حه‌قیقه‌تی به‌رپرسیارێتی

حه‌قیقه‌تی به‌رپرسیارێتی

] kurdish – كوردی – كردي [

وه‌فاء غنیمی موحه‌مه‌د غنیمی

وەرگێڕانی: پشتیوان سابیر عه‌زیز

پێداچونه‌وه‌ی: ئومێد عمر چرۆستانی

2014 - 1436

حقیقة المسؤولية

« باللغة الكردية »

وفاء غنيمي محمد غنيمي

ترجمة: بشتيوان صابر عزيز

مراجعة: أوميد عمر علي

2014 - 1436

حه‌قیقه‌تی به‌رپرسیارێتی

سوپاس وستایش بۆ خوای گه‌وره‌ ومیهره‌بان ودرود وصه‌ڵات وسه‌لام له‌سه‌ر پێشه‌وای مرۆڤایه‌تی محمدی پێغه‌مبه‌ری ئیسلام و ئال وبه‌یت و هاوه‌ڵ وشوێنكه‌وتوانی هه‌تا هه‌تایه‌ .

 پێناسه‌ی به‌رپرسیارێتی:

هه‌ر حاڵه‌تێك یان سیفه‌تێك مرۆڤ به‌رپرسیار بكات له‌ ئه‌نجامدانی، وه‌كو بوترێت: من به‌ریئم له‌ به‌رپرسیارێتی ئه‌و كرده‌وه‌یه‌.

وه‌ مادده‌ی ( سأل ) له‌ زۆر شوێنی قورئانی پیرۆز هاتوه‌ بۆ نمونه‌:

1- خوای گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: { وَلَقَدْ كَانُوا عَاهَدُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ لَا يُوَلُّونَ الْأَدْبَارَ وَكَانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْئُولًا } [الأحزاب :١٥ ].

واتا : بێگومان ئه‌وانه‌ له‌پێش ئه‌م (ڕووداوه‌) په‌یمانیان به‌خوا دابوو که‌ ( له‌ غه‌زادا) پشت هه‌ڵناکه‌ن و ڕاناکه‌ن وه‌ په‌یمانێ درا به‌ خوا (خاوه‌نه‌که‌ی) لێپرسراو ده‌بێ.

2- خوای گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: { وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ ۚ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَٰئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا } [الإسراء :٣٦ ].

واتا : شوێن شتێ مه‌که‌وه‌ که‌ زانیاریت ده‌رباره‌ی نییه‌ به‌ڕاستی گوێ وچاو ودڵ هه‌موو ئه‌وانه‌ (خاوه‌نیان) پرسیار لێکراوه‌.

3- خوای گــــه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: { وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئُولُونَ } [الصافات :٢٤ ].

واتا : ئه‌وانه‌ ڕاوه‌ستێنن بێگومان پرسیاریان لێ ده‌کرێت.

هه‌روه‌ها ماده‌ه‌ی ( سأل ) له‌ فه‌رموده‌كانی پێغه‌مبه‌ری خوادا هاتووه‌، بۆ نموونه‌:

عَنِ ابْنِ عُمَرَ (رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَ) عَنِ النَّبِيِّ (صلی الله عليه وسلم) أَنَّهُ قَالَ: ( أَلَا كُلُّكُمْ رَاعٍ وَكُلُّكُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ، فَالْأَمِيرُ الَّذِي عَلَى النَّاسِ رَاعٍ، وَهُوَ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ، وَالرَّجُلُ رَاعٍ عَلَى أَهْلِ بَيْتِهِ وَهُوَ مَسْئُولٌ عَنْهُمْ، وَالْمَرْأَةُ رَاعِيَةٌ عَلَى بَيْتِ بَعْلِهَا وَوَلَدِهِ، وَهِيَ مَسْئُولَةٌ عَنْهُمْ، وَالْعَبْدُ رَاعٍ عَلَى مَالِ سَيِّدِهِ وَهُوَ مَسْئُولٌ عَنْهُ، أَلَا فَكُلُّكُمْ رَاعٍ وَكُلُّكُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ). [ متفق عليه ].

واتا ‌: عه‌بدوڵڵای كوڕی عومه‌ر (خوایان لێ ڕازی بێت) ده‌ڵێت: پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله عليه وسلم ) فه‌رموویه‌تی: ئاگاداربن كه‌ هه‌مووتان چاودێر وشوانن، هه‌موشتان به‌رپرسیارن له‌ژێر ده‌سته‌كانتان، كاربه‌ده‌ستی خه‌ڵكی شوانه‌ وبه‌رپرسیاره‌ له‌ ژێر ده‌سته‌كانی، پیاویش شوانی ماڵ وخێزانه‌كه‌یه‌تی وبه‌رپرسه‌ لێیان، ئافره‌تیش شوانی ماڵی مێرده‌كه‌ی ومنداڵه‌كانیه‌تی وبه‌رپرسیشه‌ لێیان، به‌نده‌ وكۆیله‌ش شوانه‌ به‌سه‌ر ماڵی گه‌وره‌كه‌یه‌ وبه‌رپرسه‌ لێی، ده‌ ئاگاداربن هه‌مووتان شوانن، هه‌موویشتان به‌رپرسن له‌ ژێر ده‌سته‌كانتان.

 به‌رپرسیارێتی له فیقهی ئیسلامیدا:

زانایانی فیقهی ئیسلامی پێشوو ووشه‌ی ( المسئولیة ) یان به‌ كار نه‌هیناوه‌، به‌ڵام ووشه‌ وزاراوه‌ی تریان به‌ كار هێناوه‌، بۆ نمونه‌ ئیمامی شافعی ره‌حمه‌تی خوای لێ بێت ووشه‌ی ( المأخوذیة ) به‌ كار هێناوه‌ له‌ كاتی باس كردنی هه‌ڵه‌ی پزیشك وته‌مبێ كردنی پێشه‌وا له‌جیاتی مانای به‌رپرسیارێتی، وه‌كو ده‌فه‌رموێت: " فلا عقل ولا مأخوذیة إن حسنت نیته" بڕوانه :‌ [الأم للإمام الشافعی به‌رگی(6) لاپه‌ڕه‌ (189)].

واتا‌: خوێنی كوژراوه‌كه‌ ناكه‌وێته‌ سه‌ر خزم وكه‌سوكاره‌كه‌ی و به‌رپرسیارێتیشی له‌سه‌ر نیه‌ ئه‌گه‌ر نیه‌ته‌كه‌ی باش وچاك بێت.

وه‌ ئه‌م وشانه‌شیان به‌كارهێناوه‌:( الضمان، التضمین، الغرامة، التغریم ) له‌ بری مانای ووشه‌ی (المسئولیة) به‌رپرسیارێتی كه‌سێك كه‌وا كارێك واجب بوبێت به‌سه‌ریه‌وه‌ وكه‌م ته‌رخه‌می كردبێ له‌ جێ به‌جێكردنی یان به‌هۆیه‌وه‌ زیانی گه‌یاندبێ به‌كه‌سێك یان سه‌روه‌ت وسامان ونه‌فسی كه‌سێكی فه‌وتانبێ، ئه‌و له‌م حاڵه‌تانه‌دا ضه‌مانی ئه‌و فه‌وتانه‌دا ده‌كات یان به‌جێبه‌جێكردنی (حه‌د) یان ( قصاص) یان ( تعزیر) یان ( تعویض ) كردن.

ئیبن حه‌زم ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت ده‌ڵێت: " فلا يحل إلزام أحد غرامة لم يوجبها نص أو إجماع فوجب أن لا ضمان في شيء من ذلك" ( بڕوانه‌[ المحلى لابن حزم الظاهري به‌رگی(11) لاپه‌ڕه‌ (192)].

واتا‌: نابێت هیچ كه‌سێك ناچار بكرێت به‌ سه‌پاندنی زه‌ره‌ر له‌سه‌ری به‌ بێ بونی ده‌ق و ئیجماع، بۆیه‌ واجب ده‌بێت كه‌وا هیچ ده‌سته‌به‌ری وزه‌مانه‌تێك نیه‌ له‌سه‌ر ئه‌و شتانه‌.

وه‌ مانای به‌رپرسیارێتی له‌ فیقهی ئیسلامیدا ته‌نها بریتیه‌ نیه‌ له‌ گه‌یاندی سزا به‌و كه‌سه‌ی كارێكی ناشه‌رعی ئه‌نجامداوه،‌ یان زه‌ره‌ر وزیانی گه‌یاندبێته‌ كه‌سێكی تر، به‌ڵكو ماناكه‌ی فراوانتره‌ وه‌ هه‌مو ئه‌و كه‌سانه‌ ده‌گرێته‌وه‌ كه‌وا ئه‌مانه‌تێكان له‌سه‌ر شانه ‌وكه‌مته‌رخه‌می ده‌كه‌ن له‌ پاراستن وهه‌ڵگرتنی، یان فه‌و‌تاندنی هه‌ر كارێكیان پێ راسپاردبێت وببێته‌ مایه‌ی پرسیار و موحاسه‌به‌ كردنی به‌ هۆیه‌وه‌. ‌

سه‌رچاوه‌:

1- (ته‌فسیری پوخته‌ی قورئان).

2- كتێبی مسئولیة الراعی فی الفقه الإسلامی، دكتۆر وفاء غنیمی محمد غنیمی.