ئاداب و ئه‌حكامه‌كانی ناشتنی مردوو وته‌عزیه وسه‌ره‌خۆشی‌ له‌ ئیسلامدا

ئاداب و ئه‌حكامه‌كانی ناشتنی مردوو وته‌عزیه وسه‌ره‌خۆشی‌ له‌ ئیسلامدا

عه‌بدولسه‌لام پشده‌ری

﴿ آداب دفن الميت وأحكام التعزية في الإسلام ﴾

عبد السلام بشدري

ئاداب و ئه‌حكامه‌كانی ناشتنی مردوو وته‌عزیه وسه‌ره‌خۆشی‌ له‌ ئیسلامدا

الحمد لله وكفی والصلاة والسلام علی رسول الله وعلی آله وصحبه وسلم .

خۆشه‌ویستان جارێكی تر هاتینه‌وه‌ خزمه‌تتان بۆ پێشكه‌شكردنی به‌شی كۆتای له‌ ئه‌حكامه‌كامی جه‌نازه‌ ئه‌ویش باسی چۆنیه‌تی ناشتنی مردوو و ئه‌و حوكمانه‌ی كه‌ په‌یوه‌ندیان پیوه‌ی هه‌یه‌ .

نۆیه‌م: ناشتن :

1ـ دوعای‌ چوونه‌ گۆڕستان :

 ئه‌گه‌ر كه‌سێك رۆرشته‌ گۆڕستان یان به‌لایدا تێپه‌ڕبوو ئه‌و سوننه‌ته‌ ئه‌م دوعایه‌ بڵێ‌: عن أبي هُرَيْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم)  أتى الْمَقْبُرَةَ فقال السَّلَامُ عَلَيْكُمْ دَارَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ وَإِنَّا إن شَاءَ الله بِكُمْ لَاحِقُونَ. { رواه احمد 2/300 ومسلم 249} واته‌: ئه‌بوهوره‌یره‌ ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) هات بۆ گۆڕستان ‌و فه‌رمووی‌: السَّلَامُ عَلَيْكُمْ دَارَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ وَإِنَّا إن شَاءَ الله بِكُمْ لَاحِقُونَ. واته‌: سڵاوتان لێ بێ ئه‌ی‌ خه‌ڵكانی‌ ئیمانداری‌ ئه‌م شوێنه‌ دڵنیابن كه‌ی‌ خوا ویستی‌ پێتان ده‌گه‌ین.

عن بُرَيْدَةَ رضي الله عنه قال: كان رسول اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم) يُعَلِّمُهُمْ إذا خَرَجُوا إلى الْمَقَابِرِ أن يقول قَائِلُهُمْ: السَّلَامُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الدِّيَارِ من الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُسْلِمِينَ وَإِنَّا إن شَاءَ الله لَلَاحِقُونَ أَسْأَلُ اللَّهَ لنا وَلَكُمْ الْعَافِيَةَ. { رواه مسلم 975 واحمد 5/353} واته‌: بوره‌یده‌ ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ری‌ خوا (صلى الله عليه وسلم) فێری‌ ده‌كردین ئه‌گه‌ر رۆشتین بۆ گۆڕستان ئه‌م دوعایه‌ بڵێن: "السَّلَامُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الدِّيَارِ من الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُسْلِمِينَ وَإِنَّا إن شَاءَ الله لَلَاحِقُونَ أَسْأَلُ اللَّهَ لنا وَلَكُمْ الْعَافِيَةَ". واته‌: سڵاوتان لێ بێ ئه‌ی‌ خه‌ڵكی‌ ئه‌م شوێنه‌ له‌ ئیمانداران‌و موسڵمانان دڵنیابن خوا كه‌ی‌ ویستی‌ ئێمه‌ش پێتان ده‌گه‌ین داوای‌ پێوه‌ی‌ ده‌كه‌ین له‌ خوا بۆ خۆمان ‌و بۆ ئێوه‌ش.

2ـ سوننه‌ته‌ قه‌بر قووڵ‌ ‌و فراوان‌و رێك‌و پێك بێت:

عن هِشَامِ بن عَامِرٍ رضي الله عته عن رسول اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم) فقال في قتلى يوم أُحُد: احْفِرُوا وَأَوْسِعُوا وَأَحْسِنُوا. { رواه ابوداود 3215 والترمذى 1713} واته‌: هیشامی‌ كوڕی‌ عامیر ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم)  ده‌رباره‌ی‌ گۆڕی‌ شه‌هیده‌كانی‌ ئوحود فه‌رمووی‌: گۆڕه‌كان هه‌ڵكه‌نن‌و فراوان‌و قووڵ‌ ‌ورێك‌و پێكی‌ كه‌ن.

3ـ سوننه‌ته‌ گۆڕ لادر بێت:

 ئه‌گه‌ر زه‌وییه‌كه‌ ره‌ق‌و توند بوو، عن سَعْدَ بن أبي وَقَّاصٍ قال في مَرَضِهِ الذي هَلَكَ فيه ألحدوا لي لَحْدًا وَانْصِبُوا عَلَيَّ اللَّبِنَ نَصْبًا كما صُنِعَ بِرَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم) { رواه مسلم  966} واته‌: سه‌عدی‌ كوڕی‌ ئه‌بی وه‌ققاص ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت له‌ نه‌خۆشی مردنیدا وتی‌: گۆڕێكی‌ لادڕم بۆ هه‌ڵكه‌نن خشت به‌رووی‌ گۆڕیچه‌كه‌مدا هه‌ڵچنن هه‌روه‌كو چۆن بۆ پێغه‌مبه‌ری‌ خوا (صلى الله عليه وسلم) كرا.

عن عبدالله بن عَبَّاسٍ قال قال رسول اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم) اللَّحْدُ لنا وَالشَّقُّ لِغَيْرِنَا. { رواه ابوداود 3208 والترمذي 1045 والنسائي 4/80 وابن ماجه 1554 حديث حسن} واته‌: عه‌بدوڵڵای‌ كوڕی‌ عه‌بباس ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ری‌ خوا (صلى الله عليه وسلم) فه‌رمووی‌: لادڕ بۆ ئێمه‌یه‌و هه‌ڵكه‌ندن بۆ خه‌ڵكانی‌ تره‌.

لادڕ: واته‌ پاش هه‌ڵكه‌ندنی‌ گۆڕه‌كه‌و قوڵكردنی‌ له‌ رووی‌ قیبله‌وه‌ ئه‌وه‌نده‌ی‌ جێگای‌ مردوه‌وكه‌ ببێته‌وه‌ هه‌ڵده‌كه‌نرێ‌ مردووه‌كه‌ی‌ تێده‌خرێت، پاشان پشتی‌ مردووه‌كه‌ به‌خشت هه‌ڵده‌چنرێ‌.

به‌ڵام هه‌ڵكه‌ندن: چاڵێكه‌ له‌ ناوه‌راستی‌ گۆڕه‌كه‌داو ئه‌ملاولای‌ به‌ بلۆك یا خشت هه‌ڵئه‌چنرێت‌و مردووه‌كه‌ی‌ تیده‌خرێت به‌رد ئه‌خرێت به‌سه‌ری‌ بلۆكه‌كاندا وه‌كو گۆڕی‌ كوردستانی‌ خۆمان كه‌ به‌م جۆره‌ی‌ دووه‌میانه‌. به‌ڵام ئه‌گه‌ر زه‌وییه‌كه‌ فشه‌ڵ‌ بوو ئه‌و ده‌بێت گۆڕه‌كه‌ هه‌ڵكه‌ندن بێت واته‌ ناوه‌راستی‌ هه‌ڵكه‌ندرێ‌ یا به‌ بلۆك هه‌ردوو لای‌ هه‌ڵچنرێت وه‌ك باسمان كرد.

4ـ شێوه‌ی‌ مردوو خستنه‌ ناو گۆڕ:

سوننه‌ته‌ له‌ پێشدا قاچه‌كانی‌ دابهێڵرێته‌ ناو گۆڕه‌كه‌ ئه‌گه‌ر توانرا، ان عبد اللَّهِ بن أَدْخَلَ الحارث الْقَبْرَ من قِبَلِ رِجْلَيْ الْقَبْرِ وقال هذا من السُّنَّةِ. { رواه ابوداود 3211 حديث صحيح} واته‌: عه‌بدوڵڵای‌ كوڕی‌ زه‌ید حاریپی‌ خسته‌ ناو گۆڕه‌كه‌یه‌وه‌ له‌ پێشدا قاچه‌كانی‌ برده‌ ناو گۆڕه‌كه‌یه‌وه‌، وتی‌: ئه‌مه‌ سوننه‌ته‌.

5ـ كه‌سوكاری‌ مردووه‌كه‌ بینێژن چاكتره‌:

 خوای‌ گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: ( وَأُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ ) {‌الأحزاب: ٦} واته‌: له‌ كتێبی خوادا خزمان له‌ پشته‌وه‌ له‌ پێشترن بۆ یه‌كتری‌.

قال علي بن أبي طالب غسلت رسول الله ولي دفنه وإجنانه دون الناس أربعة علي والعباس والفضل وصالح مولى رسول الله (صلى الله عليه وسلم)). { رواه الحاكم 1/362 والبيهقي 4/53. حديث صحيح} واته‌: عه‌لی‌ ده‌ڵێ‌: من پێغه‌مبه‌ری‌ خوام (صلى الله عليه وسلم) شۆرد... ‌و سه‌رپه‌رشتی‌ ناشتن‌و ئه‌سپه‌رده‌كردنی‌ چوار كه‌س بوون له‌ناو خه‌ڵكه‌كه‌دا عه‌لی‌‌و عه‌بباس ‌و فه‌زڵ‌و صاڵحی‌ به‌نده‌ی‌ ئازادكراوی‌ پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم).

6ـ كاتێ‌ مردووه‌كه‌ خرایه‌ گۆڕ ئه‌م دوعایه‌ سوننه‌ته‌:

بِسْمِ اللَّهِ وَعَلَى سُنَّةِ رسول اللَّهِ) . (عن ابن عُمَرَ أَنَّ النبي (صلى الله عليه وسلم) كان إذا وَضَعَ الْمَيِّتَ في الْقَبْرِ قال بِسْمِ اللَّهِ وَعَلَى سُنَّةِ رسول اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم). { رواه ابوداود 3213 والترمذي 1046 حديث صحيح} واته‌: عه‌بدوڵڵای‌ كوڕی‌ عومه‌ر ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) كاتێ‌ مردووه‌كه‌ ده‌نرایه‌ ناو گۆڕه‌كه‌ی‌ ده‌یفه‌رموو: (بِسْمِ اللَّهِ وَعَلَى سُنَّةِ رسول اللَّهِ).

7ـ سێ مشت خۆڵ‌ بكرێته‌ گۆڕه‌كه‌وه‌:

 سوننه‌ته‌ كه‌ مردووه‌كه‌ خرایه‌ گۆڕه‌كه‌ له‌ كاتی‌ داپۆشیندا سێ مشت خۆڵ‌ لای‌ سه‌رییه‌وه‌ بكرێته‌ گۆڕه‌كه‌ی‌، عن أبي هريرة رضي الله عنه قال: أن رسول الله (صلى الله عليه وسلم) صلى على جنازة ثم اتى القبر فحثى عليه من قبل رأسه ثلاثا. { رواه ابن ماجه 1565 حديث صحيح} واته‌: ئه‌بوهوره‌یره‌ ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) نوێژ له‌سه‌ر جه‌نازه‌یه‌ك كرد، پاشان هاته‌ سه‌ر قه‌بری‌ مردووه‌كه‌‌و لای‌ سه‌رییه‌وه‌ سێ مشت خۆڵی‌ كرد به‌سه‌ریدا.

ده‌یه‌م: سوننه‌ته‌كانی‌ پاش ناشتن:

1ـ به‌رزكردنه‌وه‌ی‌ گۆڕ بستێك:

بۆ ئه‌وه‌ی‌ بزانرێت گۆڕه‌و بپارێزرێت، به‌ڵام له‌ بستێك زیاتر حه‌رامه‌، عن جابر : أن النبي (صلى الله عليه وسلم) ألحد له لحدا ونصب عليه اللبن نصبا ورفع قبره من الأرض نحوا من شبر. { رواه لبن حبان 2160 والبيهقي 3/410 حديث حسن} واته‌: جابیر ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵی‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) گۆڕی‌ لادڕی‌ بۆ هه‌ڵكه‌نرا پشته‌وه‌شی به‌ خشت هه‌ڵچنرا،... گۆڕه‌كه‌شی به‌ قه‌ده‌ر بستێك له‌ زه‌وی‌ به‌رزكرایه‌وه‌.

2ـ به‌ به‌ردێك یا شتی‌ له‌و جۆره‌ دیاری‌ بكرێت:

بۆ ئه‌وه‌ی‌ كه‌س ‌و كاری‌ له‌ نزیكیدا بنێژرێت ‌و بشناسرێته‌وه‌ بۆ سه‌ردانی‌ ‌و دوعا بۆ كردنی‌، عن الْمُطَّلِبِ قال لَمَّا مَاتَ عُثْمَانُ بن مَظْعُونٍ أُخْرِجَ بِجَنَازَتِهِ فَدُفِنَ أمر النبي (صلى الله عليه وسلم) رَجُلًا أَنْ يَأْتِيَهُ بِحَجَرٍ فلم يَسْتَطِعْ حَمْلَهُ فَقَامَ إِلَيْهَا رسول اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم) وَحَسَرَ عن ذِرَاعَيْهِ قال كَثِيرٌ قال الْمُطَّلِبُ قال الذي يُخْبِرُنِي ذلك عن رسول اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم) قال كَأَنِّي أَنْظُرُ إلى بَيَاضِ ذِرَاعَيْ رسول اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم) حين حَسَرَ عنهما ثُمَّ حَمَلَهَا فَوَضَعَهَا عِنْدَ رَأْسِهِ وقال أَتَعَلَّمُ بها قَبْرَ أَخِي وَأَدْفِنُ إليه من مَاتَ من أَهْلِي. { رواه ابوداود 3206 والبيهقي 3/412 حديث حسن} واته‌: موته‌ڵیب ده‌ڵێ‌: كاتێ‌ عوسمانی‌ كوڕی‌ مه‌زعون مرد ـ كه‌ برای‌ شیری‌ پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) بوو، جانه‌زاكه‌ی‌ برایه‌ ده‌ره‌وه‌و نێژرا، پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) فه‌رمانی‌ كرد به‌ پیاوێ‌ كه‌ به‌ردێكی‌ بۆ بێنێ‌، جا پیاوه‌كه‌ نه‌یتوانی‌ به‌رده‌كه‌ هه‌ڵگرێ‌، ئه‌نجا پێغه‌مبه‌ریش هه‌ڵساو هه‌ردوو قۆڵی‌ لێ هه‌ڵكرد ـ كه‌پیر وتی‌ موته‌لیب وتی‌ ئه‌وه‌ی‌ له‌ پێغه‌مبه‌ره‌وه‌ بۆی‌ گێڕاومه‌ته‌وه‌ و وتی‌: ده‌ڵێ‌ سپێتی‌ هه‌ردوو باڵی‌ پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) ئێساش به‌ پێش چاومه‌وه‌یه‌ كاتێ‌ هه‌ڵی‌ كردبوون، پاشان به‌رده‌كه‌ی‌ هه‌ڵگرت‌و بردی‌ بۆ لای‌ سه‌ری‌ مردووه‌كه‌ دایاناو فه‌رمووی‌: بۆ ئه‌وه‌ی‌ گۆڕی‌ براكه‌می‌ پێ بزانم‌و كه‌سوكاریشم له‌ نزیكیدا بنێژم.

3ـ راوه‌ستان لای‌ گۆڕه‌كه‌‌و دوعاكردن بۆی‌:

پاش ناشتنی‌ مردووه‌كه‌ سوننه‌ته‌ داوای‌ لێبوردن‌و داوای‌ دامه‌زراوی‌ بۆ بكرێت له‌وه‌ڵامدانه‌وه‌ی‌ فریشته‌كان كه‌ پرسیاری‌ لێده‌كه‌ن، عن عُثْمَانَ بن عَفَّانَ قال كان النبي (صلى الله عليه وسلم)  إذا فَرَغَ من دَفْنِ الْمَيِّتِ وَقَفَ عليه فقال اسْتَغْفِرُوا لآخِيكُمْ وَسَلُوا له التثبيت فإنه الْآنَ يُسْأَلُ. { رواه ابوداود 3221 والحاكم 1/370 والبيهقي 4/56 حديث صحيح} واته‌:  عوسمانی‌ كوڕی‌ عه‌ففان ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) هه‌ركاتێ‌ له‌ ناشتنی‌ مردوویه‌ك ببوایه‌ته‌وه‌و له‌ سه‌ری‌ راده‌وه‌ستاو ده‌یفه‌رموو: داوای‌ لێخشبوون بكه‌ن بۆ براكه‌تان ‌و داوای‌ دامه‌زراوی‌ بۆ بكه‌ن، چونكه‌ تا ئێستا پرسیاری‌ لێ ده‌كرێ‌.

یازده‌یه‌م: حوكمی‌ شه‌هیدو منداڵی‌ له‌بارچوو:

1ـ شه‌هید: ئه‌و كه‌سه‌یه‌ له‌ جه‌نگی‌ ئیسلام دژ به‌ دوژمنانی‌ شه‌هید ببێت ‌و بكوژرێت بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی‌ وشه‌ی‌ (لا اله الا الله محمد رسول الله) و پارێزگاری‌ له‌ ئایینی‌ پیرۆزی‌ ئیسلام.

شه‌هید: ناشۆردرێ‌‌و نوێژی‌ له‌سه‌ر ناكرێت، وه‌ سوننه‌ته‌ به‌ جله‌كانی‌ خۆیه‌وه‌ بنێژرێت كه‌ پێوه‌ شه‌هید بووه‌، عن جَابِرِ بن عبد اللَّهِ رضي الله عنهما (أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم)   كان يَجْمَعُ بين الرَّجُلَيْنِ من قَتْلَى أُحُدٍ في ثَوْبٍ وَاحِدٍ ثُمَّ يقول أَيُّهُمْ أَكْثَرُ أَخْذًا لِلْقُرْآنِ فإذا أُشِيرَ له إلى أَحَدِهِمَا قَدَّمَهُ في اللَّحْدِ وقال أنا شَهِيدٌ على هَؤُلَاءِ وَأَمَرَ بِدَفْنِهِمْ بِدِمَائِهِمْ ولم يُصَلِّ عليهم ولم يُغَسِّلْهُمْ. { رواه البخاري 1278} واته‌:

جابیری‌ كوڕی‌ عه‌بدوڵڵا ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم)   هه‌ر دوو كه‌س له‌ شه‌هیده‌كانی‌ ئوحود یه‌ك پۆشاكی‌ پێوه‌ ئه‌پێچان، پاشان ده‌یفه‌رموو: كامیان قورئانی‌ زیاتر ده‌زانێ‌؟ جا ئاماژه‌ بۆ یه‌كێكیان بكرایه‌ ئه‌وه‌یانی‌ له‌ گۆڕه‌كه‌دا ده‌خسته‌ پێشه‌وه‌و ده‌یفه‌رموو: من شایه‌تیم به‌سه‌ر ئه‌مانه‌وه‌ ‌و فه‌رمانی‌ كرد به‌ خوێنه‌كه‌یانه‌وه‌ بنێژرێن نوێژی‌ له‌سه‌ر نه‌كردن‌و نه‌شی شۆردن.  جابیر ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵێ‌: قال النبي (صلى الله عليه وسلم)  ادْفِنُوهُمْ في دِمَائِهِمْ يَعْنِي يوم أُحُدٍ ولم يُغَسِّلْهُمْ. { برِوانة (المجموع 5/264} واته‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) فه‌رمانی‌ كرد شه‌هیده‌كانی‌ ئوحود به‌ جله‌ خوێناوییه‌كانیانه‌وه‌ بنێژرێن نه‌شۆران ‌و نوێژیشیان له‌سه‌ر نه‌كرا.

ئیمامی‌ نه‌وه‌وی‌ ده‌ڵێ‌: (ئه‌و شه‌هیدانه‌ی‌ به‌ هۆی‌ جه‌نگ له‌گه‌ڵ‌ كافراندا نه‌كوژراون وه‌ك كه‌سێك به‌ سك ئێشه‌ بمرێ‌ یا به‌ تاعون بمرێ‌ یا بخنكێ له‌ ئاودا یا شتێك بڕوخێ‌ به‌ سه‌ریداو بكرێ‌ یان ئافره‌ت به‌ هۆی‌ سك‌و ژنانی‌ منداڵ‌ بوونه‌وه‌ بمرێ‌ هه‌موو ئه‌مانه‌ ده‌شورێن ‌و نوێژیان له‌سه‌ر ده‌كرێ‌ به‌ یه‌ك ده‌نگی‌ زانایان) . ئه‌مانه‌ له‌ فه‌رمووده‌ی‌ صه‌حیحدا به‌ شه‌هید هاتوون.

2ـ منداڵی‌ له‌بارچوو: ئه‌و منداڵه‌یه‌ پێش ته‌واوبوونی‌ ماوه‌ی‌ دیاری‌ كراو بۆ له‌دایكبوونی‌ به‌ مردوویی له‌ دایك ده‌بێت. ده‌رباره‌ی‌ حوكمی‌ ئه‌م جۆره‌ منداڵه‌ دوو حاڵه‌تی‌ هه‌یه‌:

یه‌كه‌م: له‌ كاتی‌ له‌دایكبوونی‌ دا هیچ ده‌نگ‌و گریانی‌ نه‌بێت، جا ئه‌گه‌ر چوار مانگی‌ ته‌واو نه‌كردبوو ئه‌و شۆردن‌و كفن كردن‌و نوێژ له‌سه‌ركردنی‌ واجب نییه‌، به‌ڵام سوننه‌ته‌ به‌ قوماشێك كفن بكرێت‌و بنێژرێت به‌بێ‌ نوێژ له‌سه‌ر كردنی‌.

دووه‌م: ده‌نگ‌و گریانی‌ هه‌بێت له‌ كاتی‌ له‌دایك بوونیدا، یان گومان نه‌بێت كه‌ گیانی‌ تێدایه‌ بوونی‌ به‌ نیشانه‌ی‌ جوڵانه‌وه‌و شتی‌ له‌و جۆره‌، ئه‌وه‌ واجبه‌ بشۆردرێت‌و كفن بكرێت ‌و نوێژیشی له‌سه‌ر بكرێت‌و بشنێژرێت. هیچ جیاوازی‌ نییه‌ له‌گه‌ڵ‌ كه‌سێكی‌ گه‌وره‌دا.

عن جَابِرٍ عن النبي (صلى الله عليه وسلم) قال الطِّفْلُ لَا يُصَلَّى عليه ولا يَرِثُ ولا يُورَثُ حتى يَسْتَهِلَّ. { رواه الترمذي 1032} واته‌: جابیر (ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت) ده‌ڵێ‌ پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم)  فه‌رمووی‌: منداڵ‌ نوێژی‌ له‌سه‌ر ناكرێ‌ ‌و میرات نابات ‌و میراتی‌ لێ نابرێت هه‌تا ده‌نگی‌ لێوه‌ نه‌یه‌ت‌و زیندوو نه‌بێت.... كه‌واته‌: ئه‌گه‌ر ده‌نگی‌ لێوه‌ هات‌و زیندووبوو ئه‌وه‌ حوكمه‌كه‌ی‌ به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ ده‌بێت، نوێژی‌ له‌سه‌ر ده‌كرێ‌ ‌و میرات ده‌بات‌و لێی ده‌برێت.

عن جابر قال قال رسول الله (صلى الله عليه وسلم) إذا استهل السقط صلي عليه وورث. { رواه ابن ماجة 1508} واته‌: هه‌روه‌ها جابیر (ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت) ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ری‌ خوای‌ (صلى الله عليه وسلم) فه‌رمووی‌: ئه‌گه‌ر منداڵی‌ له‌بارچوو قیڕه‌ی‌ لێوه‌ هات نوێژی‌ له‌سه‌ر ده‌كرێ‌‌و میرات ده‌بات.

دوانزه‌یه‌م: ته‌عزیه‌و سه‌ره‌خۆشی كردن

1ـ به‌ڵگه‌ی‌ دروستی‌ سه‌ره‌خۆشی كردن:

عن أُسَامَةَ بن زَيْدٍ رضي الله عنهما أَنَّ ابْنَةً لِلنَّبِيِّ (صلى الله عليه وسلم) أَرْسَلَتْ إليه وهو مع النبي (صلى الله عليه وسلم) وَسَعْدٌ وَأُبَيٌّ نَحْسِبُ أَنَّ ابْنَتِي قد حُضِرَتْ فَاشْهَدْنَا فَأَرْسَلَ إِلَيْهَا السَّلَامَ وَيَقُولُ إِنَّ لِلَّهِ ما أَخَذَ وما أَعْطَى وَكُلُّ شَيْءٍ عِنْدَهُ مُسَمًّى فَلْتَحْتَسِبْ وَلْتَصْبِرْ فَأَرْسَلَتْ تُقْسِمُ عليه فَقَامَ النبي (صلى الله عليه وسلم) وَقُمْنَا فَرُفِعَ الصَّبِيُّ في حَجْرِ النبي (صلى الله عليه وسلم) وَنَفْسُهُ تقعقع فَفَاضَتْ عَيْنَا النبي (صلى الله عليه وسلم) فقال له سَعْدٌ ما هذا يا رَسُولَ اللَّهِ قال هذه رَحْمَةٌ وَضَعَهَا الله في قُلُوبِ من شَاءَ من عِبَادِهِ ولا يَرْحَمُ الله من عِبَادِهِ إلا الرُّحَمَاءَ. { رواه البخاري 5655 ومسلم 923} واته‌: ئوسامه‌ی‌ كوڕی‌ زه‌ید (ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت) ده‌ڵێ‌ له‌ حزمه‌ت پێغه‌مبه‌ری‌ خوادا (صلى الله عليه وسلم) بووین یه‌كێك له‌ كچه‌كانی‌ ناردی‌ به‌ شوێنیداو بانگی‌ كرد و پێی راگه‌یاند كه‌وا كوڕێكی‌ له‌سه‌رمه‌رگدایه‌، ئه‌نجا پێغه‌مبه‌ری‌ خوا (صلى الله عليه وسلم) فه‌رمووی‌: بگه‌ڕێره‌وه‌ بۆ لای‌ ‌و پێی رابگه‌یه‌نه‌: كه‌وا ئه‌وه‌ی‌ ده‌یباته‌وه‌ موڵكی‌ خوایه‌‌و ئه‌وه‌شی ده‌یبه‌خشێ‌ موڵی‌ خۆیه‌تی‌ هه‌موو شتێكیش لای‌ ئه‌و ماوه‌ی‌ دیاری‌ كراوی‌ هه‌یه‌، جا فه‌رمانی‌ پێ بكه‌ ئارام بگرێت‌و چاوه‌ڕوانی‌ پاداشت لای‌ خوا بێت... جا ئه‌ویش ناردی‌ بۆ لای‌ پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) سوێندی‌ لێ خوارد ـ كه‌ بڕوات بۆ لای‌ ـ جا پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) هه‌ستاو ئێمه‌ش هه‌ستاین ـ رۆشتین بۆ لای‌، ئه‌نجا منداڵه‌كه‌ به‌رز كرایه‌ه‌و خرایه‌ كۆشی پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) ‌و گیانی‌ ده‌داو هه‌ناسه‌ی‌ سوار بوو بوو ـ وه‌ك مه‌شكه‌یه‌ك بیژه‌نی‌ به‌ ده‌م گیانه‌ڵاوه‌ ده‌هات‌و چووه‌ ـ جا هۆن هۆن فرمێسك به‌ هه‌ردو وچاوی‌ پێغه‌مبه‌ردا (صلى الله عليه وسلم) ده‌هاته‌ خواره‌وه‌، سه‌عدیش (ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت) وتی‌: ئه‌م گریانه‌ چییه‌ ئه‌ی‌ پێغه‌مبه‌ری‌ خوا (صلى الله عليه وسلم)؟ فه‌رمووی‌: ئه‌م به‌زه‌ییه‌ خوا ده‌یخاته‌ دڵی‌ هه‌ركام له‌ به‌نده‌كانی‌ كه‌ بیه‌وێ‌، خوای‌ گه‌وره‌ له‌ناو به‌نده‌كانیدا ته‌نیا ره‌حم به‌وانه‌یان ده‌كات كه‌ به‌ به‌زه‌یی‌و میهره‌بانن.

2ـ سوننه‌ته‌ خواردن بۆ خاوه‌ن ته‌عزیه‌ دروست كرێت:

عن عبد اللَّهِ بن جَعْفَرٍ قال قال رسول اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم) اصْنَعُوا لِآلِ جَعْفَرٍ طَعَامًا فإنه قد أَتَاهُمْ أَمْرٌ شَغَلَهُمْ. {رواه ابوداود 3132 والترمذي 998 وابن ماجة 1610 حيث صحيح} واته‌: عه‌بدوڵڵای‌ كوڕی‌ جه‌عفه‌ر (ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت) ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) فه‌رمووی‌: خواردن بۆ كه‌سوكاری‌ جه‌عفه‌ر دروست بكه‌ن، چونكه‌ به‌راستی‌ كارێكیان بۆ پێشهاتووه‌ كه‌ سه‌رقاڵی‌ كردوون ـ كه‌ مردنی‌ جه‌عفه‌ره‌ ـ.

سیازده‌یه‌م: سه‌ردانی‌ گۆڕستانی‌:

دروسته‌ سه‌ردانی‌ گۆڕستان بكرێت بۆ په‌ندوه‌رگرتن‌و شین و شه‌پۆر و بیركه‌وتنه‌وه‌ی‌ رۆژی‌ دوایی، به‌مه‌رجێ‌ شتێك نه‌ڵێ‌ خه‌شم‌و رقی په‌روه‌ردگار هه‌ستێنێ‌، وه‌ك هاواركردن له‌ مردوو، هانا بردن بۆی‌ ‌و داواكردنی‌ شتانێك له‌ مردووه‌كه‌ كه‌ ته‌نیا له‌ ده‌سه‌ڵاتی‌ په‌روه‌ردگاردایه‌.

1ـ سه‌ردانی‌ گۆرستان بۆ پیاوان:

سه‌ردانی‌ گۆڕستانی‌ موسڵمانان بۆ پیاوان سوننه‌ته‌ به‌یه‌ك ده‌نگی‌ زانایان. عن بُرَيْدَةَ رضي الله عنه قال قال رسول اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم)  نَهَيْتُكُمْ عن زِيَارَةِ الْقُبُورِ فَزُورُوهَا. { رواه مسلم 977} واته‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم)  فه‌رمووی‌: من پێشتر رێگه‌م پێنه‌دان سه‌ردانی‌ گۆڕستان بكه‌ن ده‌ ئێستا سه‌ردانی‌ بكه‌ن.

2ـ دوعای‌ سه‌ردانی‌ گۆڕستان:

عن أبي هُرَيْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم) أتى الْمَقْبُرَةَ فقال: السَّلَامُ عَلَيْكُمْ دَارَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ وَإِنَّا إن شَاءَ الله بِكُمْ لَاحِقُونَ.  { رواه مسلم 249 واحمد 2/300} واته‌: ئه‌بوهوره‌یره‌ (ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت) ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) هات بۆ گۆڕستان‌و فه‌رمووی‌: "السَّلَامُ عَلَيْكُمْ دَارَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ وَإِنَّا إن شَاءَ الله بِكُمْ لَاحِقُونَ" پێشتر ئه‌م دوعایه‌مان مانا كرد.

ـ بوره‌یده‌ (ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت) ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) فێری‌ ده‌كردن كاتێ‌ رۆیشتن بۆ گۆڕستان بڵێن: السَّلَامُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الدِّيَارِ من الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُسْلِمِينَ وَإِنَّا إن شَاءَ الله لَلَاحِقُونَ أَسْأَلُ اللَّهَ لنا وَلَكُمْ الْعَافِيَةَ. { رواه مسلم 975 واحمد 5/ 353} واته‌:  پێشتر ئه‌م دوعایه‌مان مانا كرد.

3ـ وه‌ستان روو به‌ قیبله‌:

عن الْبَرَاءِ بن عَازِبٍ قال خَرَجْنَا مع رسول اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم) في جَنَازَةِ رَجُلٍ من الأنْصَارِ فَانْتَهَيْنَا إلى الْقَبْرِ ولم يُلْحَدْ بَعْدُ فَجَلَسَ النبي (صلى الله عليه وسلم) مُسْتَقْبِلَ الْقِبْلَةِ وَجَلَسْنَا معه. { رواه ابوداود 3212 والنسائي 4/78 وابن ماجة 1548 حديث صحيح} واته‌: به‌ڕائی كوڕی‌ عازیب (ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت) ده‌ڵێ‌: له‌گه‌ڵ‌ پێغه‌مبه‌ردا (صلى الله عليه وسلم) رۆشتینه‌ ده‌ره‌وه‌ی‌ مه‌دینه‌ ـ له‌گه‌ڵ‌ جه‌نازه‌ی‌ پیاوێكی‌ ئه‌نصارییدا تا گه‌یشتینه‌ لای‌ گۆڕه‌كه‌ هێشتا لادڕه‌كه‌ ـ گۆڕینچه‌كه‌ی‌ ـ هه‌ڵنه‌كه‌نرابوو، جا پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) ‌و ئێمه‌ش له‌گه‌ڵیدا روو به‌ قیبله‌ دانیشتین.

4ـ حه‌رامه‌ نوێژكردن لای‌ گۆڕدا با رووشی تێنه‌كرێت:

عن أبي سَعِيدٍ الْخُدْرِيِّ قال قال رسول اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم)  الأرْضُ كُلُّهَا مَسْجِدٌ إلا الْمَقْبَرَةَ وَالْحَمَّامَ. { رواه ابوداود 492 والترمذي 317 وابن ماجة 745 حديث صحيح} واته‌: ئه‌بوسه‌عیدی‌ خودری‌ (ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت) ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم)  فه‌رمووی‌: زه‌وی‌ هه‌مووی‌ مزگه‌وته‌ جگه‌ له‌ گۆڕستاو گه‌رماو.

5ـ حه‌رامه‌ مزگه‌وت دروست كردن له‌ناو گۆڕستان:

عن عَائِشَةَ رضي الله عنها عن النبي (صلى الله عليه وسلم) قال في مَرَضِهِ الذي مَاتَ فيه: لَعَنَ الله الْيَهُودَ وَالنَّصَارَى اتَّخَذُوا قُبُورَ أَنْبِيَائِهِمْ مَسْجِدًا. { رواه البخاري 1330 ومسلم 534} واته‌: عائیشه‌ (ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت) ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) له‌و نه‌خۆشییه‌ی‌ كه‌ تێیدا وه‌فاتی‌ كرد فه‌رمووی‌: خوا نه‌فرینی‌ كرد له‌ گاورو جوله‌كه‌، چونكه‌ گۆڕی‌ پێغه‌مبه‌ره‌كانیان كرد به‌ مزگه‌وت. واته‌: له‌سه‌ر گۆڕه‌كانیان مزگه‌وتیان دروست كرد.

6ـ حه‌رامه‌ رازاندنه‌وه‌‌و نووسین له‌سه‌ری‌:

عن جابر قال نهى رسول الله (صلى الله عليه وسلم)  أن يجصص القبر وأن يقعد عليه وأن يبنى عليه و ان يرفع وأن يكتب عليه. { رواه مسلم 970 والترمذي 1058 وابوداود 3210 والنسائي 1/284} واته‌: جابیر (ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت) ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) رێگری‌ كرد كه‌ گۆڕ گه‌چكاری‌ بكرێت‌و خانووی‌ له‌سه‌ر دروست بكرێت یا زیاد به‌رزبكرێته‌وه‌ یا له‌سه‌ر بنووسرێت.

7ـ حه‌رام كردنی‌ به‌ شوێنی‌ جه‌ژن‌و شادی‌:

وه‌ك ئه‌وه‌ی‌ له‌ چه‌ند كاتێكی‌ دیاری‌ كراودا سه‌ردانی‌ بكرێت بۆ خواپه‌رستی‌ كردن له‌ په‌نایدا یا بۆ هه‌ر مه‌رامێكی‌ تر عن على بن أبي طالب رضي الله عنه قال قال رسول اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم) لآ تَتَّخِذُوا قبري عِيداً وَلآ تَجْعَلُوا بُيُوتَكُمْ قُبُوراً وَحَيْثُمَا كُنْتُمْ فَصَلُّوا علي فإن صَلآتَكُمْ تبلغني. { رواه الضياء في المختار 428 وأبو يعلى 469 وابن أبي شيبة في المصنف 2/375 حدبث صحيح} واته‌:  عه‌لی‌ كوڕی‌ ئه‌بوتالیب (ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت) ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) فه‌رموی‌: گۆڕه‌كه‌م مه‌كه‌نه‌ ـ شوێنی‌ ـ جه‌ژن‌و ماڵه‌كانیشتان مه‌كه‌نه‌ گۆڕستان‌و له‌هه‌ر شوێنێكدا بوون سڵاواتم له‌سه‌ر بده‌ن، چونكه‌ دڵیابن سڵاواته‌كانتان پێم ده‌گات.

8ـ دانیشتن له‌سه‌ر گۆڕ:

عن أبي هُرَيْرَةَ قال قال رسول اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم) لأنْ يَجْلِسَ أحدكم على جَمْرَةٍ فَتُحْرِقَ ثِيَابَهُ فَتَخْلُصَ إلي جِلْدِهِ خَيْرٌ له من أَنْ يَجْلِسَ على قَبْرٍ. { رواه مسلم 971 وابوداود 3228 والنسائي 4/95 2044} واته‌: ئه‌بوهوره‌یره‌ (ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت) ده‌ڵی‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) فه‌رمووی‌: "ئه‌گه‌ر كه‌سێكتان له‌سه‌ر بشكۆیه‌ك دانیشێت‌و جله‌كانی‌ بسوتێنێ‌‌و بگاته‌ پێستی‌، ئه‌وه‌ چاكتر له‌وه‌ی‌ له‌سه‌ر گۆڕی‌ دانیشێت.

عن أبي مَرْثَدٍ الْغَنَوِيِّ قال سمعت رسول اللَّهِ  (صلى الله عليه وسلم) قال لَا تَجْلِسُوا على الْقُبُورِ ولا تُصَلُّوا إِلَيْهَا. واته‌: ئه‌بومه‌رسه‌دی‌ غه‌نه‌وی‌ (ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت) ده‌ڵێ‌: له‌ پێغه‌مبه‌رم (صلى الله عليه وسلم) بیست فه‌رمووی‌: روو به‌ قه‌بر نوێژ مه‌كه‌ن‌و له‌سه‌ریشی دامه‌نیشن.

9ـ حنێودان به‌مردوو حه‌رامه‌:

عن عَائِشَةَ رضي الله عنها قالت قال النبي (صلى الله عليه وسلم) لَا تَسُبُّوا الأمْوَاتَ فَإِنَّهُمْ قد أَفْضَوْا إلى ما قَدَّمُوا. { رواه البخاري 1393} واته‌: عائیشه‌ (ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت) ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) فه‌رمووی‌: حێنو مه‌ده‌ن به‌ مردووان، چونكه‌ ئه‌وان رۆشتوون بۆ لای‌ ئه‌و كرده‌وانه‌ی‌ پێش خۆیان ناردوویانه‌.

10ـ كام كرده‌وه‌ی‌ خه‌ڵك سوودی‌ بۆ مردوو هه‌یه‌:

أ ـ دوعای‌ موسڵمان بۆی‌:

 ئه‌گه‌ر مه‌رجی‌ گیرا بوونی‌ تێدا بێت خوای‌ گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: ( وَالَّذِينَ جَاءُوا مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذِينَ آَمَنُوا رَبَّنَا إِنَّكَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ ) {الحشر: ١٠} واته‌: ئه‌و موسڵمانانه‌ی‌ له‌پاش كۆچه‌رو یاریده‌ده‌ره‌كان هاتوون ده‌ڵێن ئه‌ی‌ په‌روه‌ردگارمان له‌ ئێمه‌و له‌و برایانه‌شمان خۆش ببه‌ كه‌ پێشمان كه‌وتوون له‌ ئیمان هێناندا‌و هیچ رق‌و كینه‌یه‌ك مه‌خه‌ره‌ دڵمانه‌وه‌ ده‌رباره‌ی‌ باوه‌ڕداران ئه‌ی‌ په‌روه‌ردگارمان به‌راستی‌ هه‌ر تۆی‌ دڵسۆز‌و میهره‌بان.

كَانَ رسول الله (صلى الله عليه وسلم) يَقُولُ « دَعْوَةُ الْمَرْءِ الْمُسْلِمِ لآخِيهِ بِظَهْرِ الْغَيْبِ مُسْتَجَابَةٌ عِنْدَ رَأْسِهِ مَلَكٌ مُوَكَّلٌ كُلَّمَا دَعَا لآخِيهِ بِخَيْرٍ قَالَ الْمَلَكُ الْمُوَكَّلُ بِهِ آمِينَ وَلَكَ بِمِثْلٍ. { رواه مسلم 88/ 2733 وابوداود 1534 واحمد 4/452} واته‌: پێغه‌مبه‌ریش (صلى الله عليه وسلم) ده‌فه‌رموێ: دوعای‌ موسڵمان بۆ برای‌ موسڵمان له‌پاش مله‌ گیرایه‌ فریشه‌ته‌یه‌ك لای‌ سه‌ریدایه‌و راسپێرراوه‌ هه‌ركه‌ دوعای‌ خێری‌ كرد بۆ برایه‌كی‌ فریشه‌ راسپێرراوه‌كه‌ به‌و كه‌سه‌ ده‌ڵێ‌ ئامین تۆش وه‌ك ئه‌و خێره‌ت بۆ بنووسرێت.

ب ـ خێری‌ نه‌بڕاوه‌ (الصدقه‌ الجاریه‌):

عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم)  قَالَ « إِذَا مَاتَ الإِنْسَانُ انْقَطَعَ عَنْهُ عَمَلُهُ إِلا مِنْ ثَلآثَةٍ صَدَقَةٍ جَارِيَةٍ أَوْ عِلْمٍ يُنْتَفَعُ بِهِ أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ يَدْعُو لَهُ. { رواه مسلم 14/1631 واحمد 2/372 والنسائي 6/251 وابواود 2880 والترمذي 1371} واته‌: ئه‌بوهوره‌یره‌ (ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت) ده‌ڵی‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) فه‌رمووی‌: كاتێ‌ مرۆڤ مرد كرده‌وه‌ی‌ كۆتایی دێت ‌و نامێنێ‌ له‌ سێ رێگاوه‌ نه‌بێت: خێری‌ به‌رده‌وام‌و نه‌بڕاوه‌ یان زانیارییه‌ك ـ ی‌ به‌جێهێشتبێ‌ ـ سودی‌ لێ ببینرێ‌، یان منداڵێكی‌ ساڵ‌ح دوعای‌ خێری‌ بۆ بكات.

خێری‌ نه‌بڕاوه‌ وه‌ك دروست كردنی‌ مزگه‌وت‌و بیر لێدان بۆ خواردنه‌وه‌ی‌ خه‌ڵك یا ئاژه‌ڵ‌، باخێك یاخوونه‌یه‌ك بكرێته‌ خێر بۆ هه‌ژاران یا بۆ مزگه‌وت یا كتێبی قورئان بكرێته‌ وه‌قفی خێری‌ له‌ مزگه‌وت‌ ‌و شوێنی‌ وادا..

ج ـ گرتنه‌وه‌ی‌ رۆژوی‌ مردووه‌كه‌:

ئه‌گه‌ر مردووه‌كه‌ رۆژووی‌ نه‌زر یا ره‌مه‌زان قه‌رزار بوو ئه‌وه‌ ده‌بێت وه‌لییه‌كه‌ی‌ بۆی‌ بگرێته‌وه‌، عَنْ عَائِشَةَ رضى الله عنها أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم) قَالَ « مَنْ مَاتَ وَعَلَيْهِ صِيَامٌ صَامَ عَنْهُ وَلِيُّهُ. { رواه البخاري 1952 وملسم 153/ 1147} واته‌:  عائیشه‌ (ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت) ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) فه‌رمووی‌: كه‌سێك مردو رۆژوو قه‌رزار بوو ئه‌وه‌ باكه‌سوكاره‌كه‌ی‌ بۆی‌ بگرێته‌وه‌.

د ـ دانه‌وه‌ی‌ قه‌رزی‌ مردوو:

عن أبي هُرَيْرَةَ قال:( قال رسول اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم) نَفْسُ الْمُؤْمِنِ مُعَلَّقَةٌ بِدَيْنِهِ حتى يقضي عنه. { رواه الترمذي 1078 وابن ماجه 2413} واته‌: ئه‌بوهوره‌یره‌ (ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت) ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ری‌ خوا (صلى الله عليه وسلم) فه‌رمووی‌: گیانی‌ بڕوادار به‌ستراوه‌ به‌ قه‌رزه‌كه‌یه‌وه‌ ـ ناچێته‌ به‌هه‌شت ـ تا بۆی‌ نه‌درێته‌وه‌.

عن سَلَمَةَ بن الْأَكْوَعِ رضي الله عنه قال:(.... ثُمَّ أُتِيَ بِجَنَازَةٍ أُخْرَى فَقَالُوا يا رَسُولَ اللَّهِ صَلِّ عليها قال هل عليه دَيْنٌ قِيلَ نعم قال فَهَلْ تَرَكَ شيئا قالوا ثَلَاثَةَ دَنَانِيرَ فَصَلَّى عليها ثُمَّ أُتِيَ بِالثَّالِثَةِ فَقَالُوا صَلِّ عليها قال هل تَرَكَ شيئا قالوا لَا قال فَهَلْ عليه دَيْنٌ قالوا ثَلَاثَةُ دَنَانِيرَ قال صَلُّوا على صَاحِبِكُمْ قال أبو قَتَادَةَ صَلِّ عليه يا رَسُولَ اللَّهِ وَعَلَيَّ دَيْنُهُ فَصَلَّى عليه. { رواه البخاري 2289 ء 2295} واته‌: سه‌له‌مه‌ی‌ كوڕی‌ ئه‌كوه‌ع (ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت) ده‌ڵی‌:.... پاشان جه‌نازه‌ی‌ سێیه‌میان هێنا وتیان ئه‌ی‌ پێغه‌مبه‌ری‌ خوا (صلى الله عليه وسلم) نوێژی‌ له‌سه‌ر بكه‌، فه‌رمووی‌: هیچی لێ به‌جێماوه‌؟، وتیان: نه‌خێر، فه‌رمووی‌: ئه‌ی‌ قه‌رزاره‌؟، وتیان: به‌ڵێ‌، سێ دینار قه‌رزاره‌، فه‌رمووی‌: نوێژ له‌سه‌ر هاوڕێكه‌تان بكه‌ن. ئه‌بوقه‌تاده‌ وتی‌: ئه‌ی‌ پێغه‌مبه‌ری‌ خوا (صلى الله عليه وسلم) نوێژی‌ له‌سه‌ر بكه‌ قه‌رزه‌كه‌ی‌ له‌سه‌ر من ـ بۆی‌ ده‌ده‌مه‌وه‌ ـ جا نوێژی‌ له‌سه‌ر كرد.

ه ـ چاكه‌ی‌ منداڵی‌ ساڵح:

خوای‌ گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: ( وَأَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى ) {النجم: ٣٩} واته‌: هیچ شتێك بۆ ئینسان نییه‌ جگه‌ له‌ كۆشش‌و كاری‌ خۆی‌...

عن عُمَارَةَ بن عُمَيْرٍ عن عَمَّتِهِ أنها سَأَلَتْ عَائِشَةَ رضي الله عنها في حِجْرِي يَتِيمٌ أَفَآكُلُ من مَالِهِ فقالت قال رسول اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم) إِنَّ من أَطْيَبِ ما أَكَلَ الرَّجُلُ من كَسْبِهِ وَوَلَدُهُ من كَسْبِهِ. { رواه احمد 6/ 31و 127 والدارمي 2/ 247 وابوداود 3528 والنسائي 4/ 240ـ 241. حديث صحيح} واته‌: عوماره‌ی‌ كوڕی‌ عومه‌یر ده‌ڵێ‌: پورێكم كوڕێكی‌ هه‌تیوی‌ هه‌بوو ـ باوكی‌ نه‌مابوو ـ خۆی‌ به‌خێوی‌ ده‌كرد، منداڵه‌ هه‌یتوه‌كه‌ ئیشوكاری‌ ده‌كرد، پورم به‌ لایه‌وه‌ گران بوو له‌و پاره‌ بخوات كه‌ ئه‌و په‌یدای‌ ده‌كات، بۆیه‌ پرسیاری‌ له‌ عائیشه‌ كرد له‌و باریه‌وه‌، عائیشه‌ش وتی‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) فه‌رموویه‌تی‌: پاكترین شتێ‌ مرۆڤ بیخوات ئه‌وه‌یه‌ له‌به‌ری‌ ره‌نج‌و كۆششی خۆی‌ بێت ‌و بێگومان منداڵی‌ مرۆڤ له‌به‌رهه‌م‌و ره‌نجی‌ خۆیه‌تی.

به‌م شێوه‌یه‌ هاتینه‌ كۆتایی ئه‌حكامه‌كانی جه‌نازه‌، داواكارین له‌خوای گه‌وره‌ له‌ گوناهی هه‌موو لایه‌كمان خۆش بیت و له‌سزاكانی سه‌ره‌مه‌رگ و ناو گۆڕ بمانپارێزیت و به‌ڕه‌حم ومیهره‌بانی خۆیشی بمانخاته‌ به‌هه‌شته‌ هه‌تا هه‌تاییه‌كه‌ی خۆیه‌وه‌ ..

والسلام علیكم ورحمة الله وبركاته