شایه‌تی‌ دان له‌ قه‌زاوه‌ت له‌ ئیسلامدا

شایه‌تی‌ دان له‌ قه‌زاوه‌ت له‌ ئیسلامدا

زاگرۆس هه‌مه‌وه‌ندی

﴿ الشهادة في القضاء في الإسلام ﴾

زاكروس هموندي

شایه‌تی‌ دان له‌ قه‌زاوه‌ت له‌ ئیسلامدا

سوپاس وستایش بۆ خوای گه‌وره‌ وپه‌روه‌دگار كه‌ یه‌كێك له‌ناوه‌ جوانه‌كانی (العدل)ه‌ وته‌واوی دادگه‌ری و صیفه‌تی جوانی عه‌دل له‌و وله‌شوێنه‌واری به‌دیهێناراوه‌كانیدا به‌رجه‌سته‌ بوو، وه‌ درود و ڕه‌حمه‌تی فراوان بۆ سه‌ر گیانی پێشه‌وای مرۆڤایه‌تی محمد المصطفی كه‌ توانی له‌ماوه‌ی پێغه‌مبه‌رێتیه‌كه‌یدا حكومه‌تێكی نمونه‌ی له‌دادگه‌ری وعه‌داله‌ت به‌هه‌موو چه‌مكه‌كانیه‌وه‌ به‌رجه‌سته‌ بكات، وه‌ بۆ گیانی ئال وبه‌یت هاوه‌ڵه‌ به‌ڕێزه‌كانی كه‌ شوێن پێی ئه‌ویان هه‌ڵگرت له‌ جێ به‌جێكردنی صیفه‌ته‌ جوانه‌كانیدا .

یه‌كه‌م: شایه‌تی‌ دان (الشهادة‌)

أ ـ پێناسه‌كه‌ی‌ : له‌زمانی‌ عه‌ره‌بیدا به‌مانه‌ی‌ ئاماده‌بوون و هه‌واڵی‌ ڕاست دێت .

وه‌له‌شه‌رعدا : هه‌واڵ دان ده‌رباره‌ی‌ شتێك به‌ ووشه‌یه‌كی‌ تایبه‌تی‌ .

ب ـ به‌ڵگه‌ی‌ ره‌وابوونی‌ شایه‌تی‌ دان : خوای‌ گه‌وره‌ ده‌فه‌رمووێ‌: ( وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ ) { البقرة: ٢٨٢} واته‌: دووكه‌س بگرن به‌شایه‌ت له‌پیاوه‌ موسوڵمانه‌كانتان . وه‌ده‌فه‌رمووێ‌: ( وَلَا تَكْتُمُوا الشَّهَادَةَ وَمَنْ يَكْتُمْهَا فَإِنَّهُ آَثِمٌ قَلْبُهُ ) {البقرة‌: ٢٨٣} واته‌: وه‌شایه‌تی‌ مه‌شارنه‌وه‌ وه‌هه‌ركه‌س بیشارێته‌وه‌ ئه‌و بێگومان به‌دڵ گوناهباره‌.

عن الأَشْعَثَ بْنَ قَيْسٍ قال: كَانَتْ بيني وَبَيْنَ رَجُلٍ خُصُومَةٌ في بِئْرٍ فَاخْتَصَمْنَا إِلَى رَسُولِ اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) « شَاهِدُكَ أَوْ يَمِينُهُ » { رواه مسلم (138)} واته‌: ئه‌شعه‌سی‌ كوڕی‌ قه‌یس ـ ره‌زای‌ خوای‌ لێبێ‌ ده‌ڵێ‌: له‌نێوان من و پیاوێكدا كێشه‌ هه‌بوو له‌سه‌ر بیرێك جاسكاڵامان برده‌ خزمه‌تی‌ پێغه‌مبه‌ر ( صلى الله عليه وسلم ) فه‌رمووی‌: دووشایه‌تی‌ یۆ یان سوێندخواردنی‌ ئه‌و

وه‌زانایان یه‌ك ده‌نگن له‌سه‌ر ڕه‌وایی‌ شایه‌تی‌ دان و سوننه‌ت بوونی‌ وه‌ كه‌س له‌زانایان پێچه‌وانه‌ی‌ ئه‌مه‌نین .

ج ـ حیكمه‌تی‌ ڕه‌وایی‌ شایه‌تی‌ دان : حیكمه‌تی‌ ڕه‌وایی‌ شایه‌تی‌ دان پارێزگاریه‌ له‌ مافه‌كان و چه‌سپاندنیه‌تی‌، ئه‌گه‌ر شایه‌تیان نه‌بووایه‌ زۆرێك له‌ مافه‌كان ده‌فه‌وتان نه‌ده‌توانرا مافه‌كان بچه‌سپێنرێت بۆیه‌ دانانی‌ شایه‌تی‌ دان ئه‌و مه‌به‌ستانه‌ هه‌موو دێنێته‌ دی‌ .

د ـ شایه‌تی‌ فاسق و گوناهبار وه‌رناگیرێ‌: خوای‌ گه‌وره‌ ده‌فه‌رمووێ‌: ( وَأَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِنْكُمْ ) {الطلاق: ٢} واته‌: با دوو كه‌سی‌ دادپه‌روه‌ر له‌ خۆتان شایه‌تی‌ بده‌ن . شایه‌ت ده‌بێ‌ پابه‌ندبێ‌ به‌ئیسلامه‌وه‌ خه‌تاكار و گوناهبار نه‌بێت جا به‌زانین و زانیاری‌ قازی‌ خۆی‌ عه‌داله‌تی‌ شایه‌ته‌كان ده‌زانرێ‌ یان دوو كه‌سی‌ عه‌دل به‌ چاك هه‌ڵی‌ سه‌نگێنن . عه‌داله‌تیش بریتیه‌ له‌ خۆپاراستن له‌ گوناهی‌ گه‌وره‌ و به‌رده‌وام نه‌بوون له‌سه‌ر گوناهی‌ بچكۆله‌ و شتێك نه‌كات له‌گه‌ڵ پیاوه‌تی‌ دا نه‌گونجێ‌ .

دووه‌م: داواكاری‌ و شایه‌ته‌كان ( الدعاوی‌ والبینات )

 أ ـ پێناسه‌كه‌ی‌ (الدعاوی‌): كۆی‌ (دعوی‌)یه‌ به‌مانه‌ی‌ داواكردنه‌ خوای‌ گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێ‌: ( وَلَهُمْ مَا يَدَّعُونَ ) {يس: ٥٧} واته‌: وه‌ ـ له‌به‌هه‌شت داـ هه‌رچی‌ داوابكه‌ن بۆیان هه‌یه‌ .

 وه‌له‌ شه‌رع دا(دعوی‌): هه‌واڵ دانه‌ به‌پێویست بوونی‌ مافێك له‌سه‌ر كه‌سێك له‌به‌رده‌م قازی‌ دا.

ب ـ پێناسه‌ی‌ ( البیانات): له‌زمانی‌ عه‌ره‌بی‌ دا كۆی‌ (بینه‌) یه‌ به‌مانای‌ به‌ڵگه‌یه‌كی‌ ڕوونه‌ .

 وه‌له‌ شه‌رع دا: شایه‌ته‌ بۆیه‌ ئه‌م ناوه‌یان لێنراوه‌ چونكه‌ به‌وان مافه‌كه‌ده‌رده‌كه‌وێت و ڕوون ده‌بێته‌وه‌ .

ج ـ به‌ڵگه‌ی‌ ڕوابوونی‌ داواكاری‌ و شایه‌ته‌كان : خوای‌ گه‌وره‌ ده‌فه‌رمووێ‌: ( وَإِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ إِذَا فَرِيقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ ) {النور: ٤٨} واته‌: وه‌كاتێ‌ بانگ بكرێن بۆلای‌ (شه‌ریعه‌تی‌ ـ خواو پێغه‌مبه‌ر ( صلى الله عليه وسلم ) بۆئه‌وه‌ی‌ حوكم بكات له‌نێوانیاندا یه‌كسه‌ر كۆمه‌ڵێكیان روو وه‌رده‌كێڕن). وه‌خوای‌ گه‌وره‌ ده‌فه‌رمووێ‌: ( أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيبًا مِنَ الْكِتَابِ يُدْعَوْنَ إِلَى كِتَابِ اللَّهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ يَتَوَلَّى فَرِيقٌ مِنْهُمْ وَهُمْ مُعْرِضُونَ ) {آل عمران: ٢٣ } واته‌: ئایا سه‌رنجی‌ ئه‌وان ناده‌یت كه‌به‌شێك له‌ته‌وڕاتیان پێ‌ دراوه‌ بانگ ده‌كرێن بۆلای‌ كتێبی‌ خوا ـ ته‌ورات ـ بۆئه‌وه‌ی‌ بڕیار بدات له‌نێوانیاندا پاشان ده‌سته‌یه‌كیان پشت هه‌ڵده‌كه‌ن و له‌حاڵێكدا ئه‌وان ڕوو وه‌رده‌گێڕن .

عن ابن عَبَّاسٍ أَنَّ النبي ( صلى الله عليه وسلم ) قال لو يُعْطَى الناس بِدَعْوَاهُمْ لَادَّعَى نَاسٌ دِمَاءَ رِجَالٍ وَأَمْوَالَهُمْ وَلَكِنَّ الْيَمِينَ على الْمُدَّعَى عليه.{ رواه البخاري (4277) ومسلم (1711)} واته‌: عه‌بدوڵڵای‌ كوڕی‌ عه‌بباس ـ ره‌زای‌ خوایان لێبی‌ ـ ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ر ( صلى الله عليه وسلم ) فه‌رمووی‌: ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ی‌ خه‌ڵكی‌ داوای‌ ده‌كه‌ن ـ له‌سه‌ر خه‌ڵكی‌ تر ـ پێیان بدرێت، بێگومان خه‌ڵكانێ‌ داوای‌ خوێن و سامانی‌ كه‌سانێكیان ده‌كرد ـ به‌ناڕه‌وا‌ ـ به‌ڵام داوالێكراو سوێند خواردنی‌ له‌سه‌ره‌ ئه‌گه‌ر داواكار شایه‌تی‌ نه‌بوو .

عن الأَشْعَثُ بْنُ قَيْسٍ رضي الله عنه قَالَ: كَانَ بيني وَبَيْنَ رَجُلٍ أَرْضٍ بِاليَمَنِ فخُاصُمتةٌ إِلَى النبي ( صلى الله عليه وسلم ) فَقَالَ: هَلْ لَكَ بَيِّنَةٌ؟ فقُلْتُ: لاَ قَالَ: فَيَمِينُهُ. وفي رواية: فَقَالَ شَاهِدَاكَ أَوْ يَمِينُهُ.{ رواة مسلم (138)} واته‌: ئه‌شعه‌سی كوڕی‌ قه‌یس ـ ره‌زای‌ خوای‌ لێبێ‌ ـ ده‌ڵێ‌: له‌نێوان من و پیاوێكدا كێشه‌ هه‌بوو له‌سه‌ر زه‌ویه‌ك له‌یه‌مه‌ن جامنیش سكاڵام برده‌ خزمه‌تی‌ پێغه‌مبه‌ر ( صلى الله عليه وسلم ) فه‌رمووی‌: شایه‌تت هه‌یه‌ ووتم نه‌خێر فه‌رمووی‌: ده‌ی‌ سوێندی‌ ئه‌و ده‌درێ‌ له‌ڕیوایه‌تێكدا فه‌رمووی‌: دووشایه‌تی‌ تۆ یا سوێندخواردنی‌ ئه‌و.

د ـ شایه‌تی‌ دانی‌ ئه‌مانه‌ دروست نیه‌: خیانه‌تكار و دووژمن و گومانلێكراو خزمه‌تكار

عن عَمْرِو بن شُعَيْبٍ عن أبيه عن جَدِّهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) رَدَّ شَهَادَةَ الْخَائِنِ وَالْخَائِنَةِ وَذِي الْغِمْرِ على أَخِيهِ وَرَدَّ شَهَادَةَ الْقَانِعِ لِأَهْلِ الْبَيْتِ وَأَجَازَهَا لِغَيْرِهِمْ. { رواه أبو داود (3600) وهو حديث صحيح } واته‌: عه‌مری‌ كوڕی‌ شوعه‌یب له‌ باوكیه‌وه‌ له‌ باپیریه‌وه‌ ده‌گێڕێته‌وه‌ كه‌ پێغه‌مبه‌ری‌ خوا ( صلى الله عليه وسلم ) شایه‌تی‌ خیانه‌ت كاری‌ پیاو ئافره‌ت و ناحه‌زو دووژمن له‌دژی‌ براكه‌ی‌ وه‌رنه‌گرت هه‌روه‌ها شایه‌تی‌ خزمه‌تكار بۆ خاوه‌ن ماڵه‌كه‌ی‌ وه‌رنه‌گرت به‌ڵام بۆ خاوه‌ن ماڵه‌كه‌ نه‌بوو دروسته‌. 

ه ـ شایه‌تی‌ بوختانكه‌ر وه‌رناگیرێ‌ : ئه‌وكه‌سه‌ی‌ بوختانی‌ زینا بۆ پیاو و ئافره‌تی‌ موسڵمانی‌ داوێن پاك بكات شایه‌تی‌ وه‌رناگیرێ‌ خوای‌ گه‌وره‌ ده‌فه‌روی‌: ( وَالَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمَانِينَ جَلْدَةً وَلَا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهَادَةً أَبَدًا وَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ ) {النور: ٤} واته‌: ئه‌وكه‌سه‌ی‌ بوختانی‌ زیناده‌كه‌ن بۆ ئافره‌تانی‌ داوێن پاك پاشان چوار شایه‌ت ناهێنن ئه‌وه‌ هه‌شتاداریان لێده‌ن و هه‌رگیز شایه‌تییان لێ وه‌رمه‌گرن وه‌ ئه‌وان هه‌رخۆیان له‌سنوور ده‌رچوانن.

و ـ شایه‌تی‌ دان له‌سه‌ر دانپیانانی‌ كردارێك یا گوفتارێك : ئه‌گه‌ر كه‌سێك شایه‌تی‌ دا له‌سه‌ر دانپیانانی‌ كرده‌وه‌یه‌ك یا ووته‌یه‌ك ، هیچ گومانێكیشی‌ لێنه‌ده‌كرا ئه‌وه‌ ئه‌و دان پێدانانه‌ دروسته‌.

عَنْ عُقْبَةَ بْنِ الْحَارِثِ قَالَ تَزَوَّجْتُ امْرَأَةً ، فَجَاءَتْنَا امْرَأَةٌ سَوْدَاءُ فَقَالَتْ أَرْضَعْتُكُمَا . فَأَتَيْتُ النبي ( صلى الله عليه وسلم ) فَقُلْتُ تَزَوَّجْتُ فُلاَنَةَ بِنْتَ فُلاَنٍ فَجَاءَتْنَا امْرَأَةٌ سَوْدَاءُ فَقَالَتْ لي إني قَدْ أَرْضَعْتُكُمَا . وَهْىَ كَاذِبَةٌ فَأَعْرَضَ ، فَأَتَيْتُهُ مِنْ قِبَلِ وَجْهِهِ ، قُلْتُ إِنَّهَا كَاذِبَةٌ . قَالَ « كَيْفَ بِهَا وَقَدْ زَعَمَتْ أَنَّهَا قَدْ أَرْضَعَتْكُمَا ، دَعْهَا عَنْكَ » { رواه البخاري (5104)} واته‌: عوقبه‌ی‌ كوڕی‌ حاریس ـ ره‌زای‌ خوای‌ لێبێ‌ ـ ده‌ڵێ‌: ئافره‌تێكم ماره‌كرد ئه‌نجا ئافره‌تێكی‌ ڕه‌ش پێست هات بۆلامان و ووتی‌: من شیرم داوه‌ به‌هه‌ردووكتان ، منیش هاتم بۆخزمه‌تی‌ پێغه‌مبه‌ر ( صلى الله عليه وسلم ) و وتم فڵانه‌ ئافره‌تم ماره‌كردوه‌ ئه‌نجا ئافره‌تێكی‌ ره‌ش پێست هات بۆلامان و ووتی‌ پێم : بێگومان من شیرم داوه‌ به‌هه‌ردووكتان، بێگومان ئه‌و ئافره‌ته‌ درۆزنه‌ پێغه‌مبه‌ر ( صلى الله عليه وسلم ) فه‌رمووی‌: چۆن وای‌ پێده‌ڵێت له‌كاتێكدا ئه‌و ده‌ڵێ‌ شیرم به‌هه‌ردووكتان داوه‌ ـ ئه‌و خێزانته‌ ـ وازی‌ لێبێنه‌.

ز ـ شایه‌تی‌ دانی‌ درۆ:

عن أَنَسٍ رضي الله عنه قال سُئِلَ النبي ( صلى الله عليه وسلم )  عن الْكَبَائِرِ قال الْإِشْرَاكُ بِاللَّهِ وَعُقُوقُ الْوَالِدَيْنِ وَقَتْلُ النَّفْسِ وَشَهَادَةُ الزُّورِ. { رواه البخاري (2510) ومسلم (144/88)} واتــه‌: ئه‌نه‌س ـ ره‌زای‌ خـــوای‌ لێبێ‌ ـ ده‌ڵێ‌: پرسیـــار له‌ پێغه‌مبـه‌ر ( صلى الله عليه وسلم ) كرا گوناهه‌ گه‌وره‌كان چین؟ فه‌رمووی‌: هاوبه‌شی‌ دانان بۆ خوا و سه‌رپێچی‌ دایك وباوك و كوشتنی‌ مرۆڤـ ـ به‌ناڕه‌وا ـ و شایه‌تی‌ دانی‌ درۆ.

ح ـ شایه‌تی‌ دان دوای‌ سوێندخواردن :

 دوای‌ ئه‌وه‌ی‌ سوێندخورا شایه‌تی‌ وه‌رناگیرێ‌، چونكه‌ ئه‌گه‌ر سوێندخواردن له‌ داوالێكراو داواكرا ئه‌و به‌ڵگه‌یه‌كی‌ راست ودروستی‌ حوكم وبڕیاری‌ شه‌رعی‌ یه‌ جا دوا سوێند خواردنه‌كه‌  به‌ڵگه‌یه‌كی‌ دژو پێچه‌وانه‌ی‌ ئه‌وه‌ وه‌رناگیرێ‌ .

گ ـ ژماره‌ی‌ شایه‌ته‌كان به‌گوێره‌ی‌ مافه‌كان:

مافه‌كان دوو به‌شن : مافی‌ خوای‌ گه‌وره‌ و مافی‌ ئاده‌میزاده‌كان

یه‌كه‌م : مافی‌ خوای‌ گه‌وره‌ :

 ئه‌م جۆره‌ له‌ماف شایه‌تی‌ ئافره‌ت تێدا وه‌رناگیرێ‌ ، ته‌نها شایه‌تی‌ پیاو له‌و باره‌یه‌وه‌ وه‌رده‌گیرێ‌، چونكه‌ شایه‌تی‌ ئافره‌ت پارێزراونابێت له‌گومانی‌ له‌بیرچوون و هه‌ڵه‌كردن ، مافی‌ خواش زۆر پارێزگاری‌ كردنی‌ ده‌وێ‌ ، وه‌ مافه‌كانی‌ خواش له‌م بــاره‌یه‌وه‌ سێ‌ به‌شه‌ :

1ـ له‌چوار شایه‌ت كه‌متری‌ تێدا وه‌رناگیرێ‌ كه‌ زیناو داوێن پیسییه‌. خوای‌ گه‌وره‌ ده‌فه‌رمووێ‌: ( وَالَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمَانِينَ جَلْدَةً وَلَا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهَادَةً أَبَدًا وَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ ) {النور: ٤} واته‌: ئه‌و كه‌سانه‌ی‌ بوختانی‌ داوێن پیسی‌ بۆ ئافره‌تانی‌ داوێن پاك ده‌كه‌ن پاشان چوارشایه‌ت ناهێنن ئه‌وه‌ هه‌شتا داریان لێده‌ن .

خوای‌ گه‌وره‌ هه‌شتا دار لێدانی‌ له‌به‌رامبه‌ر شایه‌ت نه‌هێناندا داناوه‌، ئه‌وه‌ به‌ڵگه‌یه‌ له‌سه‌رئه‌وه‌ی‌ زینا به‌كه‌متر له‌ چوار شایه‌ت ناسه‌لمێ‌ . هه‌روه‌ها خوای‌ گه‌وره‌ ده‌فه‌رمووێ‌: ( وَاللَّاتِي يَأْتِينَ الْفَاحِشَةَ مِنْ نِسَائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ أَرْبَعَةً مِنْكُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتَّى يَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ يَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِيلًا ) {النساء: ١٥} واته‌: ئه‌و ژنانه‌تان كه‌ داوێن پیسی‌ ده‌كه‌ن ئه‌وه‌ چوار شایه‌ت له‌خۆتان ـ موسڵمان بن ـ  شایه‌تی‌ بده‌ن له‌سه‌ریان وه‌ ده‌فه‌رمووێ‌: ( لَوْلَا جَاءُوا عَلَيْهِ بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ فَإِذْ لَمْ يَأْتُوا بِالشُّهَدَاءِ فَأُولَئِكَ عِنْدَ اللَّهِ هُمُ الْكَاذِبُونَ ) {النور: ١٣} واته‌: ده‌بو چوارشایه‌تیان له‌سه‌ر نه‌هێنا جا ئه‌گه‌ر شایه‌ته‌كانیان نه‌هێنا ئه‌وه‌ لای‌ خوا هه‌رخۆیانن درۆزنان. ئه‌م ئایه‌تانه‌ به‌ڵگه‌ن كه‌ شایه‌ته‌كانی‌ زینا ده‌بی‌ چوار پیاوبن .

عن أبي هُرَيْرَةَ قال قال سَعْدُ بن عُبَادَةَ : يا رَسُولَ اللَّهِ لو وَجَدْتُ مع أَهْلِي رَجُلًا لم أَمَسَّهُ حتى آتى بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ قال رسول اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) نعم قال كَلَّا وَالَّذِي بَعَثَكَ بِالْحَقِّ إن كنت لَأُعَاجِلُهُ بِالسَّيْفِ قبل ذلك قال رسول اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) اسْمَعُوا إلى ما يقول سَيِّدُكُمْ إنه لَغَيُورٌ وأنا أَغْيَرُ منه وَاللَّهُ أَغْيَرُ منى.{ رواه مسلم (1498)} واته‌: ئه‌بوهوڕه‌یره‌ ـ ره‌زای‌ خوای‌ لێبێ‌ ـ ده‌ڵێ‌: سه‌عدی‌ كوڕی‌ عوباده‌ ـ ره‌زای‌ خوای‌ لێبێ‌ ـ وتی‌: ئه‌ی‌ پێغه‌مبه‌ری‌ خوا ( صلى الله عليه وسلم ) ئه‌گه‌ر پیاوێكم گرت به‌سه‌ر ژنه‌كه‌مه‌وه‌ ده‌ستی‌ لێنه‌ده‌م تا چوار شایه‌ت نه‌هێنم؟ پێغه‌مبه‌ریش ( صلى الله عليه وسلم ) فه‌رمووی‌: (به‌ڵێ‌) سه‌عد ووتی‌:ئه‌ی‌ پێغه‌مبه‌ری‌ خوا ( صلى الله عليه وسلم ) سوێند به‌و زاته‌ی‌ تۆی‌ به‌حه‌ق ناردووه‌ پێش ئه‌وه‌ی‌ بیخه‌مه‌ خزمه‌تت به‌شمشێر ده‌یكوژم ، پێغه‌مبه‌ر ( صلى الله عليه وسلم ) فه‌رمووی‌: خه‌ڵكینه‌ گوێ‌ بگرن گه‌وره‌تان چی‌ ده‌ڵێ‌؟ به‌ڕاستی‌ زۆر به‌غیره‌ته‌ من له‌و به‌غیره‌ت ترم خوای‌ گه‌وره‌ش له‌من به‌غیره‌ت تره‌.

پێغه‌مبه‌ر ( صلى الله عليه وسلم ) كاتێ‌ ئایه‌تی‌  ( وَالَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمَانِينَ جَلْدَةً وَلَا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهَادَةً أَبَدًا وَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ ) {النور: ٤} هاته‌خواره‌وه‌ ئه‌م فه‌رمووده‌یی‌ فه‌رموو پاشان ئایه‌ته‌كان نه‌فرین كردن (لعان) وه‌ك ده‌روو كردنه‌وه‌یه‌ك بۆ مێرده‌كان ـ كه‌پیاوی‌ ـ بێگانه‌ له‌گه‌ڵ خێزانه‌كانیاندا ده‌بینن دابه‌زی‌ .

2 ـ دووشایه‌تی‌ پیاوی‌ تێدا وه‌رده‌گیرێ‌: ئه‌مه‌ش بۆ جگه‌ له‌زینایه‌ له‌مافه‌كانی‌ خودا وه‌ك پاشگه‌زبوونه‌وه‌ له‌ئیسلام ، جه‌رده‌یی‌ و ڕێگری‌ ، خه‌ڵك كوشتن ، دزی‌ ، عه‌ره‌ق خواردنه‌وه‌ .

به‌ڵگه‌ی‌ ئه‌م به‌شه‌یان مانای‌ گشتی‌ ئه‌م ئایه‌ته‌یه‌ ( وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ ) {البقرة‌/282} واته‌: دوو شایه‌ت بگرن له‌ پیاوه‌كانتان كه‌ موسڵمانبن . وه‌ خوای‌ گه‌وره‌ ده‌فه‌رمووێ‌: ( وَأَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِنْكُمْ ) {الطلاق: ٢} واته‌: دووشایه‌تی‌ دادپه‌روه‌ر و ڕێك له‌خۆتان شایه‌تی‌ بده‌ن .

(فَقَالَ شَاهِدَاكَ أَوْ يَمِينُهُ) { رواة مسلم ( 138)} واته‌: وه‌پێغه‌مبه‌ر ( صلى الله عليه وسلم ) فه‌رمووی‌: به‌ئه‌شعه‌سی‌ كوڕی‌ قه‌یس (تۆ دووشایه‌ت دێنی‌ یان سوێند خواردنی‌ ئه‌و .

3 ـ شایه‌تی‌ یه‌ك پیاوی‌ تێداوه‌رده‌گیرێ‌: كه‌بینینی‌ مانگی‌ ڕه‌مه‌زانه‌ بۆ ڕۆژووگرتن بۆیه‌ یه‌ك پیاو دانراوه‌ چونكه‌ هه‌ڵه‌كردن له‌به‌ندایه‌ تیكردن دا زیانی‌ كه‌متره‌ له‌هه‌ڵه‌كردنی‌ له‌نه‌كردنیدا له‌به‌رئه‌وه‌ بۆ بینینی‌ مانگی‌ شه‌وال ـ كه‌ڕه‌مه‌زان ته‌واو ده‌بێ‌ ده‌كرێته‌ جه‌ژن ـ ده‌بێ‌ دووشایه‌ت بێت به‌ڵام بۆ ڕۆژووگرتنه‌كه‌ی‌ یه‌ك پیاو به‌سه‌ .

عن ابن عُمَرَ قال تَرَاءَى الناس الْهِلَالَ فَأَخْبَرْتُ رَسُولَ اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) أَنِّي رَأَيْتُهُ فَصَامَهُ وَأَمَرَ الناس بِصِيَامِهِ. { رواه أبو داود (2342)} واته‌: عه‌بدوڵڵای‌ كوڕی‌ عومه‌رـ ره‌زای‌ خوای‌ لێبێ‌ ـ ده‌ڵێ‌: خه‌ڵك بۆ مانگ ده‌گه‌ڕان بیبینن، منیش هه‌واڵم به‌پێغه‌مبه‌ردا ( صلى الله عليه وسلم )  كه‌مانگم بینیوه‌ جا پێغه‌مبه‌ر ( صلى الله عليه وسلم )  خۆی‌ به‌ڕۆژوو بوو فه‌رمانیشی‌ به‌خه‌ڵك دا به‌ڕۆژوو بن.

دووه‌م : مافی‌ ئاده‌میزاده‌كان :

ئه‌م جۆره‌شیان سێ‌ به‌شه‌ كه‌ئه‌مانه‌ن :

 1ـ ته‌نها شایه‌تی‌ دوو پیاوی‌ تێدا وه‌رده‌گیرێ‌ ، ئه‌و شتانه‌ی‌ كه‌مه‌به‌ست لێ ی‌ ماڵ و سامان نیه‌ ، وه‌له‌و كارانه‌یه‌ كه‌پیاو ئاگاداره‌ به‌سه‌ریدا وه‌ك ته‌ڵاق و هێنانه‌وه‌ی‌ ژنی‌ ته‌ڵاق دراو موسڵمان بوون و هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌ له‌ ئیسلام و وه‌قف كردن و وه‌صیه‌ت كردن .

به‌ڵگه‌ی‌ ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئیسلام شایه‌تی‌ پیاوی‌ داناوه‌ له‌ ماره‌بڕین و ته‌ڵاق دان و وه‌صیه‌ت كردن و ئه‌وانی‌ تریش قیاس كراو‌نه‌ته‌ سه‌ر ئه‌مانه‌ كه‌هاوشێوه‌ی‌ ئه‌وانه‌ن ده‌قیان له‌سه‌ر هاتووه‌ له‌ هه‌رمافێكدا كه‌مه‌به‌ست لێی‌ ماڵ نیه‌ .

خوای‌ گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێ‌: ( يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا شَهَادَةُ بَيْنِكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ حِينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ ) {المائدة: ١٠٦ } واته‌: ئه‌ی‌ ئه‌وانه‌ی‌ باوه‌ڕتان هێناوه‌ كاتێ‌ كه‌سێكتان له‌سه‌ره‌ مه‌رگدا بوو له‌ كاتی‌ وه‌صیه‌ت كردندا دووكه‌سی‌ دادپه‌روه‌ر له‌ خۆتان شایه‌تی‌ بده‌ له‌ نێوانیاندا .

عَنْ عَائِشَةَ أَنّ رَسُولَ اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم )  قَالَ : لا نِكَاحَ إِلا بِوَلِيٍّ وَشَاهِدَيْ عَدْلٍ . { رواه الدارقطني3/225(23) والبيهقي (7/125) وهو صحيح بشواهده.} واته‌: پێغه‌مبه‌ری‌ خوا ( صلى الله عليه وسلم )  ده‌فه‌رموێ‌: ماره‌بڕین دروست نیه‌ به‌ وه‌لی‌ و دووشایه‌تی‌ دادپه‌روه‌ر نه‌بێ‌.

2ـ شایه‌تی‌ دووپیاو یان پیاوێك و دووئافره‌ت یان شایه‌تێكی‌ پیاو و سوێندی‌ داواكه‌ر:

 ئه‌مه‌ش له‌هه‌ر مافێكدایه‌ مه‌به‌ست پێی‌ ماڵ وسامان بێت جا چ كه‌ل وپه‌ل بێت یان قه‌رزبێت یان سوودوكه‌ڵك بێت وه‌ كرین وفڕۆشتن و حه‌واڵه‌كردن وبه‌كرێ‌ دان وره‌هن كردن و سه‌له‌م كردن .......هتد.

به‌ڵگه‌ی‌ ئه‌مه‌ش خوای‌ گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێ‌: ( وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ فَإِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى ) {البقرة‌: ٢٨٢} واته‌: دوو پیاو بگرن به‌شایه‌ت ـ له‌قه‌رزدان داـ له‌پیاوه‌ موسڵمانه‌كانی‌ خۆتان جائه‌گه‌ر دوو پیاو نه‌بوو ئه‌وه‌ پیاوێك ودوو ئافره‌ت بگرن به‌شایه‌ت له‌و شایه‌تانه‌ی‌ خۆتان لێیان ڕازین نه‌وه‌ك یه‌كێك له‌ ئافره‌ته‌كان له‌بیری‌ بچێت جا ئه‌وتریان بیری‌ بخاته‌وه‌ .

عن ابن عَبَّاسٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) قَضَى بِيَمِينٍ وَشَاهِدٍ . { رواه مسلم (1712)} واته‌: عه‌بدوڵڵای‌ كوڕی‌ عه‌باس ـ ره‌زای‌ خوای‌ لێبێ‌ ـ ده‌ڵی‌: (پێغه‌مبه‌ری‌ خوا ( صلى الله عليه وسلم ) به‌سوێندێكی‌ داواكه‌ر و شایه‌تێك بڕیاری‌ دا).

عن عَمْرِو بن دِينَارٍ عَنِ بن عَبَّاسٍ أَنَّ النبي ( صلى الله عليه وسلم ) قَضَى بِالْيَمِينِ مع الشَّاهِدِ قال عَمْرٌو إنما ذَاكَ في الأَمْوَالِ {رواه الشافعي فى الأم 6/156} واته‌: عه‌مری‌ كوڕی‌ دینار ـ كه‌ئه‌م فه‌رموده‌ی له‌ عه‌بدوڵڵای‌ كوڕی‌ عه‌بباس گێڕاوه‌ته‌وه‌ ـ ده‌ڵێ‌: ئه‌م شایه‌تی‌ دانه‌ له‌ماڵ و ساماندانیه‌.

3ـ شایه‌تی‌ دووپیاو یان پیاوێك و دوو ئافره‌ت یا چوار ئافره‌تی‌ تێدا وه‌رده‌گیرێ‌، ئه‌مه‌ش له‌ هه‌ر مافێكی‌ ئاده‌میزاد دایه‌ كه‌ به‌زۆری‌ پیاو ئاگاداری‌ نیه‌ وه‌ك منداڵ بوون و شیرپێدان و ، كچێنی‌ و ناته‌واوی‌ ئافره‌تانه‌ .

ی‌ ـ بێداری‌ بۆ هه‌موو شایه‌تێك :

شایه‌تی‌ دان كارێكی‌ گه‌وره‌ و مه‌ترسیداره‌ بۆیه‌ پێغه‌مبه‌ری‌ خوا ( صلى الله عليه وسلم ) بێداری‌ داوه‌ به‌هه‌موو شایه‌تێك له‌وه‌ی‌ شایه‌تی‌ به‌درۆبدات .

عن بَكْرَةَ رضي الله عنه قال قال النبي ( صلى الله عليه وسلم ) ألا أُنَبِّئُكُمْ بِأَكْبَرِ الْكَبَائِرِ ثَلَاثًا قالوا بَلَى يا رَسُولَ اللَّهِ قال الْإِشْرَاكُ بِاللَّهِ وَعُقُوقُ الْوَالِدَيْنِ وَجَلَسَ وكان مُتَّكِئًا فقال ألا وَقَوْلُ الزُّورِ و شهادة الزور قال فما زَالَ يُكَرِّرُهَا حتى قُلْنَا لَيْتَهُ سَكَتَ . { رواه البخاري (2654، 6273، 6919) ومسلم (87)} واته‌: ئه‌بوبه‌كر ـ ره‌زای‌ خوای‌ لێبێ‌ ـ ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ری‌ خوا ( صلى الله عليه وسلم ) فه‌رموی‌: هه‌واڵتان بده‌مێ‌ به‌ گه‌وره‌ترین گوناهه‌گه‌وره‌كان سێ‌ جار ئه‌مه‌ی‌ فه‌رموو ئێمه‌ش ووتمان به‌ڵێ‌ ئه‌ی‌ پێغه‌مبه‌ری‌ خوا ( صلى الله عليه وسلم ) فه‌رمووی‌: هاوبه‌شی‌ دانان بۆ خوا و سه‌رپێچی‌ كردنی‌ دایك و باوك ، پاڵی‌ دابووه‌ جا ڕاست بوویه‌وه‌ دانیشت و فه‌رمووی‌: ئاگاداربن ووته‌ی‌ درۆ و شایه‌تی‌ دانی‌ درۆش جا ئه‌وه‌نده‌ دووباره‌ی‌ كرده‌وه‌ هه‌تا ووتمان خۆزگه‌ پێغه‌مبه‌ر ( صلى الله عليه وسلم ) بێده‌نگ بوایه‌.

ك ـ سوێند خواردن ڕێگایه‌كه‌ بۆ چه‌سپاندن:

دروسته‌ قازی‌ یا دادوه‌ر بڕیار بدات له‌سه‌ر سوێندی‌ داوالێكراو.

عَنْ وَائِلٍ بن حجر قَالَ جَاءَ رَجُلٌ مِنْ حَضْرَمَوْتَ وَرَجُلٌ مِنْ كِنْدَةَ إِلَى النبي ( صلى الله عليه وسلم )فَقَالَ الحضرمي يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ هَذَا قَدْ غلبني عَلَى أَرْضٍ لي كَانَتْ لأَبِى. فَقَالَ الكندي هي أَرْضِى في يدي أَزْرَعُهَا لَيْسَ لَهُ فِيهَا حَقٌّ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) للحضرمي « أَلَكَ بَيِّنَةٌ ». قَالَ لاَ. قَالَ « فَلَكَ يَمِينُهُ». قَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ الرَّجُلَ فَاجِرٌ لاَ يُبَالِى عَلَى مَا حَلَفَ عَلَيْهِ وَلَيْسَ يَتَوَرَّعُ مِنْ شيء. فَقَالَ « لَيْسَ لَكَ مِنْهُ إِلاَّ ذَلِكَ » فَانْطَلَقَ لِيَحْلِفَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) لَمَّا أَدْبَرَ « أَمَا لَئِنْ حَلَفَ عَلَى مَالِهِ لِيَأْكُلَهُ ظُلْمًا لَيَلْقَيَنَّ اللَّهَ وَهُوَ عَنْهُ مُعْرِضٌ » { رواه مسلم (1353) والنسائي (5/240، 250)} واته‌: وائلی‌ كوڕی‌ حیجر ـ ره‌زای‌ خوای‌ لێبێ‌ ـ ده‌ڵی‌: پیاوێك له‌ حه‌زره‌مه‌وت و پیاوێك له‌ كینده‌ هاتن بۆ خزمه‌تی‌ پێغه‌مبه‌ر  ( صلى الله عليه وسلم ) ئه‌وه‌یان خه‌ڵكی‌ حه‌زره‌مه‌وت بوو ووتی‌: ئه‌ی‌ پێغه‌مبه‌ری‌ خوا ( صلى الله عليه وسلم ) ئه‌م پیاوه‌ زه‌ویه‌كی‌ له‌ من داگیركردووه‌ كه‌زه‌وی‌ منه‌ چونكه‌ پێشتر زه‌وی‌ باوكم بووه‌، پیاوه‌ كیندیه‌كه‌ ووتی‌: زه‌وی‌ منه‌ و به‌ده‌ستمه‌وه‌یه‌ و ده‌یچێنم مافی‌ كه‌سی‌ پێوه‌نیه‌، پێغه‌مبه‌ریش ( صلى الله عليه وسلم ) فه‌رمووی‌: به‌ پیاوه‌ حه‌زرمه‌وتیه‌كه‌ : ( شایه‌تت هه‌یه‌ ) ووتی‌ نه‌خێر فه‌رمووی‌: (ده‌بی‌ ئه‌و پیاوه‌ سوێندت بۆ بخوات ) ووتی‌ ئه‌ی‌ پێغه‌مبه‌ری‌ خوا ( صلى الله عليه وسلم ) ئه‌و پیاوێكی‌ فاسق وفاجر گوێ‌ به‌سوێند خواردن نادات له‌ هیچ ناسڵه‌مێته‌وه‌ ، فه‌رموی‌: جگه‌ له‌وه‌ هیچی ترت بۆنیه‌ له‌سه‌رئه‌و جا پیاوه‌كه‌ ڕۆیشت بۆئه‌وه‌ی‌ سوێند بخوات، پێغه‌مبه‌ری‌ خواش له‌كاتێكدا كابرا پشتی‌ هه‌ڵكردو ڕۆیشت فه‌رمووی‌ : ئه‌وسا بزانن ئه‌گه‌ر سوێندبخوات له‌ سه‌ر ماڵه‌كه‌ی‌ بۆ ئه‌وه‌ به‌سته‌م بیخوات له‌ ڕۆژی‌ دوایی‌ دا كاتێ‌ به‌ خوای‌ گه‌وره‌ ده‌گات ڕووی‌ لێوه‌ر ده‌گێڕێت.

به‌ڕێزان به‌م شێوه‌یه‌ هاتینه‌ كۆتای ئه‌م بابه‌ته‌، تا به‌یه‌ك گه‌یشتنه‌وه‌ له‌بابه‌تێكی تری هاوشێوه‌ی ئه‌م بابه‌ته‌دا به‌و په‌روه‌ردگاره‌تان ده‌سپێرم كه‌ سپارده‌ زایه‌ ناكات .

والسلام علیكم ورحمة الله وبركاته