‌رباره‌ى زانستى چى كارێكى پێكرد و، ده‌رباره‌ى ماڵ و سامانى له‌چى سه‌رچاوه‌یه‌كه‌وه‌ ده‌ستى كه‌وت و له‌چیدا خه‌رجى كرد، هه‌روه‌ها ده‌رباره‌ى لاشه‌ى له‌چیدا ماندووى كرد و له‌نێوى برد.

ئه‌ى ئه‌و كه‌سه‌ى كه‌ ته‌مه‌نى خۆى به‌زایه‌ برد، ئایا نه‌تزانى بارى خۆت قورستر ده‌كه‌یت و، به‌ڵگه‌ى خواى گه‌وره‌ له‌سه‌ر خۆت زیاتر ده‌كه‌یت، چه‌ند ساڵه‌ تۆ له‌ ته‌ندرووستى و ساغ و سه‌لامه‌تیدایت، كه‌چى زه‌كاتى ئه‌و نیعمه‌ته‌ت نه‌داوه‌، به‌ڵكو خه‌سارۆمه‌ندیش بوویت، چونكه‌ كرده‌وه‌ى چاكت زۆر له‌كیسى خۆت برد،  هه‌له‌كانت نه‌قۆسته‌وه‌.

(عبدالله بن عباس) رِه‌زاى خواى لێبێت ده‌فه‌رموێت، پێغه‌مبه‌ر صلى الله علیه وسلم فه‌رموویه‌تى: (( نعمتان مغبون فيهما كثير من الناس: الصحة والفراغ )) [أخرجه الإمام البخاري].

واته‌: دوو نیعمه‌ت هه‌یه‌ زۆر كه‌س بێبه‌شن لێى، ته‌ندرووستى و ده‌ست به‌تاڵى.

سه‌یریش ئه‌وه‌یه‌ زۆر كه‌س وریاى ته‌ندرووستى خۆیانن و به‌یانى و ئێواره‌ چاودێرى ده‌كه‌ن و، هه‌موو هه‌وڵ و پاره‌یه‌ك ده‌خه‌نه‌ خزمه‌تكردنى به‌تایبه‌تى هه‌ركاتێك هه‌ست به‌ نه‌خۆشى بكه‌ن،  ئه‌گه‌ر چى ئه‌وه‌ش كارێكى رٍِێگه‌پێدراوه‌، به‌ڵام سه‌یر و جیاوازى له‌وه‌دایه‌ كه‌ ده‌یبینى بێ ئاگایه‌ له‌ چاككردنى دڵ و ئه‌ندامه‌كانى و، له‌وانه‌شه‌ پیر بێت و بمرێت و هه‌ر له‌و بارودۆخه‌دا بێت.

ساڵێكى تر به‌رٍِێوه‌یه‌:

وا ئوممه‌تى ئیسلامى پێشوازى له‌ ساڵێكى نوآ ده‌كات و جه‌سته‌ى ئیسلامیش برینى ترى پێوه‌یه‌، به‌ڵكو تاكو برینێك چاك ده‌بێته‌وه‌ برینێكى تر درووست ده‌بێت، نه‌فامى و شه‌رِ و برسێتى و ئاواره‌یى و هه‌رِه‌شه‌، ئه‌وه‌ش ئاشكرایه‌ ده‌بیسترێت و ده‌بینرێت، به‌ڵكو واى لێهاتووه‌ ئه‌و رِووداوانه‌ بوونه‌ته‌ مه‌سه‌له‌یه‌كى ئاسایى كه‌ تووشى موسوڵمانان ببن، جیهانى ئیسلامى به‌و شێوه‌ى لێهاتووه‌ كه‌ شاعیر ده‌ڵێت:

أنى اتجهت إلى الإسلام في بلدٍ *** تجده كالطير مقصوصاً جناحاه

واته‌:  رِوو بكه‌نه‌ هه‌رلایه‌ك ده‌بینى ئیسلام وه‌كو باڵنده‌یه‌كه‌ باڵه‌كانیان برِیبێته‌وه‌.

ئه‌و كه‌سه‌ش ئه‌گه‌ر به‌ دادگه‌رییه‌وه‌ ته‌ماشا بكات ده‌بینێت ئه‌وه‌ى تووشى موسوڵمانان بووه‌ به‌هۆى كرده‌وه‌كانیان بووه‌، وه‌كو خواى گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: ﴿ وَمَا أَصَابَكُم مِّن مُّصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَن كَثِيرٍ ﴾ [الشورى:30].  ﴿ أَوَلَمَّا أَصَابَتْكُم مُّصِيبَةٌ قَدْ أَصَبْتُم مِّثْلَيْهَا قُلْتُمْ أَنَّى هَـذَا قُلْ هُوَ مِنْ عِندِ أَنْفُسِكُمْ إِنَّ اللّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴾ [آل عمران:165].

-  زۆربوونى كاره‌سات و برینه‌كانى ئه‌م ئوممه‌ته‌:

ژماردنى كاره‌سات و برینه‌كانى ئوممه‌ت له‌رِووى بىَ هیواكردنه‌وه‌ نیه‌، په‌نا ده‌گرمه‌ خوا له‌و كاره‌، چونكه‌ سه‌ره‌رِاى هه‌موو شتێك چاكه‌ له‌ ئوممه‌تى ئیسلامدا تا رِۆژى قیامه‌ت نابرِێته‌وه‌، به‌ڵكو باسیان ده‌كه‌ین له‌رِووى جووڵاندنى وره‌ و به‌رزكردنه‌وه‌ى غیره‌ت له‌ ده‌روونه‌كاندا، چونكه‌ حاڵى زۆربه‌ى موسوڵمانان له‌ جیهانى ئیسلامیدا حاڵێكى باش نیه‌ و مایه‌ى نیگه‌رانیه‌، له‌لایه‌كه‌وه‌ سه‌رسام بوونه‌ به‌ دوژمنه‌كانیانه‌وه‌ و، له‌لایه‌كى تریشه‌وه‌ رِه‌وشت و ئاكاره‌كانى خۆیشیان لاوازى تێكه‌وتووه‌، هه‌موو ئه‌وانه‌ش وایان كردووه‌ دیارده‌كانى ئیسلام به‌رِوونى نه‌بینرێت نه‌ك هه‌ر له‌سه‌ر ئاستى كه‌سێتى، به‌ڵكو له‌سه‌ر ئاستى كۆمه‌ڵگاكانیش، به‌ڵكو هه‌ندێ له‌ موسوڵمان به‌وه‌شه‌وه‌ رِانه‌وه‌ستاون و بونه‌ته‌ یارمه‌تیده‌ر بۆ دوژمنان، به‌وه‌ى كه‌ خۆیان و پێنووس و هزریان ته‌رخان كردووه‌ بۆیان و، بوونه‌ته‌ مه‌ترسیه‌ك بۆسه‌ر ئیسلام و موسوڵمانان، چونكه‌ دوژمن ئاگه‌دار بووه‌ له‌ كینه‌ى ئه‌و كه‌سه‌ كه‌ دژى ئایینه‌كه‌یه‌تى، به‌ڵام ئه‌وانه‌ى كه‌ له‌سه‌ر موسوڵمانان ده‌ژمێردریت ئه‌وانه‌ مه‌ترسیان زۆرتره‌ چونكه‌ حاڵیان شاراوه‌یه‌ و، زۆرێك له‌ خه‌ڵكى له‌مه‌به‌ستى خراپیان تێناگه‌ن، مه‌ترسیه‌كه‌شى له‌وكاته‌ زیادده‌كات ئه‌گه‌ر له‌و كه‌سانه‌ بژمێردرین كه‌ به‌رگرى له‌ ئیسلام ده‌كه‌ن.

- تۆكمه‌كردنى په‌یوه‌ندى نێوان موسوڵمانان:

ئیسلام سووره‌ له‌سه‌ر به‌هێزكردنى نێوان موسوڵمانان و، جه‌خت له‌سه‌ر گرنگى ئه‌و كاره‌ ده‌كاته‌وه‌، به‌ڵكو سووربوونى ئیسلام له‌سه‌ر ئه‌و واتایه‌ گه‌یشتووه‌ته‌ ئاستێك كه‌ هه‌موویانى وه‌كو یه‌ك جه‌سته‌ داناوه‌ ئازار و هیوا و ئاره‌زوویان پێكه‌وه‌ بێت، (النعمان بن بشیر) رِه‌زاى خواى لێبێت ده‌فه‌رموێت: پێغه‌مبه‌ر صلى الله علیه وسلم فه‌رموویه‌تى: (( المؤمنون كرجل واحد إن اشتكى رأسه تداعى له سائر الجسد بالحمى والسهر )) [أخرجه مسلم].

واته‌: موسوڵمانان وه‌كو یه‌ك كه‌س وان، ئه‌گه‌ر سه‌رى ئازارى هه‌بێت، هه‌موو لاشه‌ى تووشى تا و شه‌ونخوونى ده‌بێت.

فه‌رمووده‌كه‌ به‌شێوه‌یه‌كى تریش هاتووه‌:((المؤمنون كرجل واحد إن اشتكى رأسه اشتكى كله وإن اشتكى عينه اشتكى كله))، واتاكه‌شى نزیكه‌ له‌واتاى یه‌كه‌م فه‌رمووده‌وه‌.

هه‌روه‌ها له‌هه‌مان واتادا (ابو موسى الاشعری) رِه‌زاى خواى لێبێت ده‌گێرِێته‌وه‌ كه‌ پێغه‌مبه‌ر صلى الله علیه وسلم فه‌رموویه‌تى: (( إن المؤمن للمؤمن كالبنيان يشد بعضه بعضاً وشبك أصابعه )) أخرجه البخاري.

واته‌: ئیماندار بۆ ئیماندار وه‌كو بونیاته‌ هه‌ندێكیان هه‌ندێكیان به‌هێزده‌كه‌نه‌وه‌، ئینجا په‌نجه‌كانى به‌یه‌كدا كرد.

له‌رِاستیدا ئه‌م ده‌قه‌ چه‌ند سیفه‌تێكى كاریگه‌رى له‌خۆگرتووه‌، سه‌باره‌ت به‌یه‌كرِیزى موسوڵمانان له‌نێوان خۆیاندا، چونكه‌ ئیمانداران وه‌كو یه‌ك بونیاتى كۆكراوه‌ن،  ئینجا له‌به‌ر ئه‌وه‌ش جارى وا هه‌یه‌ بونیات لاوازه‌ یان دارِووخاوه‌، فه‌رمووده‌كه‌ جه‌ختى كرده‌وه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ كه‌ یه‌كترى رِاده‌كێشن و هێز به‌ یه‌كتر ده‌به‌خشن و هه‌ر یه‌كێك له‌لاى خۆیه‌وه‌ ده‌بێته‌ خشتێك له‌و بونیاته‌دا.

-  ئه‌ركى موسوڵمان له‌گه‌ڵ براكه‌ى:

ئیسلام هه‌ر به‌وه‌نده‌ وازى نه‌هێناوه‌ كه‌ موسوڵمان له‌ به‌رانبه‌ر براكه‌یدا یه‌كێتى هه‌بێت، به‌ڵكو له‌وه‌ش زیاتر پێویسته‌ له‌حاڵى دوورى و ئاماده‌ نه‌بوونیشدا هه‌ر وابیت، پێغه‌مبه‌ر صلى الله علیه وسلم له‌كاتێكدا له‌ ده‌ره‌وه‌ى مه‌دینه‌ بوو، ده‌رباره‌ى هه‌ندێ له‌و هاوه‌ڵانه‌ى كه‌ له‌ گه‌ڵیدا نه‌بوون ده‌یفه‌رموو: (( إنَّ بالمدينة أقواماً ما سرتم مسيراً ولا أنفقتم من نفقة ولا قطعتم وادياً إلا كانوا معكم وفيه وهم بالمدينة حبسهم العذر )) [أخرجه البخاري عن أنس رضي الله تعالى عنه].

كه‌سانێك هه‌ن له‌ مه‌دینه‌ن، ئێوه‌ هه‌رچى رِێگه‌یه‌ك ببرِن، یان ماڵێك خه‌رج بكه‌ن یان به‌ دۆڵێك دا تێپه‌رِن، ئه‌وان له‌گه‌ڵتانن ئه‌وان له‌ مه‌دینه‌ن و پاساویان هه‌یه‌ بۆ نه‌هاتن.

پێویسته‌ موسوڵمان وابێت له‌ گه‌ڵ براكه‌یدا له‌ خۆشى و ناخۆشى دا، له‌ ئاماده‌بوون و ئاماده‌نه‌بووندا، به‌ ئازارى هه‌ست به‌ ئازار بكات و، به‌ خۆشیشى هه‌ست به‌ خۆشى بكات، چونكه‌ موسوڵمانان پێكه‌وه‌ له‌ یه‌ك كه‌شتیدان و یه‌ك چاره‌نووسیان هه‌یه‌.

-  خۆ چاك كردنه‌وه‌:

جا ئه‌گه‌ر مه‌سه‌له‌كه‌ وابوو، كه‌واته‌، با موسوڵمان زۆر وریا بێت و نه‌بێته‌ هۆكارێك بۆ درووست كردنى كه‌لێنێك بۆ ئایینه‌كه‌ى، چى له‌رِووى كه‌مته‌رخه‌مى بێت بۆ خۆى، یان ده‌ستدرێژى به‌سه‌ر یه‌كێكى تر، به‌ڵكو پێوسته‌ هه‌موو موسوڵمانێك له‌وه‌ دڵنیا بێت كه‌ به‌رپرسى خۆى بێت به‌ تایبه‌تى و، به‌رپرسى ئه‌وانه‌شه‌ كه‌ له‌ژێر ده‌ستیدان به‌گشتى.

بۆیه‌ چاكسازى له‌خۆته‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات و، دواتر بازنه‌كه‌ى چاككردن فراوان ده‌بێت تاكو ماڵ و دراوسآ و كۆمه‌ڵگا ده‌گرێته‌وه‌.

-  هه‌ست كردن به‌ لێپرسراوێتى:

هه‌ركاتێك تاك هه‌ستى كرد به‌ لێپرسراوێتى ئه‌وه‌ ده‌بێته‌ هۆكارێك بۆ به‌هێز بوونى كۆمه‌ڵگه‌ به‌تایبه‌ت و به‌هێزبوونى ئیسلام به‌گشتى.

جا ئه‌گه‌ر موسوڵمانان یه‌كێتیان بوو له‌نێوان خۆیاندا، یارمه‌تى لاوازه‌كانیاندا به‌ ماڵ و به‌ پارِانه‌وه‌ له‌ خوا و به‌ هه‌سته‌كانیان له‌گه‌ڵیاندا بوون، ئه‌وه‌ ده‌بێته‌ مایه‌ى كاریگه‌رییه‌كى زۆر له‌ هێنانى سه‌ركه‌وتن له‌ لاى خواى گه‌وره‌، هه‌ركاتێكیش چاكسازان هه‌ڵسان به‌ بڵاوكردنه‌وه‌ى هۆشدارى و زانستى بیروباوه‌رِ و خه‌ڵكیان به‌رچاورِوون كرده‌وه‌ و له‌ عیباده‌ت و مامه‌ڵه‌ و رِه‌فتاره‌كانیان، ئه‌و كاره‌ به‌ سوودى مه‌زن ده‌گه‌رِێته‌وه‌ سه‌ر كۆمه‌ڵگا، له‌ كۆتاییشدا ئه‌مانه‌ى كه‌ باسمان كرد ده‌بنه‌ هۆكارى سه‌ركه‌وتنى ئیسلام و موسوڵمانان، بۆیه‌ مه‌سه‌له‌ى لێپرسراوێتى مه‌سه‌له‌یه‌كى زۆر گرنگه‌.

(عبدالله ابن عمر) رِه‌زاى خواى لێبێت ده‌گێرِێته‌وه‌ له‌ پێغه‌مبه‌ر صلى الله علیه وسلم كه‌ فه‌رموویه‌تى: { كلكم راع وكلكم مسؤول عن رعيته، فالإمام راع وهو مسؤول عن رعيته، والرجل راع في أهله وهو مسؤول عن رعيته، والمرأة راعية في بيت زوجها وهي مسؤولة عن رعيتها، والخادم راع في مال سيده وهو مسؤول عن رعيته، والرجل راع في مال أبيه وهو مسؤول عن رعيته. فكلكم راع وكلكم مسؤول عن رعيته} [أخرجه البخاري ومسلم].

واته‌: هه‌مووتان لێپرسراون و هه‌مووشتان پرسیارتان لێ ده‌كرێت ده‌رباره‌ى ئه‌و كه‌سانه‌ى له‌ ژێر ده‌ستانان، پێشه‌وا و سه‌رۆك ده‌رباره‌ى هاوڵاتییه‌كان پرسیارى لێده‌كرێت، خزمه‌تكاریش پرسیارى لێده‌كرێت ده‌رباره‌ى ماڵى سه‌رگه‌وره‌كه‌ى، چونكه‌ به‌ رپرسه‌ لێى، ئافره‌تیش ده‌رباره‌ى ماڵى مێرده‌كه‌ى پرسیارى لێده‌كرێت و لێى به‌رپرسه‌، پیاویش به‌رپرسه‌ له‌ماڵى باوكى و، هه‌مووتان به‌رپرسن و پرسیارتان لێ ده‌كرێته‌وه‌.

داواكارین خواى گه‌وره‌ یارمه‌تى ده‌رمان بێت بۆ به‌ ئه‌نجام گه‌یاندنى ئه‌ركه‌كانمان و كاروبارمان چاك بكاته‌وه‌.

-  كرده‌وه‌ى چاكه‌ و پاراو كردنه‌وه‌ى نه‌فس:

كارى چاكه‌ به‌زۆرى ئه‌نجام بده‌ن و هیچ له‌و باره‌وه‌ به‌ كه‌م مه‌زانن، له‌وانه‌یه‌ كارێكى كه‌م ببێته‌ مایه‌ى پاداشتێكى زۆر بۆ خاوه‌نه‌كه‌ى، جا با ببینه‌ پشتیوانى یه‌كتر له‌سه‌ر چاكه‌ و با وریاى خۆمان بین به‌تایبه‌ت و كه‌سانى تر به‌ گشتى، هه‌ركێیش كه‌مته‌رخه‌مى تێدا بێت با چاكى بكه‌ینه‌وه‌ و چاودێرى بكه‌ین.

ئیسلام بریتییه‌ له‌ چه‌ند كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك، كۆمه‌ڵگاكانیش بریتین له‌ چه‌ند كه‌سانێك، بۆیه‌ هه‌ركاتێك تاكه‌كان خۆیان چاك بكه‌نه‌وه‌ كۆمه‌ڵكا هه‌مووى چاك ده‌بێته‌وه‌، بۆیه‌ هه‌ریه‌كێك له‌ ئێمه‌ له‌سه‌ر سنوورێكه‌ له‌ سنووره‌كانى ئیسلام پێویسته‌ بیپارێزێت و، با ئیسلام زیانى به‌رنه‌كه‌وێت له‌لای ئه‌وه‌وه‌.

-  رِۆژوو گرتنى رِۆژى عاشورا:

یه‌كێك له‌و كارانه‌ى یارمه‌تیده‌رن بۆ چاك كردنه‌وه‌ى نه‌فس، رِاهێنانێَتى بۆ ئه‌نجامدانى كاره‌ چاكه‌كان، یه‌كێك له‌و كاره‌ چاكانه‌ش رِۆژووگرتنى رِۆژى عاشورایه‌، چونكه‌ ده‌بێته‌ مایه‌ى لاچوونى گوناهى ساڵێكى رِابردوو، وه‌كو پێغه‌مبه‌ر صلى الله علیه وسلم فه‌رموویه‌تى: (( صيام عاشوراء يكفر سنة ماضية))، (( لئن بقيت إلى قابل لأصومن التاسع )). [أخرجه الترمذي بمعناه عن أبي قتادة - رضي الله عنه -]،

واته‌: رِۆژووى عاشورا گوناهى ساڵێكى رِابردوو ده‌سرِێته‌وه‌.

ئه‌گه‌ر بمێنمه‌وه‌ تاكو ساڵى داهاتوو رِۆژى نۆیه‌میش به‌رِۆژوو ده‌بم.

پێغه‌مبه‌ر صلى الله علیه وسلم رِۆژووى ئه‌و رِۆژه‌ى گرتووه‌ و نیازیشى بووه‌ رۆژێك پێش ئه‌وه‌ش بگرێت.

خوایه‌گیان ئه‌م ساڵه‌ بكه‌یته‌ مایه‌ى خێر و به‌ره‌كه‌ت بۆ ئیسلام و موسوڵمانان.