Силсилаи тарбияи фарзандон, қисми бистуҳаштум: Бинои ахлоқии кӯдак

Силсилаи тарбияи фарзандон, қисми бистуҳаштум: Бинои ахлоқии кӯдак

سلسلة تربية الأولاد، القسم الثامن والعشرون: عن البناء الأخلاقي للأولاد

< الطاجيكية – Tajik - Тоҷикӣ >

Таҳия: Ҳақназаров Тоҳир

إعداد: حقنظراو طاهر

—™

Силсилаи тарбияи фарзандон, қисми бистуҳаштум: Бинои ахлоқии кӯдак

Пешгуфтор

Вожаи хулқ ё хулуқ он тавре ки Қуртубӣ дар таф­сири худ баён намудааст, дорои ду маъно мебо­шад: Яке ин ки хулқ иборат аст аз адаб, ки инсон барои худ бармегирад ва ба сурати хӯй ва одати ӯ дармеояд. Дуюм он чи аз сиришт ва табиат, ки инсон бар он офарида шудааст, дар ин сурат метавон гуфт, хулқ иборат аст аз хӯй ва одате, ки шахс бо ирода ва хости худ ба он даст зада, ба он хӯй ва одат гирифтааст. Аммо сиришту табиат ғаризае аст, ки инсон ҳамроҳи он сиришта офарида шудааст.[1]

Пас, тибқи ин таърифи Қуртубӣ, кӯдак ниёзманд ба би­нои ахлоқӣ мебошад, то ин ки ҳаракати иҷтимоии ӯ, ки дар фасли қаблӣ баён гардид, дуруст ва солим бошад. Ин чизе аст, ки бояд барои ҳосил шудани он саъю талош ба амал ояд, зеро ки амали интиқол аз хулқу хӯйи иродиву худсозӣ ба сӯи сиришту табиати ғаризӣ амре аст сахту душвор ва за­мони он то охири умр идома меёбад. Ин хӯю одат аст, ки ахлоқи кӯдакро дурусту солим мегардонад. Аз ин рӯ, кӯши­ши волидайн ва мураббиён дар даврони туфулияти кӯдак лозиму зарурӣ мебошад. Кӯдаке, ки дар ин даврон ба васи­лаи фитрат ва сафову суръати ёдгирӣ ва омодагии пазири­ши ҳар чизе дорои мавқеияту инъитофи хоссе мебошад. Уламои бузург низ ба ин матолиб ишора кардаанд, аз ҷумла имом Абуҳомид Муҳаммади Ғаззолӣ чунонки дар оғози ин китоб баён гардид. Ҳамчунин Ибни Қаййим дар китоби худ «Аҳкомул-мавлуд» мегӯяд: «Аз ҷумла масоиле, ки кӯдак сахт ба он ниёзманд мебошад, таваҷҷӯҳ намудан ба амри хулқу хӯ­йи ӯ аст, зеро кӯдак бар асоси он чи, ки падару модараш ба он одат додаву тарбия намудаанд, рушд карда, парвариш меё­бад, аз қабили гӯшагирӣ, хашм, зиёдгӯӣ, шитобзадагӣ, разола­ту пастӣ ҳамроҳ бо ҳавои нафс, сабуксариву ҳарис ва озманд будан…

Бинобар ин, иваз кардани ин вазъу ҳолатҳо дар даврони баъд аз булуғ ва бузургӣ барои кӯдак душвор мебошад, чун ин одатҳову хӯйҳо ба гунае ба сурати сифатҳову хусусият­ҳои собиту устувори ӯ дармеоянд, ки агар бо тамоми вуҷуд аз онҳо ҷилавгирӣ ба амал наояду парҳез нашавад, ҳатман рӯзе ӯро расво хоҳанд кард. Шакке нест, афроде, ки дучори инҳирофи ахлоқӣ шудаанд бар асари ин гуна сифатҳои но­писанд будааст, ки ба воситаи бетаваҷҷӯҳии волидайну му­раббиён бар асоси онҳо парвариш ёфтаанд.

Аллома Шайх Муҳаммад Хизр Ҳусайн устоди собиқи «ал-Азҳар» баҳрагирӣ аз даврони кӯдакиро ва нишонидани хулқу хӯи некро дар вуҷуди кӯдак бисёр боаҳамият дониста гуфтааст: «Бегумон, кӯдак бар асоси фитрати поку холис ва хулқу сиришти содда таваллуд мешавад. Пас ҳар гоҳ нафсу вуҷуди беолоиши ӯ ба хулқе аз хулқҳо рӯ ба рӯ шуд, шаклу су­рати он хулқу хӯй дар сафҳаи дилу замири ӯ нақш мебандад. Сипас, он шаклу сурат пайваста ва ба тадриҷ вусъат меёбад, то ин ки тамоми нафсу вуҷуди ӯро фаро мегирад ва ба сура­ти як сифати собиту устувор медарояд, ба гунае ки дар ба­робари аксуламали зидди он ба шакли монеъе дармеояд. Ва он чи ин гуфтаро таъйид мекунад ин аст, ки ҳар гоҳ дар миёни афроди ғарибу ношинохтае бо фарде бархӯрд кунем, ки дорои гуфтори мулоим, рафтори латиф, кирдори матин ва бархӯр­ди хубу муаддабона бошад, бидуни ҳеҷ гуна шакку тардид мегӯем: «ин шахс дар хонаводаи фозилу мӯҳтараме ба вуҷуд омадаву ба тарзи бисёр хубу шоистае тарбияву парвариш ёфтааст.[2]

Шояд ин савол пеш ояд, ки унсурҳои бинои ахлоқӣ ба­рои кӯдакон ва аркони ин сохтмони баланди боазамат ка­дом аст? Дар ҷавоб мегӯем: Дар аснои тааммулу таваҷҷӯҳ дар аҳодиси набавӣ ва мутолиаи дақиқи китобҳое, ки дар ин робита таълиф ва ё тасниф шудаанд, дармеёбем, ки ин ун­сурҳову рукнҳо бар панҷ асос ва рукн ба шарҳи зер хулоса мешаванд:

Асоси аввал, хулқи адаб

Ҳофиз Ибни Ҳаҷар гуфтааст: «Адаб иборат аст аз ба кор бурдани он чи, ки аз назари гуфтору кирдор мавриди си­тоишу тамҷид қарор гирад». Иддае онро ба фарогирии мако­рими ахлоқ таъбир намудаанд. Қавле ҳам гуфтааст: «Адаб, яъне огоҳ шудан ба некиҳову зебоиҳо». Баъзеи дигар гуфта­анд: «Адаб иборат аст аз таъзим, эҳтиром қоил шудан барои афроди бузургтару болотар аз худ ва меҳру муҳаббат варзи­дан ба афроди хурдтару поёнтар аз худ». Билохира, иддае гуфтаанд: «Адаб гирифташуда аз калимаи «маъдаба» аст ва «маъдаба» иборат аст аз фарохонӣ ба сӯи таом ва ба ин исм номида шудааст, чун мардум ба сӯи он фаро хонда мешаванд».[3]

Дар бораи адаб аз Ҷунайд савол шуд. Дар ҷавоб гуфт: «Адаб иборат аст аз ҳусни муошират». Ба ҳамин хотир аст, ки дар муомила, доду ситодҳо, дар муошират ва рафту омадҳо аҳамияти адаб ба хубӣ ошкору мутаҷаллӣ мегардад. Чун адаб як падидаи берунӣ аст ва шомили хурду бузург мешавад, аз ин рӯ водор намудани кӯдак бар адаб ва пӯ­шондани либоси он бар ӯ яке аз нахустин асоси тарбияи ах­лоқӣ барои ӯ ба ҳисоб меояд.

Чунонки Солеҳ ибни Абдуллоҳ дар ашъори худ мегӯяд:

Касеро, ки дар даврони кӯдакияш адаб кунӣ, ба монанди шинонидани ниҳоле аст, ки дар оғози шинонидан обёрӣ шавад,

То ин ки онро баъд аз хушк шудан пурбаргу сарсабз бинӣ.

Шахси пир одату ахлоқи худро тарк намекунад, то за­моне, ки дар қабраш дафн ва бо хок пӯшида шавад.

Зеро агар аз одати худ даст бардорад, бар ҷаҳлу нодонӣ бар мегардад, ба монанди шахси сахт бемору ранҷур ба хами­дагӣ ва сар ба зер гароида мешавад.

Аҳодис ва ривоёте, ки дар бораи омӯхтани адаб

ба кӯдакон омадааст

Табиист, вақте мебинем, ки Расули Худо (с) аҳамияти зиёдеро ба адаб дар бинои ахлоқии кӯдакон бахшидаанд, мусалламан таваҷҷӯҳ ба он ва аҳамият додан ба шино­нида­ну омӯхтанаш дар вуҷуди онон бештару бештар мешавад, то он ҷое ки мегӯянд: «ҳарчанд, ки садақа дар Ислом дорои аҳамияти бисёре аст, омӯхтани адаб дар вуҷуди кӯдак ва одат додани ӯ ба он, то ин ки ҷузъе аз хулқу хӯй ва сиришту табиати ӯ гардад, аз додани садақае, ки гуноҳонро пок ме­кунад, беҳтар мебошад.

Чунонки Тирмизӣ аз Ҷобир ибни Самура (р) нақл наму­дааст, ки Расули Худо (с) фармудаанд: «Агар мард фарзанди худро хуб адаб кунаду парвариш диҳад, беҳтар аз он аст, ки миқдори молеро садақа диҳад».[4]

Бинобар ин, Расули Худо (с) барои волидайн баён наму­даанд, ки бузургтарин ҳадяе, ки ба фарзанди худ медиҳанд ва беҳтарин чизеро, ки барои ӯ ба ирс мегузоранд, ҳамон адаби хуб аст. Ба ҳамин хотир буд, ки Алии Маданӣ мегуфт: «Адаб ва хулқи некро барои фарзандон ба ирс гузоридан беҳ­тар аз ба ирс гузоштани молу сарват аст барои онон, зеро ки адаб, молу сарват, ҷоҳу мақом ва меҳру муҳаббатро дар дунё барои афрод ба даст меоварад ва ба таври куллӣ хайру бара­кати дунёву охиратро барои онон фароҳам месозад».[5]

Шояд иддае аз аҳамияти адаб ғофилу бетаваҷҷӯҳ бо­шанд ва онро ҷузъи умури сода биҳисобанд, умуре, ки мум­кин аст нармиву осонгирӣ ва ё тазоҳуру фаромӯшкориро дар онҳо ҷоизу раво донанд. Дигаре бехабар аз ин ки ин гу­на осонгириву фаромӯшкорӣ мухолифату нофармонӣ ва азияту озор расониданро барои падар ба бор меоварад, ин падари фақиру бечора намедонад, ки нишонидани адаб дар замири кӯдак ва омӯхтани хулқу хӯи нек ба ӯ ба монанди таъмини хӯрок ва соири лавозими зиндагии кӯдак ҳаққе аст бар гардани падар. Чунонки ривоят шудааст, Пайғамбари акрам (с) фармудаанд: «Фарзандони худро гиромӣ бидоред ва адабу ахлоқи некро ба онон биомӯзед».[6]

Намунаҳое аз таваҷҷӯҳи салафи солеҳ

ба адаби фарзандони худ

Тардиде дар ин нест, ки салафи солеҳ ба адаб ва ба ар­зишу ҷойгоҳи баланди он дар зиндагӣ бисёр аҳамият медо­данд ва пайваста фарзандони худро бар он водор менаму­данду бар асоси он парвариш мекарданд, онро низ ба мар­дум супориш менамуданд. Чунонки саҳобаи ҷалилулқадр Абдуллоҳ ибни Умар (р) ба таври мулоим ва бо камоли адабу дилсӯзӣ волидайнро бо як муодилаи санҷидаву ҳисоб­шуда мавриди хитоб қарор дода мегуф: «Фарзанди худро хуб адаб кунед, зеро дар фардои Қиёмат аз шумо бозхост хоҳад шуд, ки чӣ гуна фарзандатонро адаб омӯхтед? Чӣ чизеро ба ӯ омӯзондед? Ҳамчунин фарзанди шумо роҷеъ ба некиҳоятон ва дар бораи фармонбардорӣ аз роҳнамоиҳоятон мавриди боз­хост қарор хоҳад гирифт».

Ин ҷо суоле пеш меояд, ки чаро ба адаб таваҷҷӯҳи зиёд шудааст? Чаро ин қадар таъкид шуда, ки лозим аст адаб дар вуҷуди кӯдак ба сурати сиришту табиати ӯ дарояд? Дар ҷа­воб метавон гуфт, ба ин хотир аст, ки бар асари адаби ду­русту хуб аст, ки ақлу андешаи нофиз ҳосил мешавад, аз ақли нофиз ҳусни одат, аз ҳусни одат низ табъу сиришти ситуда, аз табъи ситуда амали солеҳ, аз амали солеҳ ризои Парвар­дигор ва аз ризои Парвардигор мулки доимӣ ба даст меояд. Вале баръакс, бар асари адаби бад фасоди ақл, аз фасоди ақл одати бад, аз одати бад разолати табъ, аз разолату пастӣ низ амали бад, аз амали бад гуфтори бад, аз гуфтори бад хашми Худо, аз хашми Худо норизоятии Худо ва зиллати абадӣ ҳосил мешавад…[7]

Ҳамчунин салафи солеҳ пайваста фарзандони худро му­таваҷҷеҳи адаб ва аҳамияти он менамуданду онро барои эшон ба ирс мегузоштанд. Пас, биёед мо низ ба намунаҳое аз шеваи зиндагии онон бингарем, то адаби нек ва гуфтору кирдори Худописандро аз онон бишнавему ёд бигирем. Аз он ҷумла, Рувайм ибни Аҳмади Бағдодӣ ба писараш гуфт: «Эй писарам! Амалатро ба монанди намак ва адабатро ба мо­нанди орд (хамир) бигардон, ба ин маъно, ки адабро зиёд би­гардон, то ин ки нисбати он дар рафтори ту аз ҷиҳати фузу­нӣ ба монанди нисбати орд ба намаке бошад, ки (ҳангоми ха­мир) дар он рехта мешавад, зеро адаби зиёд ҳамроҳи амали неки кам беҳтар аз амали зиёд ҳамроҳи адаби кам мебошад ва ин чизе аст, ки Имом Қарофӣ дар китоби худ «ал-Фуруқ» ҷилди 3 саҳифаи 96 баён намудааст.[8]

Иброҳим ибни Ҳубайб ибни Шаҳид гуфтааст: «Падарам ба ман гуфт: «Фарзандам! Назди фуқаҳову уламо бирав, аз эшон адабу ахлоқи нек биомӯз ва раҳнамоиҳояшонро тӯшаи дину дунёи худ соз, чаро ки ин кор назди ман беҳтару хушо­яндтар аз ёд гирифтани бисёре аз суханҳову ривоятҳо ме­бошад».[9]

Яке аз салафи солеҳ ба писараш гуфт: «Эй писарам! Агар бобе аз адабро биомӯзӣ ва ба он амал кунӣ, назди ман беҳтар аз он аст, ки ҳафтод боб аз абвоби илму донишро ёд бигирӣ».

Ҳамчунин Абузакариёи Анбарӣ гуфтааст: «Илми бидуни адаб ба монанди оташи бидуни ҳезум аст ва адаби бидуни илм ба монанди рӯҳи бидуни ҷисм мебошад».[10]

Анвоъи адаби набавӣ барои кӯдакон

Агар гуфта шавад, ки муҳимтарин сифатҳои одобе, ки Расули Худо (с) омӯхтани онҳоро хоссаи кӯдакон гардони­даанд, кадоманд? Дар ҷавоб бояд гуфт, бо хондан, ҷустуҷӯ ва таваҷҷӯҳ дар аҳодиси шарифа метавон ба нуҳ навъ аз ин гуна сифатҳо ба шарҳи зер даст ёфт.

Адаби аввал, нисбат ба волидайн

Нахустин адаби кӯдакон нисбат ба падар, муаллим ва афроди бузургтар аз худ ин аст, ки ононро танҳо бо нома­шон садо накунанд, балки эшонро ҳамроҳ бо калимаҳои бо­адабонаву эҳтиромомез садо кунанд ва дар роҳ рафтану ни­шасту бархост бо падару модар бисёр боадаб бошанд. Чу­нонки имом Нававӣ дар «ал-Азкор» мегӯяд: «Дар китоби Иб­ни Синнӣ аз Абуҳурайра (р) ривоят шудааст, ки Пайғам­бари акрам (с) мардеро диданд, ки писари навҷавоне ҳамроҳи ӯ буд, ба он писар фармуданд: «Ин мард кист?». Он писар гуфт: «Па­дарам аст». Он ҳазрат (с) фармуданд: «Аз пеши ӯ роҳ марав, (балки пушти сар ва ё дар паҳлӯи ӯ роҳ бирав) ко­ри нопи­сандеро нисбат ба ӯ анҷом мадеҳ, ки падарат туро ба хотири адаб ва амали норавоят баду носазо бигӯяд ва норо­ҳат кунад, пеш аз ӯ манишин ва ӯро танҳо бо исмаш садо мазан».[11]

Ибни Ҳаҷари Ҳайсамӣ дар «Маҷмаъуз-завоид»[12] досто­не монанд ба ҳадиси боло дар робита бо Абуҳурайра (р) нақл намудааст ва чун достоне аст хубу муфид, аз ин рӯ он­ро низ баён мекунем:

Аз Абуғассони Аззабӣ (р) ривоят шуда, ки гуфтааст: «Ҳамроҳи падарам дар «Заҳрул-ҳурра» роҳ мерафтам, Абу­ҳурайра ба ман расиду гуфт: «Ин шахс, ки ҳамроҳи ту аст, кист?» Гуфтам: «Падарам аст». Абуҳурайра гуфт: «Пас, аз пеши падарат роҳ марав, балки пушти сар ва ё дар бари ӯ роҳ бирав. Нагузор касе миёни ту ва ӯ фосила андозад. Дар сатҳи болотар ба гунае ки падарат поёнтар аз ту қарор гирад, роҳ марав, устухони камгӯштеро, ки падарат ба он нигариста­аст, бармадор ва онро махӯр, чун мумкин аст ӯ низ орзуи хӯрдани онро карда бошад».

Адаби кӯдакон ҳангоми хитоб ба волидайн

Қуртубӣ дар тафсири худ овардааст, ки Абулбаддоҳи Туҷибӣ гуфтааст: «Ба Саъид ибни Мусайяб гуфтам: «Ман дар Қуръон тамоми некиҳоро нисбат ба падару модар шинохтаву дарк кардаам ба ҷуз ин оят, ки мефармояд: «Ва қул лаҳумо қавлан каримо».[13] Намедонам мурод аз ин «қавли карим» чист?» Ибни Мусайяб гуфт: «Мурод он аст, ки дар ҳузури волидайн чунон сухан гӯйӣ, ки як ғуломи хатокор бо мавлои тундхӯю сангдили худ сухан мегӯяд».[14]

Умар ибни Хаттоб (р) «қавли карим»-ро чунин тафсир намудааст: «Фарзанд ҳангоми хитоб ба волидайнаш бигӯяд: «Эй падари гиромӣ ва эй модари меҳрубонам».[15]

Тоҷиддини Сабкӣ гуфтааст: «Дар долони хонаамон ни­шаста будам, ногаҳон саге ба тарафи ман омад ва ман гуф­там: «Гум шав падарсаг». Падарам дар дохили хона маро аз ин кор манъ кард ва ман низ гуфтам: «Магар он падарсаг нест?» Падарам гуфт: «Вақте гуфтани чунин сухан ҷоиз аст, ки қасди таҳқир нашавад». Он писар гуфт: «Дар ин (раҳнамоии падарам) фоидае аст, (ки ман аз он баҳра бурдам).[16]

Бинобар ин, ҳангоме ки фарзандон матлаберо аз воли­дайни худ меомӯзанд ва ё аз эшон чизи муфидеро дарёфт мекунанд, бояд шиори онон ин бошад, ки бигӯянд: «Ин чизи муфиду раҳнамоии боарзише аст, ки аз падару модари худ омӯхтем ва аз он баҳраманд шудем, то ин ки бо гуфтани чу­нин калимоте дили волидайни худро шоду масрур гардонанд ва хештанро низ ба фурӯтанӣ одат диҳанд».

Худованд ҳамаи моро ба чунин коре муваффақ гардонад.

Риояи адаб ҳангоми нигаристан ба волидайн

Табаронӣ аз Ибни Аббос (р) ривоят намуда, ки гуфта­аст: «Пайғамбари акрам (с) фармуданд:«Ҳар гоҳ падар ба фарзандаш бингарад ва ӯро шоду масрур гардонад, ин амр барои фарзанд чунон аст, ки инсонеро озод намояд». Арз кар­данд: «Эй Расули Худо (с)! Агарчи сесаду шаст бор низ бин­гарад?» Фармуданд: «Аллоҳу акбар! Худо аз ҳар кас ва ҳар чизе бузургтар аст».[17]

Мановӣ дар «Файзу-л-қадир» аз Ибни Аббос (р) ривоят намуда, ки гуфтааст: «Фарзанде, ки ба таври меҳрубониву муҳаббатомезе ба чеҳраи падару модараш бингарад, Худо­ванд савоби ҳаҷҷи мақбулеро барои ӯ менависад».[18]

Билохира, яке аз уламои солеҳу некӯкор барои ин ки кӯ­дак маъонии адабу риояи сулуки адаб бо волидайнро био­мӯзад, роҳу равиши возеҳу равшанеро вазъ намуда, дар ри­вояте баён намудааст: «Бухорӣ дар «ал-Адабу-л-муфрад» аз Валид ибни Нумайри Авсӣ ривоят намуда, ки аз падараш шунидааст, мегуфт: «Салафи солеҳ мегуфтанд: «Салоҳу ду­рустӣ аз ҷониби Худованд аст ва адаб аз ҷониби падарону модарон».[19]

Адаби дуюм, нисбат ба уламо

Табиист, барои ин ки адабу шахсияти иҷтимоии кӯда­кон фузунӣ ёбад, лозим аст, падарон, илова бар насиҳату роҳнамоии фарзандони худ, эшонро супориш кунанд ба ин ки пайваста мулозиму муошири уламои солеҳу некӯкор бо­шанд ва пеш аз омӯхтани илм ба поксозии нафс ва касби адабу хулқу хӯи нек аз эшон бипардозанд, то ин ки фоида ва баҳраманд шудан аз он ба шакли бисёр хубе, ки кӯдакон ба он ниёзманданд, такмил гардад.

Чунонки қаблан баён намудем, Имом Нававӣ дар кито­би «ал-Азкор» аз ҳадисе, ки аз Ибни Синнӣ ривоят намуда буд, чунин натиҷагирӣ мекард, ки кӯдак, толибилм ва шо­гирд набояд падар, муаллим ва устоди худро танҳо бо номаш садо бизананд ва аз ин кор манъ шудаанд. Бинобар ин, он чи, ки дар он ҷо роҷеъ ба риояи адаби кӯдак нисбат ба падару мо­дари худ баён намудем, айнан ба монанди риояи адаб бо ула­мои омилин мебошад. Бояд гуфт, уламои амалкунанда вориси анбиё ҳастанд, пас лозим аст кӯдакон пайваста бо уламо бо­шанд ва ононро мавриди эҳтирому икром қарор диҳанд, барои фурӯтаниву хидматгузории эшон бишитобанд, дар маҷолиси онон садо баланд накунанд, балки бисёр муаддабу ором бо­шанд ва дар муоширату гуфтугӯҷониби эшонро муроот на­моянд, зеро тамоми ин мавридҳо аз ҷумлаи масоиле мебо­шанд, ки бояд кӯдак ба онҳо одат кунад.

Имом Ғаззолӣ дар китоби «Эҳёи улуми дин» дар бораи фазлу бартарии уламо аз қавли Яҳё ибни Муъоз овардааст, ки «уламои ростин нисбат ба уммати Муҳаммад (с) аз па­дарону модаронашон меҳрубонтару бораҳмтар мебошанд». Гуфтанд: «Он чӣ гуна аст?» Яҳё ибни Муъоз дар ҷавоб гуфт: «Падарону модарон фарзандонашонро аз оташи дунё маҳфуз мекунанд, аммо уламо ононро аз оташи охират маҳфуз ме­доранд».

Оре, аҳамияти адаб дар маҳзари уламо ва дар эҳтирому бузургдошти онон ёфт мешавад ва китобҳои зиёде дар ин маврид таълиф шудаанд. Аз он ҷумла «Адабу-л-имлои ва-л-истимло», таълифи Имом Самъонӣ ва «Адабу-л-олими ва-л-мутааллим» таълифи Ибни Қутайба…

Аҳодис ва ривоёте, ки дар бораи адаби бархӯрд
бо уламо омадааст

Дар ривоят омадааст, ки Расули Худо (с) фармуданд: «Луқмон ба писараш гуфт: «Эй писарам! Маҷолиси уламоро дарёб ва ба гуфтори ҳукамову донишмандон гӯш кун, ҳамчу­нонки замини мурда ва холӣ аз гиёҳ ба василаи резиши борон зиндаву сарсабз мегардад, қалби мурда низ ба василаи нури ҳикмат зиндаву шукуфо мешавад».[20]

Ривоят кардаанд, ки Расули Худо (с) фармуданд: «Аз уммати ман нест касе, ки бузургони моро арҷ наниҳад, ба кӯ­дакони мо раҳм накунад ва ҳаққу ҳурмати олимонро наши­носад».[21]

Чанд намуна аз адаби кӯдакони салафи солеҳ
дар бархӯрд бо уламо

Саъид ибни Мусайяб баъд аз он ки ду ракъат намоз ме­хонд, кӯдакони асҳоби Расули Худо (с), новобаста аз муҳо­ҷирону ансор перомуни ӯҷамъ мешуданд, ҳеҷ як аз онон ҷуръат намекард, ки чизеро аз ӯ бипурсад, магар ин ки худи ӯ ва ё шахси саволкунанда матлабро бо зикри ҳадисе оғоз мекард ва ҳозирин низ гӯш медоданд.

Намунаи ин гуна адабро қаблан дар ҳадиси Ибни Умар (р) ва сукути ӯ дар маҷлиси Расули Худо (с) баён намудем: Вақте ки Расули Худо (с) матлаберо дар он маҷлис аз асҳоб пурсиданд ва чун Абубакру Умар (р) дар он маҷлис нишаста буданд, чизе нагуфтанд, пас Ибни Умар (р) ба хотири адаб ва хурдсол буданаш ҷавоби он саволро надод.

Намунаи дигар адаби Ибни Аббос (р) аст, ки чӣ гуна дар даврони кӯдакияш ҳангоми касби илм ва огоҳӣ аз саҳо­баи гиромӣ онро риоя мекард: Икрима (р) мегӯяд: «Ибни Аббос (р) гуфт: «Баъд аз ин ки Расули Худо (с)реҳлат наму­данд, ба марде аз Ансор гуфтам: «Биё, биравем дар бораи аҳодис бипурсем, чун имрӯз теъдоди ин гуна асҳоб бисёранд». Марди ансорӣ гуфтанд: «Эй Ибни Аббос (р) аз ту баъид ва тааҷҷубовар аст, магар намебинӣ, ки мардум ба ту ниёзман­данд? Оё дар миёни асҳоб касе ба монанди ту ҳаст?» Ибни Аббос (р) он мардро раҳо кард ва мегӯяд: «Ман рафтам, то аз асҳоби Паёмбари Худо (с) аҳодис ҷустуҷӯ кунам, пас агар ба ман хабар мерасид, ки назди фалон шахс ҳадисе ҳаст, ман ба дари хонаи ӯ мерафтам ва дар ҳоле ки дар хоби нисфирӯзӣ рафта буд, абоямро болишти худ қарор медодам ва бар асари вазиши бод гарду хок бар ман менишаст ва мунтазир мемон­дам, то ин ки он мард аз хона берун меомад ва маро медиду мегуфт: «Эй амакзодаи Пайғамбар (с)! Чӣ чизе туро ба ин ҷо овардааст? Чаро касеро нафиристодӣ, то ман пеши ту биё­ям?» Ман низ мегуфтам: «Не, (чун ман ба дунболи шинохти ҳадис ҳастам) пас сазовортарам ба ин ки пеши ту биёям, си­пас аз ӯҳадис мепурсидам». Ибни Аббос (р) мегӯяд: «Мудда­те аз умри ин марди ансорӣ гузашт, то ин ки рӯзе дар ҳоле ки мардум перомуни ман ҷамъ шуда буданду аз ман саволҳое ме­карданд, маро диду гуфт: «Ин ҷавон аз ман оқилтару огоҳ­тар мебошад».[22]

Ҳасани Басрӣ писарашро ба риояи адаб дар маҷолиси уламо насиҳат мекард ва мегуфт: «Эй писарам! Вақте бо ула­мо ҳамнишин шудӣ, саъй кун барои гӯш додан алоқамандтару ҳаристар бошӣ, то сухан гуфтан ва хуб гӯш доданро биомӯ­зӣ, ҳамчунон ки хуб сухан гуфтанро меомӯзӣ, бикӯш касе, ки сухан мегӯяд, агарчи ба он тӯл диҳад, миёни сухани ӯ ҳарф назан ва каломашро қатъ макун, то замоне, ки суханашро тамом кунад».

Дар поёни ин боб адаби Самура ибни Ҷундаб (р)-ро, ки дар даврони кӯдакияш дар ҳузури Расули Худо (с) ва дар маҷолиси он ҳазрат (с) аз худ адаб нишон медод, ба унвони ҳусни хотима баён мекунем. Ин саҳобаи бузургвор мегӯяд: «Дар замони Паёмбари Худо (с) ман навҷавоне будам ва аз Паёмбари Худо (с) ҳадис ҳифз мекардам. Расули Худо (с) маро аз сухан гуфтан манъ намекарданд, магар дар ҳоле ки дар он маҷлис мардоне бузургтар ва калонсолтар аз ман мебуданд.[23]

Адаби сеюм, риояи эҳтиром

ва бузургдошти дигарон

Мегӯянд, пирамарде омад ва хост ба ҳузури Пайғамбар (с) бирасад, аммо мардум ба ӯ таваҷҷӯҳ накарданд ва роҳро барояш танг карданд. Пайғамбари акрам (с) фармуданд: «Бар роҳу равиши комили мо нест касе, ки ба афроди хурди мо раҳм нанамояд ва афроди бузургу пири моро эҳтиром накунад».[24]

Дар ривояти дигар омадааст: «Касе, ки ба афроди хурди мо раҳм накунад ва шарафи пирамардони моро дарк нанамо­яд, бар роҳу равиши комили мо нест».[25]

Боз омадааст: «Касе, ки бузургону пирамардони моро му­каррам надорад ва бар хурдтарҳо раҳм нанамояд ва ҳаққи оли­мони моро нашиносад, аз мо ва бар роҳу равиши мо нест».[26]

Абумусо (р) гуфтааст: «Расули Худо (с) фармуданд: «Аз аломатҳои иҷлол ва азамат қоил шудан барои Худо эҳтиром кардани пирамарди мусалмон ва бардорандаи Қуръон бидуни ғулуву ифрот дар он ва ҳамчунин бидуни бетаваҷҷӯҳӣ ва ка­норагирӣ аз он ва икроми фармонравои одил ва додгар аст».[27]

Дар ривоят омадааст, ки Расули Худо (с) фармуданд: «Дар хоб дидам мисвок мекунам, ногаҳон ду мард маро каши­данд ва яке аз он ду аз дигаре (аз назари син) бузургтар буд. Ман мисвокро ба кассе, ки хурдтар буд, додам, ба ман гуфта шуд: Онро ба шахси бузургтар бидеҳ, ман мисвокро ба шахси бузургтар додам».[28]

Абуяҳёи Ансорӣ гуфтааст: «Абдуллоҳ ибни Саҳл ва Му­ҳайяса ибни Масъуд (р) (баъд аз сулҳ) ба тарафи Хайбар рафтанд ва дар маҳалле аз ҳам ҷудо шуданд. Баъд Абдуллоҳ кушта шуд ва Муҳайяса ба тарафи ӯ рафт, дар ҳоле ки ӯ дар хуни худ оғушта буд. Абдурраҳмон ба Мадина омад, сипас ӯ ва амӯзодагонаш - Ҳувайяса ва Муҳайяса назди Расули Худо (с) рафтанд. Абдурраҳмон, ки аз онон хурдтар буд, рафт то дар бораи бародараш Абдуллоҳ сӯҳбат кунад. Пайғамбар (с) фармуданд: «Бигзор аз ту бузургтар сӯҳбат кунад».[29]

Оре, эй хонандаи мӯҳтарам, чунин аст аҳамияти эҳти­ром ва бузургдошти бузургону олимон ва чунин аст ҳаққи тақаддум ба бузургтарҳо барои сухан гуфтан, магар замоне ки мустақиман аз кӯдак хоста шавад, ки сухан бигӯяд ва ё дар ҳолате, ки саволе дошта бошад!…

Адаби чорум, бархӯрди бародарона

Дар боби гузашта роҷеъ ба эҳтирому бузургдошти бу­зургтарҳо ба василаи афроди хурдтар ва муҳаббат варзида­ни бузургтарҳо нисбат ба афроди хурдтар аз худ матолибе гуфта шуд. Акнун бояд донист, ки Паёмбари Худо (с) иҷо­зат намедиҳанд ҳеҷ бародаре новобаста аз бародари хурд ё бузург ҳар навъ силоҳеро барои тарсонидани бародари худ ва ба хотири андохтани ваҳшат дар дили ӯ бар рӯяш бика­шад. Аз ин рӯ, роҷеъ ба бархӯрди бародарона ва риояи ада­бу эҳтироми дуҷониба мефармоянд:

«Касе, ки силоҳи оҳаниро барои бародари худ бикашад, фариштагон бар ӯ нафрин мефиристанд, то замоне ки ӯро тарк кунад, агарчи бародари падариву модарияш ҳам бошад».[30]

Расули Худо (с) ба писарон таъкиду тавсия мефарму­данд, ки бидонанд, аз дидгоҳи Ислом бародари бузург до­рои мақому манзалати хоссае аст ва ин ба хотири таҳаммул ба дӯш кашидани бори сангини хонавода ва масъулияти тарбияву сарпарастӣ намудани бародарони хурдаш мебо­шад. Чунонки омадааст, Расули Худо (с) фармуданд:

«Дар миёни бародарон бародари бузургтар ба манзалаи падар мебошад».[31]

Бинобар ин, вақте падару модар ҳисси меҳру шафқатро дар дилу замири бародари бузург нисбат ба бародарони хурдаш эҷод намоянд ва эҳтирому қадрдониро низ дар дилу замири бародари хурд барои бародари бузург ҷой диҳанд, бидуни шак, ин кор мӯҷиб мешавад, ки хонавода бар асоси як ҳаракати мутавозин ва мутаодил ҷараён ёбад ва афроди он вазифаи худро нисбат ба якдигар бишиносанд ва ҳар як пеш аз он ки ҳаққи худро бар дигаре бишиносад, вазифаи худро дар баробари ӯ дарк кунад ва ба он амал намояд.

Адаби панҷум, эҳтироми ҳамсоя

Бояд донист, ки ҳамсоя дар шариати Ислом ҳуқуқи зиё­де дорад ва ин ба хотири тақвияти робитаи иҷтимоӣ аст. Ҳамчунин бояд таваҷҷӯҳ дошт, ки тардиде нест, ки кӯдак низ бо дигар кӯдакони ҳамсояи худ дорои одобе аст, ки Пайғамбар (с) падарону модаронро ба риояи онҳо ташвиқ кардааст, то кӯдаконашонро одат диҳанд ба ин ки нисбат ба душвориҳои ҳамсоягон бетараф набошанд ва аз азияту озор расонидан ба онон ба ҳар тариқи мумкин худдорӣ намоянд ва дар пешопеши онҳо нагузоранд, ки кӯдаконашон бо дар даст доштани маводи хӯрданӣ ва ё бо дар даст гирифтани мева аз хона хориҷ шаванд ва дар пеши чашми кӯдакони ҳамсояи камдаромад ба хӯрдани онҳо бипардозанд. Зеро фарзанди ҳамсояе, ки падару модараш бар асари камбуди молӣ ва тангдастии шадид тавони харидани он ғизо ва ё меваро надорад, ба таври ҳатмӣ дилшикаста ва хашмгин мешавад.

Ҳамчунин манъ намудани кӯдакон аз овардани маводи хӯрданӣ ба беруни хона мӯҷиб мешавад, ки онон одат ку­нанд ба ин, ки дар сари роҳу гузаргоҳи умумӣ чизе нахӯ­ранд, балки фақат дар хона ба тановули маводи хӯрданӣ би­пардозанд ва то ин ки чунин коре ба сурати одати умумӣ дарояд.

Дар ривояте омадааст: «Агар мевае харидӣ, фарзанди ҳамсояатро ба он таклиф кун ва миқдоре аз онро ба ӯ бидеҳ. Агар чунин накунӣ, пас онро пинҳонӣ бихар ва ба хона бибар ва дар дастраси фарзанди худат қарор мадеҳ, то ин ки онро дар даст нагирад ва беруни хона набарад, ба гунае ки фарзанди ҳамсоя онро бубинад ва нисбат ба ӯ хашмгин гардад».[32]

Ба ростӣ, чӣ бузург аст Ислом ва одоби исломӣ! Ва чӣ зебост, ки мусалмонон худро пойбанд ба риояи ин одоб ва раҳнамудҳои исломӣ гардонанд ва мутобиқи онҳо бо якди­гар муошират ва ҳамзистӣ дошта бошанд!

Худованд ҳамаи моро ба риояи одоби исломӣ ва ба кор гирифтани онҳо нисбат ба якдигар муваффақ гардонад.

Адаби шашум, иҷозат хостан

Иҷозат ва иҷозат хостан барои дохил шудан ба манзил­ҳои дигарон вазифаи ҳар фарде, новобаста аз бузургу хурд будан, мебошад. Чун иҷозат хостан дар қонуну муқарра­ро­ти исломӣҷойгоҳи хосси худро дорад, то он ҷое ки Худо­ванди мутаъол онро ба василаи оятҳои зиёде, ки дар мурури замон бар наслҳои пай дар пай хонда мешаванд, ба унвони амри хос муқаррар фармудааст. Ҳамчунин иҷозат хостан дар зиндагии иҷтимоиву хонаводагӣ дорои аҳамияти зиёде мебошад. Ба ҳамин хотир буд, ки илова бар бузургони саҳо­ба кӯдакони онон низ аз қабили Абусаъиди Худрӣ ва амсоли ӯ ба масъалаи иҷозат хостан ошноӣ доштанд ва ба риояи он аҳамият медоданд. Чунонки дар ривоят омадааст, Абуму­сои Ашъарӣ (р) ба дари хонаи Умар ибни Хаттоб (р) рафт ва иҷозаи дохил шудан хост, аммо ба ӯ иҷозаи даромадан ба хона дода нашуд, мисле ки худи Умар ибни Хаттоб (р) машғули корҳои шахсӣ буд. Пас Абумусо (р) баргашт ва Умар ибни Хаттоб (р) баъд аз ин ки корҳояшро ба итмом расониду аз онҳо фориғ шуд, гуфт: «Оё садои Абдуллоҳ ибни Қайсро нашунидед? Ба ӯ иҷозат диҳед, ворид шавад». Гуф­танд: «Вай баргаштааст». Сипас Умар ибни Хаттоб (р) ӯро фаро хонд. Абумусо омаду гуфт: «Ба мо дастур дода шуда­аст, (ки бидуни иҷоза вориди хона нашавем)».

Умар ибни Хаттоб (р) гуфт: «Агар шоҳиду далеле барои ин гуфтаи худ дошта бошӣ, биёр. Абумусо назди ҷамъе аз ансор рафта, мавзӯъро аз эшон пурсид. Онон гуфтанд: «Ҷуз Абусаъиди Худрӣ, ки аз мо хурдтар аст, бар он гуфтаи ту гу­воҳӣ намедиҳад». Пас Абусаъидро бо худ назди Умар ибни Хаттоб (р) бурда, моҷароро барои ӯ баён намуд. Умар ибни Хаттоб (р) низ гуфт: «Ман дар ин маврид аз дастури Расули Худо (с) бехабар мондаам, чун рафтан ба бозору саргарм шу­дан ба назорати амри тиҷорат ва доду ситад маро аз он ғо­филу бехабар сохтааст».

Бинобар ин, амирулмӯъминин Умар ибни Хаттоб (р) фаромӯш карда буд, ки вақте ба шахсе иҷозаи вуруд ба хона дода нашуд, бар ӯ лозим аст, ки ба он ҷое ки омадааст, би­дуни хашму норозигӣ баргардад. Пас шаҳодати Абусаъиди Худрӣ суннати Пайғамбари акрам (с)-ро ба ёди ӯ андохт.[33]

Оре, Қуръони карим одат додани кӯдакро бар иҷозат хостан тавсия намудааст ва ба волидайн дастур додааст, ки иҷозат гирифтанро ба кӯдак биомӯзанд, чун Қуръон онро вориди аҳкоми исломӣ намудааст. Бинобар ин, кӯдак пеш аз болиғ шудан дар се вақт, ки хоссаи хилвати зиндагии за­ношӯӣ мебошад, бидуни иҷозат вориди ҳуҷраи хоби онон нашавад. Он се вақт яке пеш аз намози субҳ, дигар ҳангоми пешин ва саввум баъд аз намози хуфтан аст, чун дар ин се вақт падару модар либосҳои маъмулиро аз тан берун меова­ранд ва ба хобу истироҳат мепардозанд.

Худованд дар ин маврид мефармояд:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لِيَسۡتَ‍ٔۡذِنكُمُ ٱلَّذِينَ مَلَكَتۡ أَيۡمَٰنُكُمۡ وَٱلَّذِينَ لَمۡ يَبۡلُغُواْ ٱلۡحُلُمَ مِنكُمۡ ثَلَٰثَ مَرَّٰتٖۚ مِّن قَبۡلِ صَلَوٰةِ ٱلۡفَجۡرِ وَحِينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُم مِّنَ ٱلظَّهِيرَةِ وَمِنۢ بَعۡدِ صَلَوٰةِ ٱلۡعِشَآءِۚ ثَلَٰثُ عَوۡرَٰتٖ لَّكُمۡۚ لَيۡسَ عَلَيۡكُمۡ وَلَا عَلَيۡهِمۡ جُنَاحُۢ بَعۡدَهُنَّۚ طَوَّٰفُونَ عَلَيۡكُم بَعۡضُكُمۡ عَلَىٰ بَعۡضٖۚ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ ٱللَّهُ لَكُمُ ٱلۡأٓيَٰتِۗ وَٱللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٞ ٥٨﴾ [النور : ٥٨]

«Эй мӯъминон! Ғуломони шумо ва касоне аз шумо, ки ба синни булуғ нарасидаанд, бояд дар се вақт аз шумо иҷозат талабанд:пеш аз намози бомдод ва нимрӯз, ки либос аз тан берун мекунед ва пас аз намози хуфтан, ин се вақти хилвати шумо аст. Дар ғайри ин ҳолатҳо бар шумову бар онҳо ҳеҷ гу­ноҳе нест, ки дар атрофии якдигар бигардед. Худованд оят­ҳои худро ин гуна барои шумо баён мекунад ва Худо донои фарзона аст».[34]

Аммо вақте ки кӯдак ба ҳадди булуғ расиду вориди син­ни таклиф гардид, бояд падару модар иҷозат гирифтанро дар ҳар ҳолате бошад, чӣ дар хона ва чӣ дар ғайри хона, дар тамоми мавридҳое, ки дарро баста диданд, ба ӯ дастур ди­ҳанд. Худованд ба ин мавзӯъ чунин ишора менамояд:

﴿وَإِذَا بَلَغَ ٱلۡأَطۡفَٰلُ مِنكُمُ ٱلۡحُلُمَ فَلۡيَسۡتَ‍ٔۡذِنُواْ كَمَا ٱسۡتَ‍ٔۡذَنَ ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِهِمۡۚ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ ٱللَّهُ لَكُمۡ ءَايَٰتِهِۦۗ وَٱللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٞ ٥٩﴾ [النور : ٥٩]

«Ва чун кӯдакони шумо ба синни булуғ расиданд, бояд монанди касоне, ки пеш аз онҳо (дар ҳамин шароит) иҷоза металабиданд, иҷоза бигиранд. Худо оятҳои Худро барои шумо баён мекунад ва Худо донои фарзона аст».[35]

Расули Худо (с) чӣ гуна иҷозат мегирифтанд?

Мардум аз ҳамдигар мепурсанд: «Вақте шахсе дари ка­серо мекӯбад, чӣ гуна биистад? Оё рӯ ба рӯи дар биистад, ё пушти дар ва ё дар як тарафи он?

Барои ҷавоби ин саволҳо ривояти зерро баён мекунем, ки омадааст:

«Расули Худо (с) вақте ба дари хонае меомаданд ва ме­хостанд иҷозаи вуруд ба онро бигиранд, дар муқобили дар на­меистоданд, балки дар тарафи рост ё чапи он қарор меги­рифтанд. Агар ба он ҳазрат (с) оҷозаи вуруд дода мешуд, ме­даромаданд, вагарна бармегаштанд».[36]

Паёмбари Худо (с) шахсан аз кӯдакон иҷозат мегирифтанд

Табиист, ки ҳақҳақ асту бузургу хурдро намешиносад ва пайравӣ аз суннат бар ҳамаи мусалмонон, дар ҳар дараҷаву мақоме, ки бошанд, лозим мебошад, чаро ки Расули Худо (с) танҳо роҳбару муаллими миллати мусалмон мебошанд ва бузургу хурд ва ба таври куллӣҷомеаи башариятро иршо­ду роҳнамоӣ мекунанд, ҳаққи кӯдакро дар ҳар заминае риоя менамоянду онро ба мардум мешиносонанд. Чунонки ома­дааст: «Миқдоре оби ошомиданӣ оварда шуд ва Пайғамбари акрам (с) каме аз онро нӯшиданд. Дар тарафи рости он ҳаз­рат (с) писарбачае ва аз ҷониби чапашон низ афроди бузург­сол буданд. Расули Худо (с) аз он писар иҷоза хостанд, ки (аз тарафи чап шурӯъ кунанд ва аввал) обро ба афроди бузургсол бидиҳанд ва фармуданд: «Оё иҷозат медиҳӣ(аввал) обро ба ин афрод (бузургсоли тарафи чап) бидиҳам?». Он писар гуфт: «Не, эй Пайғамбар (с), қасам ба Худо, саҳми худро аз ҷониби шумо ба касе исор намекунам».[37]

Адаби ҳафтум, риояи одоби таом хӯрдан

Умар ибни Абусалама[38] гуфтааст: «Ман писарбаччае бу­дам, ки зери сарпарастӣ ва тарбияи Пайғамбар (с) қарор доштам. Вақте таом мехӯрдам, дастамро ба атрофи та­бақи таом дароз мекардам. Пайғамбари Худо (с) ба ман фармуданд: «Эй писар! Ҳангоми хӯрдани таом «бисмиллоҳ» бигӯ ва бо дасти рост бихӯр, аз пеши худат таом бардор ва ба атрофи дигари табақи таом даст дароз макун»! Аз он баъд, ҳамеша одоб ва шеваи таом хӯрдани ман ба ин дасту­ри Пайғамбар (с) буд».[39]

Дар ривоят омадааст: «Анас ибни Молик (р) гуфт: «Ум­мисулайм маро бо миқдоре хурмо дар як занбил пеши Расули Худо (с) фиристод. Ба он ҷо ки расидам, он ҳазрат (с) чанд дақиқае қабл назди яке аз дӯстонаш, ки ӯро даъват карда буд, рафта буд ва ман низ ба он ҷо рафтам ва дидам, ки машғули таом хӯрдан аст. Маро фаро хонд, то бо Ӯ хӯрок бихӯрам. Барои он ҳазрат (с) обгӯшт бо каду дуруст карда буданд ва Ӯро аз каду хушаш меомад ва ман низ кадуҳоро ҷамъ мекар­дам ва ба Ӯ наздик менамудам, пас аз ин ки таомашро хӯрд ба хонааш баргашт ва ман низ занбили хурморо пеши Ӯ гу­зоштам. Он ҳазрат (с) ба хӯрдан ва тақсим кардани он шу­руъ карданд то даме, ки хурмо тамом шуд».

Ҳангоми хӯрок хӯрдан чӣ гуна бо кӯдак

муносибат шуд?

Дар ривояте омадааст, ки Исҳоқ ибни Яҳё гуфт: «Ҳам­роҳи Исо ибни Талҳа дар масҷид будем, Масоиб ибни Язид вориди масҷид шуд. Ибни Талҳа ба ман гуфт: «Назди он шахс бирав ва ба ӯ бигӯ: «Амакам Ибни Талҳа мегӯяд, ки оё Расули Худо (с)-ро дидаӣ?» Сипас ман пеши ӯ рафта, гуфтам: «Оё Расули Худо (с)-ро дидаӣ?» Дар ҷавоб гуфт: «Оре, дидаам. Ман ҳамроҳи чанд писарбаччаи дигар бо ҳам назди Ӯ рафтем ва дидем, ки аз як коса хурмо мехӯрад ва иддае аз асҳоб ҳам­роҳи ӯ буданд. Расули Худо (с) ба ҳар кадоми мо даст дода, бар сари мо низ даст кашиданд».[40]

Имом Муҳаммади Ғаззолӣ (р) дар китоби «Эҳёу улуми-д-дин» ба одоби таом хӯрдан, ки кӯдакон ниёзманд ба до­нистани онҳо мебошанд, ишора кардааст, то ин ки онҳоро бар асоси одоби исломӣба кор гиранд. Инак порае аз ин навъи одобро барои хонандагон баён мекунем:

– Шахс таомро бояд бо дасти рост бардорад ва бо «бисмиллоҳ» шурӯъ кунад ва дар охир ҳам бо гуфтани «ал­ҳамду лиллоҳ» хотима диҳад.

– Аз он чи, ки дар пеши дасти худ дорад, бихӯрад ва даст ба пеши дигарон дароз накунад.

– Пеш аз калонсолон ба хӯрдани таом шурӯъ накунад.

– Чашм ба таом ва ба касе, ки таом мехӯрад, надӯзад.

– Дар хӯрдани таом саросема нашавад (ором бихӯрад).

– Луқмаҳои хурд бардорад ва хуб онро бихояд.

– Пушти сари ҳам луқма барнадорад, балки то луқмаи аввалиро фурӯ набарад, луқмаи дуюмиро барнадорад.

– Либос ва дастҳояшро бо таом олуда насозад.

– Ба нону бодиринг ва ҳамчунин ба нони холӣ ва биду­ни хӯриш одат кунад, он ҳам дар баъзе вақтҳо, на ба таври доимӣ ва ҳатмӣ.

– Пурхӯриро амри зишт ва нописанд бишуморад ва аф­роди пурхӯрро ба ҳайвонот монанд бидонад.

– Фаровонии хӯрданиҳоро дар пеши худ нописанд бидо­рад ва кӯдаки боодобу камхӯрро таърифу тавсиф кунад ва азхудгузаштагӣ, бахшиш ба таом ва ғамхорӣ нанамудан ба онро амри лозим бидонад.

– Ба нони холӣ ва таоми содда қаноат кунад.[41]

Адаби ҳаштум, риояи шакли берунӣ ва ҳолати зоҳирии кӯдак

1. Риояи мӯи сар ва тарошидани он

Дар робита бо нишон додани кӯдак, ба хусус ҳолати зо­ҳирию берунии кӯдак, новобаста аз мӯи сару кайфияти та­рошидани он ва ранги либосу хориҷ шуданаш бо он, лозим аст таваҷҷӯҳи хоссе шавад. Ин чизе аст, ки Паёмбари Худо (с) ба он эҳтимоми зиёде варзидаанд. Чунонки Ибни Умар (р) гуфтааст: «Расули Худо (с) кӯдакеро диданд, ки миқдоре аз сараш тарошидаву баъзеи дигар аз он ба ҳоли худ гузошта шуда буд, аз ин кор манъ намуда, фармуданд: «Мӯи сари кӯ­дакро ба таври куллӣ битарошед ва ё ҳамаи онро ба ҳоли худ бигзоред (на ин ки баъзе аз онро битарошеду баъзеи дигарро бигузоред)».[42]

Паёмбари Худо (с) аз амали «қазаъ» наҳй фарму­даанд.[43]

Аз Ибни Умар (р) савол шуд: «Қазаъ чист?» Дар ҷавоб гуфт: «Қазаъ қисме аз мӯи сари кӯдакро тарошида ва қисми дигари онро ба ҳоли худ гузоштан аст».

Қазаъ чор навъ аст:

Навъи аввал он аст, ки порае аз ин ҷову он ҷои сар таро­шида шавад ва мӯи сари кӯдак ба монанди пораҳои абр қитъа-қитъа гардад.

Навъи дуюм он аст, ки мобайни сар тарошида шавад ва атрофи он ба ҳоли худ боқӣ бимонад ба монанд сари хидмат­корони насоро.

Навъи сеюм он аст, ки атрофи сар тарошида шавад ва мобайни он ба ҳоли худ бимонад он тавре, ки бисёре аз афро­ди авбошу паст ин корро мекунанд.

Навъи чорум он аст, ки пеши сар тарошида шавад ва пушти сар ба ҳоли худ боқӣ бимонад.

Бояд донист, ки тамоми ин ҳолатҳо «қазаъ» мебошанд. Валлоҳу аълам.

Расули Худо (с) шахсан нозири тарошидани мӯи сари кӯдакон будаанд. Чунонки аз Абдуллоҳ ибни Ҷаъфар (р) ривоят шуда, ки: «Баъд аз шаҳид шудани Ҷаъфар Расули Ху­до (с) се рӯз хонаводаи ӯро ба ҳоли худ гузоштанд. Сипас назди онон омада гуфтанд: «Аз имрӯз ба баъд бар бародарам (Ҷаъфар) гиря накунед». Сипас фармуданд: «Бародарзодаго­намро бароям фаро хонед». Абдуллоҳ мегӯяд: «Моро ба мо­нанди чӯҷаҳое оварданд, баъд фармуданд: «Як нафар сарта­рошро даъват кунед». Пас ба ӯ дастур доданд ва сари моро тарошид.[44]

Расули Худо (с) нисбат ба чигунагии мӯи духтар бета­фовут набудаанд. Чунонки омадааст, зане аз Расули Худо (с) пурсиду гуфт: «Эй Расули Худо (с)! Мӯи сари духтарам бар асари бемории домана кам шудаву рехтааст ва ӯро низ шавҳар додам, оё ба сараш мӯй васл кунам?» Расули Худо (с) фармуданд: «Худованд шахси мӯйваслкунанда ва он касеро, ки хостори васл шудани мӯй ба сараш мешавад, нафрин кар­дааст».[45]

Ҳамчунин мулоҳиза мешавад, ки мӯи сари кӯдаки му­салмон нисбат ба соири кӯдакони ғайри мусалмон мушах­хас ва мутамоиз мебошад, зеро ӯ мӯйҳояшро тағйири ҳолат намедиҳад ва худро ба шаклу сурати афроди бекораву бени­зом дарнамеоварад ва аз ҳар гуна тағйиру тавҷеҳе, ки мухо­лиф бо дастури Расули Худо (с) бошад, дур асту нафрат меварзад.

2. Риояи ранги либос

Дар ривоят омадааст, ки Амр ибни Ос (р) гуфт: «Расули Худо (с) маро диданд, ки ду либоси зардранг бар тан дорам, фармуданд: «Оё модарат ба ту дастур додааст, ки ин либос­ро бипӯшӣ». Гуфтам: «Оё онҳоро шустан мефармоӣ, то ранги онҳо пок шавад?». Он ҳазрат (с) фармуданд: «Не, балки онҳо­ро бисӯзон».[46]

Ҳамин ҳадис дар ривояти дигар бо иловаи зер омадааст: Фармуданд: «Бегумон ин либоси куффор аст, пас онро мапӯш!».

Имом Муҳаммади Ғаззолӣ (р) перомуни одоби либоспӯ­шии кӯдак раҳнамоии хубе намуда, гуфтааст: «Либоси сафед барои кӯдакон беҳтар ва хуб аст, на либоси рангоранги абре­шимӣ, зеро чунин либосҳо шоистаи занон ва афроди занмо­нанд аст ва мардон аз пӯшидани он худдорӣ менамоянд ва он­ро кори нангину нописанд мешуморанд. Аз ин рӯ, вақте либоси абрешимӣ ва ё рангае бар тани кӯдаке дида шуд, лозим аст, ки онро зишту нописанд донист ва бояд кӯдакро аз рафоқату ҳамзистӣ бо кӯдаконе, ки ба хушгузаронӣ ва ба рафоҳу айёшӣ ва пӯшидани либоси фохир одат намудаанд, нигоҳ дошт».[47]

3. Ҳаром гардондани пӯшиши абрешим

Бинобар қоида ва муқаррароте, ки Расули акрам (с) дар робита бо пайравӣ нанамудан аз куффор дар либос пӯши­дан гӯшзад фармудаанд, бояд аз ибтидои замоне, ки кӯдак чашм ба дунё мекушояд, ба суннати Расули акрам (с) одат дода, аз пӯшидани либоси ҳаром боздошт. Ин ҳамон чизе аст, ки саҳобаи гаронқадр бо тамоми ҷиддият ва дар ниҳо­яти сабру пойдорӣ ба он амал мекарданд. Чунонки Абдул­лоҳ ибни Язид гуфтааст: «Назди Абдуллоҳ ибни Масъуд бу­дем, ногаҳон писараш омад, ки пероҳани абрешимӣ дар тан дошт. Ибни Масъуд ба ӯ гуфт: «Ба ту ин пероҳанро кӣ пӯ­шонидааст?» Он писар гуфт: «Модарам». Ибни Масъуд гуфт: «Онро барору бидарон ва ба модарат бигӯ, пероҳани дигаре ғайр аз ин бар танат кунад».[48]

Косонӣ дар «Бадоеъус-саноеъ» дар боби «Ҳаром будани пӯшидани абрешим бар мардон» гуфтааст: «Баъд аз ин ки Паёмбари акрам (с) фармуданд: «Ҳозони ҳаромони ало зуку­ри умматӣ». Яъне «Ин ду барои мардони уммати ман ҳаро­манд», маълум шуд, ки манзури он ҳазрат (с) аз ҳаромгар­до­нии ин ҳукм ҷинси мардона мебошад. Пас, дар ҳаромии он ҳеҷ фарқе миёни марди бузургсолу хурдсол нест. Аммо чизе ки ҳаст, ин аст, ки агар пӯшанда кӯдак бошад, гуноҳи он бар ху­ди кӯдак намебошад, балки бар касе аст, ки абрешимро бар ӯ пӯшонидааст, зеро ҳаром ба кӯдак дпхл надорад, (чун ғайри мукаллаф аст,) ҳамчунон ки агар кӯдак шароб бинӯшад, гуно­ҳи он бар гардани шаробдиҳанда аст, на бар кӯдак, пас ҳукми пӯшидани либоси абрешим низ ҳамин тавр мебошад.[49]

Ибни Қаййим гуфтааст: «Шахси валӣ ва сарпарасти кӯ­дакро ҳаром аст, ки ба кӯдак либоси абрешим бипӯшонад, ба хотири ин ки кӯдак ба василаи он сифатҳои занонаро ба худ мегирад».

Адаби нуҳум, хомӯширо риоя кардан

дар аснои тиловати Қуръон

Дар ривояте омадааст: «Ояти зер дар бораи навҷавоне аз Ансор нозил шуд ва Расули Худо (с) ҳар вақт чизеро мехон­данд, онро қироат мекарданд: «Ва чун Қуръон хонда шавад, пас ба он гӯш ниҳед ва хомӯш бошед, то бар шумо меҳру­бонӣ карда шавад».[50]