تاوانی به‌رتیل له‌شه‌ریعه‌تی ئیسلامدا

تاوانی به‌رتیل له‌شه‌ریعه‌تی ئیسلامدا

] kurdish – كوردی – كردي [

حاجی ئومێد چرۆستانی

پێداچونه‌وه‌ی: پشتیوان سابیر عه‌زیز

2012 - 1434

جريمة الرشوة في الإسلام

« باللغة الكردية »

أوميد عمر علي

مراجعة: بشتيوان صابر عزيز

2012 - 1434

تاوانی به‌رتیل له‌شه‌ریعه‌تی ئیسلامدا

سوپاس وستایش بۆ خوای گه‌وره‌ وصه‌لات وسه‌لام له‌سه‌ر پێغه‌مبه‌ری ئیسلام محمدی كوڕی عبدالله‌ وئال وبه‌یت وهاوه‌ڵه‌ به‌ڕێز وشوێنكه‌وتوانی هه‌تا هه‌تایه‌ .

خوێنه‌رانی به‌ریز له‌بابه‌تی ئه‌م جاره‌ماندا پێمان خۆش بوو، بابه‌تێكی گرنگ بخه‌ینه‌ به‌رباس ولێكۆڵێنه‌وه‌، كه‌ له‌م ڕۆژگاره‌ی ئه‌مڕۆماندا زۆر به‌ربڵاوه‌ وبه‌هۆی نه‌بوونی ده‌زگایه‌كی چاودێری تۆكمه‌وه،‌ له‌زۆربه‌ی زۆری ده‌زگاكانی حكومه‌تدا بووه‌ به‌دیارده‌یه‌كی نامۆ‌، وكه‌س ناتوانێت نكولی لێ بكات، ئه‌ویش تاوانی به‌رتیل وه‌رگرتنه‌ له‌لایه‌ن كه‌سانێكی هه‌لپه‌رست وده‌روون نه‌خۆشه‌وه‌ .

پێناسه‌ی به‌رتیل (الرشوة) :

مأخوذة من الرشاه وهو الحبل الذي يربط به الدلو لينزع الماء من البئر ، واته‌ : ووشه‌ی ڕه‌شوه‌ له‌ ووشه‌ی (رشا) وه‌ وه‌رگیراوه‌ كه‌ مه‌به‌ست پێی ئه‌و حه‌بل وگوریسه‌یه‌ كه‌ ده‌به‌سرێته‌وه‌ به‌و دۆڵچه‌یه‌ی كه‌ داده‌هێڵرێته‌ ناو بیر بۆ هه‌ڵگۆزینی ئاو .

هه‌روه‌ها به‌ مانای ( أعطی ) پێدانیش هاتووه‌ [مختار الصحاح للرازي – باب الراء ص 143] .

له‌ زاراوه‌ی زانایانی شه‌رعناسیشدا : به‌و شته‌ ده‌وترێت كه‌ كه‌سێك بیدات به‌ كه‌سێكی ده‌سه‌ڵاتدار یان ئه‌و كه‌سه‌ی كه‌ كاروباری خه‌ڵكی به‌ده‌سته‌، بۆ ئه‌وه‌ی له‌به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌و بڕیارێك بدات یان به‌و شێوه‌یه‌ بێت كه‌ ئه‌و ده‌یه‌وێت .

له‌م پێناسه‌یه‌وه‌ ئه‌وه‌ ده‌رده‌كه‌وێت به‌رتیل و ڕه‌شوه‌ وه‌رگرتن زۆر گشتگیرتره‌ له‌پێدانی ماڵ، به‌ڵكو هه‌موو ئه‌و شتانه‌ ده‌گرێته‌وه‌ ئه‌و كه‌سه‌ ده‌یدات به‌و ده‌سه‌ڵاتداره‌ بۆ ئه‌وه‌ی له‌به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌و بڕیاركه‌ بدات، جا ئه‌و شته‌ ماڵ بێت یان پاره‌ وپوڵ بێت، یان پله‌وپایه‌ك بیت، یان هه‌ر قازانج وسودێكی دونیایی بێت .

وه‌ مه‌به‌ستیش له‌ ده‌سه‌ڵاتدار زۆر كه‌س ده‌گرێته‌وه‌، ئیتر قازی بێت، یان سه‌رۆكی ووڵاتێك بێت، یان هه‌ر پله‌وپایه‌یه‌كی هه‌بێت له‌ده‌وڵه‌تدا، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر فه‌رمانبه‌ر وكارمه‌ندێكیش بێت وكاروباری خه‌ڵكی به‌ده‌ست بێت .

مه‌به‌ست له‌ ده‌ركردنی بڕیاریش، هیچ جیاوازی نییه‌، ئه‌و كه‌سه‌ ده‌سه‌ڵاتداره‌ بڕیاره‌كه‌ی به‌هه‌ق یان به‌ناڕه‌وایش بێت، مادام ڕازی بووه‌ به‌وه‌رگرتنی به‌رتیل له‌به‌رامبـــه‌ر ئه‌و كاره‌دا، له‌ ئاینی پیرۆزی ئیسلامدا هه‌ر به ‌به‌رتیل وڕه‌شوه‌ داده‌نرێت .

حوكمی به‌رتیل ( ڕه‌شوه‌) له‌شه‌ریعه‌تی ئیسلامدا :

به‌رتیل و (ڕه‌شوه‌) له‌شه‌ریعه‌تی ئیسلامدا حه‌رامه‌ ویه‌كێكه‌ له‌تاوانه‌ گه‌وره‌كان، وه‌هه‌ركه‌سێكیش به‌رتیل به‌ حه‌ڵاڵ بزانێت خوا په‌نابدات پێی (بێ بڕوا) ده‌بێت، هه‌ركه‌سێكیش به‌حه‌رامی بزانێت و وه‌ری بگرێت یان بیدات، ئه‌وه‌ به‌ (فاسق) و له‌سنووه‌ر ده‌رچوو داده‌نرێت.

ئاینی پیرۆزی ئیسلام حه‌رام ویاساغی كردووه‌ له‌سه‌ر موسڵمان وباوه‌ڕدار كه‌ ڕێگای به‌رتیلدان بگرێته‌ به‌ر بۆ جێ به‌جێكردنی كاروباره‌كانی، هه‌روه‌ها حه‌رامیشی كردووه‌ له‌سه‌ری كه‌ به‌رتیل وه‌ربگرێت، وناوه‌ند گیریش بكرێت له‌نێوان دوو كه‌سدا بۆ وه‌رگرتنی به‌رتیل خواردن، چونكه‌ خوای گه‌وره‌ فه‌رموویه‌تی : ﴿ وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُوا بِهَا إِلَى الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُوا فَرِيقًا مِنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ [البقرة : 188] واته‌ : نه‌كه‌ن ماڵ و دارایی یه‌كتر له‌ نێوانتاندا به‌ ناحه‌ق بخۆن (وه‌ك به‌رتیل و سوو، یان داگیركردنی ماڵی یه‌كتر و فڕوفێڵ كردن...) نه‌كه‌ن هه‌ندێكی بده‌ن به‌كاربه‌ده‌ستان بۆ ئه‌وه‌ی له‌ ڕێگه‌ی ناحه‌ق و گوناهه‌وه ‌هه‌ندێك ماڵی خه‌ڵكی بخۆن، له‌ كاتێكدا خۆشتان ده‌زانن كه‌ ئه‌و كاره‌ ڕه‌وا نیه‌.

له‌جێگایه‌كی تردا فه‌رموویه‌تی : ﴿سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ أَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ﴾ [المائدة :42] واته‌ : ئه‌و (جوله‌کانه‌) زۆر به‌ دڵگه‌رمی گوێ بۆ درۆ ده‌گرن و که‌سایه‌تیان ناپوخته‌یه‌ ‌و زۆر حه‌رام خۆر و به‌رتیل وسوو خۆرن .

جمهوری زانایان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ن ئه‌و كه‌سه‌ی به‌مه‌رجی وه‌رگرتنی شتێك كارێك بۆ كه‌سێكی تر ئه‌نجــام بدات، ئه‌وه‌ ئه‌و كه‌سه‌ به‌ر هه‌ڕه‌شه‌ی ئه‌م ئایه‌ته‌ پیرۆزه‌ ده‌كه‌وێت .

ته‌نانه‌ت عبدالله‌ی كوڕی مه‌سعود (خوای لێ ڕازی بێت) له‌ ته‌فسیری (السحت) دا ووتویه‌تی : سوحت ئه‌وه‌یه‌ كه‌ تۆ داوای شتێك بۆ برایه‌كت بكه‌یت له‌كه‌سێكی تر وبۆی جێ به‌جێ بكه‌یت، ئه‌ویش دیاریه‌كت بۆ بهێنێت و تۆیش لێی وه‌ربگریت .

له‌ سوننه‌تی پێغه‌مبه‌ری خوایشدا (صلی الله علیه وسلم) هاتووه‌ : عن أبى هريرة رضي الله عنه قال : « لعن رسول الله صلي الله عليه وسلم الراشي والمرتشي في الحكم » [رواه الترمذى وحسنه وابن حبان في صحيحه] واته‌ : پێغه‌مبه‌ری خوا (صلی الله علیه وسلم) فه‌رموویه‌تی : نه‌فرینی خوا له‌و كه‌سه‌ی كه‌ به‌رتیل ده‌دات به‌خه‌ڵك و له‌و كه‌سه‌شی كه‌ به‌رتیل وه‌رده‌گرێت له‌ حوكمدا .

له‌ڕیوایه‌تێكی تردا هاتووه‌ : « والرائش » [رواه الترمذي وحسنه بن حبان في صحيحه والحاكم ] واته‌ : نه‌فرین له‌و كه‌سه‌ش كه‌ ناوه‌ندگیری ده‌كات له‌نێوان به‌رتیلده‌ر وبه‌رتیل خۆردا، چونكه‌ هاوكایان ده‌كات له‌سه‌ر خراپه‌ وخراپه‌كاری .

هه‌روه‌ها هاتووه‌ : عن ابن عمر رضي الله عنهما عن النبي صلى الله عليه وسلم قال : « كل لحم أنبته السحت فالنار أولى به، قيل: وما السحت؟ قال: الرشوة في الحكم » [رواه الإمام أحمد في "مسنده" (3/321، 399)، ورواه الترمذي في "سننه" (2/195) ] واته‌ : پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) ده‌فه‌رموێت : ئه‌و گۆشته‌ی كه‌ سوحت گه‌شه‌ی پێكردبێت ئه‌وه‌ هه‌ر بۆ ئه‌وه‌ باشه‌ به‌ ئاگر بسوتێت، ووتیان : مه‌به‌ست له‌ سوحت چیه‌؟ فه‌رمووی : به‌رتیل وه‌رگرتن وبه‌رتیلدانه‌ له‌حوكمدا .

جۆره‌كانی به‌رتیل و ڕه‌شوه‌ :

جۆری یه‌كه‌م : به‌رتیلدان به‌ده‌سه‌ڵاتدارێك بۆ چاوپۆشی كردن یان به‌ده‌ستهێنانی شتێك كه‌ مافی شه‌رعی ئه‌و كه‌سه‌ نییه‌، ئه‌مه‌ش خراپترین وحه‌رامترین جۆری به‌رتیله‌، هه‌ر ئه‌مه‌ش مه‌به‌ستی سه‌ره‌كی ئه‌و ئایه‌ته‌یه‌ كه‌ خوای گه‌وره‌ فه‌رموویه‌تی : ﴿ وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُوا بِهَا إِلَى الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُوا فَرِيقًا مِنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ [البقرة : 188] .

جۆری دووه‌م : به‌رتیلدان له‌پێناو ئه‌وه‌ی كه‌سێكی تر به‌رژه‌وه‌ندیه‌كی له‌كیس بچێت، ئه‌ویش له‌به‌ر ئه‌و حه‌سودیه‌ی كه‌ له‌دڵیدایه‌ به‌رامبه‌ر ئه‌و كه‌سه‌، ئه‌مه‌ش به‌شێكی تره‌ له‌به‌رتیلدان وبگره‌ ئه‌گه‌ر تاوانه‌كه‌ی له‌وه‌ی پێشوو زیاتر نه‌بێت كه‌متر نییه‌، چونكه‌ تاوانه‌ كه‌سێك له‌پێناو ئه‌وه‌ی برایه‌كی نه‌گات به‌ به‌رژه‌وه‌ندی وخۆشی وشادیه‌ك ئه‌م كه‌سه‌ دێت به‌م شێوه‌یه‌ ده‌بێته‌ ڕێگر له‌به‌رده‌میدا، وده‌سه‌ڵاتدارێك سه‌رلێده‌شێوێنێت به‌پێدانی به‌رتیل وڕه‌شوه‌ تا به‌و شێوه‌یه‌ حوكمێكی ناهه‌ق ده‌ربكات، وخیانه‌ت بكات له‌و ئه‌مانه‌ته‌ی كه‌ دراوه‌ته‌ ده‌ستی، وبه‌رژه‌وه‌ندی خه‌ڵكی بفه‌وتێنێت .

جۆری سێهه‌م : به‌رتیلدان له‌پێناو به‌ده‌ستهێنانی پله‌وپایه‌ وكاروبار ولێپرسراویه‌تیه‌ك، ئه‌مه‌ش به‌ كۆده‌نگی زانایان كارێكی یاساغ و حه‌رامه‌ له‌ ئاینی پیرۆزی ئیسلامدا، حه‌رامیه‌كه‌شی زۆر خراپتر ده‌بێت ئه‌گه‌ر هاتوو ئه‌و كه‌سه‌ شیاوی ئه‌و پله‌وپایه‌ ولێپرسراویه‌تیه‌ نه‌بوو، چونكه‌ ئه‌مه‌ خیانه‌تێكی گه‌وره‌یه‌ كه‌ له‌و ئه‌مانه‌ته‌ ده‌كرێت په‌روه‌ردگار فه‌رمانی كردووه‌ كه‌ بپارێزرێت، وه‌ك فه‌رموویه‌تی : ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَىٰ أَهْلِهَا﴾ [النساء : 58] واته‌ : بێگومان خوا فه‌رمانتان پێده‌دات که‌ هه‌موو ئه‌مانه‌ته‌کان (سپارده‌کان) بگه‌ڕێننه‌وه‌ ده‌ست خاوه‌نه‌کانیان .

چونكه‌ ئه‌نجامدانی وه‌ها كارێك ده‌بێت هۆی بڵاوبوونه‌وه‌ی خراپه‌كاری وفه‌ساد له‌ناو خه‌ڵكی، وكه‌سانی نه‌شیاو ونه‌شاره‌زا جێگای كه‌سانی شیاو شاره‌زا ده‌گرنه‌وه‌، هۆكارێكه‌ بۆ فه‌وتان و له‌ناوبردنی به‌رژوه‌ندی گشتی، وپێغه‌مبه‌ری خوداش (صلی الله علیه وسلم) ئه‌م كاره‌ی به‌یه‌كێك له‌نیشانه‌كانی هاتنی قیامه‌ت وبڵاوبوونه‌وه‌ی خراپه‌كاری وه‌صف كردووه‌، وه‌ك فه‌رموویه‌تی : «إِذَا وُسِّدَ الْأَمْرُ إِلَى غَيْرِ أَهْلِهِ ؛ فَانْتَظِرْ السَّاعَةَ » [رواه البخاري وأحمد] واته‌ : هه‌ركاتێك كاروباری موسڵمانان درایه‌ ده‌ست كه‌سانێكی نه‌شیاو ئه‌و كاته‌ چاوه‌ڕیی هاتنی قیامه‌ت بكه‌ .

ئێ ئاشكرایه‌ گرتنه‌ ده‌ستی كاروباری هاوڵاتیانیش ئه‌مانه‌تێكی گه‌وره‌یه‌، لێپرسراوی شیاو خه‌مخۆر ده‌بێت، شه‌و ڕۆژ بخاته‌ سه‌ریه‌ك له‌پێناو پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندیه‌ گشتیه‌كان، كاتێك ئه‌م كه‌سه‌ نه‌شیاو ونه‌شاره‌زایه‌ش به‌ پێدانی به‌رتیل وره‌شوه‌ ده‌بێته‌ كاربه‌ده‌ست وچاوساغی خه‌ڵكی، به‌پێی پێویست وبه‌و شێوه‌یه‌ی كه‌ خوای گه‌وره‌ داوای كردووه‌ به‌كاروباره‌كانی خۆی هه‌ڵناسێت، له‌كۆتاییشه‌وه‌ ده‌بێته‌ هۆی فه‌وتان و له‌ناوچوونی به‌رژه‌وه‌ندی گه‌ل وهاوڵاتیان به‌گشتی، هه‌ر بۆ زیاتر ته‌ئكید كردنه‌وه‌ له‌سه‌ر پاراستنی ئه‌مانه‌ت وخیانه‌ت لێ نه‌كردنی خوای گه‌وره‌ فه‌رموویه‌تی : ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِكُمْ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ [الأنفال : 27] واته‌ : ئه‌ی ئه‌وانه‌ی باوه‌ڕتان هێناوه‌: خیانه‌ت مه‌که‌ن له‌ خواو له‌ پێغه‌مبه‌ر(صلى الله عليه وسلم) (به‌وه‌ی که‌م ته‌رخه‌می بكه‌ن له‌ فه‌رمانبه‌رداریاندا)، هه‌روه‌ها خیانه‌تیش مه‌که‌ن له‌و‌ ئه‌مانه‌ت وسپاردانه‌ی که‌ پێتان ده‌سپێردرێت، له‌کاتێکدا که‌ ئێوه‌ ده‌زانن (ئه‌و کاره‌تان خیانه‌ته‌) .

پێغه‌مبه‌ریش (صلی الله علیه وسلم) له‌فه‌رمووده‌یه‌كی سه‌حیحدا فه‌رموویه‌تی : «من ولي من أمر المسلمين شيئا، فولى رجلا وهو يجد من هو أصلح للمسلمين منه فقد خان الله ورسوله » [رواه الحاكم في صحيحه] واته‌ : هه‌ركه‌سێك شتێكی له‌كاروباری موسڵمانان پێ سپێررا، و له‌بری كه‌سێكی شیاو كه‌سێكی تری دیاری كرد بۆ ڕاپه‌ڕاندنی كاورباری موسڵمانان وكاره‌كه‌ی نه‌دایه‌ ده‌ست كه‌سه‌ شیاوه‌كه‌، ئه‌وه‌ بێگومان خیانه‌تی له‌ خوا و پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی كردووه‌ .

زانایانیش كۆ ده‌نگن هه‌ركاتێك دوو كه‌س هه‌بوون بۆ ڕاپه‌ڕاندنی كاروباری موسڵمانان، به‌ڵام كه‌سێكیان باشتر و شاره‌زاتر بوو بۆ ئه‌و كاره‌، ئه‌و كاته‌ واجبه‌ كه‌سه‌ باشتر وشاره‌زاتره‌كه‌ ده‌سنیشان بكرێت، چونكه‌ به‌دانانی ئه‌م كه‌سه‌ به‌رژه‌وه‌ندی گشتی هه‌موو خه‌ڵك پارێزراوتر ده‌بێت، ئه‌مه‌ش یه‌كێكه‌ له‌ گرنگترین ئه‌و كارانه‌ی كه‌ ئه‌میر وكاربه‌ده‌ستی موسڵمانان ده‌بێت ئه‌نجامی بدات .

چ كاتێك مرۆڤ دروسته‌ به‌رتیل و ڕه‌شوه‌ بدات ؟

جمهوری زانایانی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ت ڕێگایان داوه‌ به‌ پێدانی به‌رتیل و ڕه‌شوه‌ بۆ نه‌هێشتن ولادانی زوڵم وسته‌مێك، یان بۆ سه‌ندنه‌وه‌ی هه‌ق ومافێكی شه‌رعی خۆت، به‌ڵام به‌و مه‌رجه‌ی ئه‌گه‌ر هه‌موو ڕێگا مه‌شروعه‌كانی ترت گرته‌به‌ر له‌ تۆماركردنی سكاڵا لای لایه‌نی په‌یوه‌ندیدار وبه‌رزكردنه‌وه‌ی ده‌عوا بۆ لای قازی وداداگا، ئه‌گه‌ر هه‌موو ئه‌مانه‌ سوودیان نه‌بوو، ئه‌و كاته‌ دروسته‌ بۆ گه‌راندنه‌وه‌ی مافێكی زه‌وتكراو، یان ده‌فعكردن ولادانی زوڵم وسته‌مێك كه‌سی خاوه‌ن هه‌ق یان سته‌م لێكراوه‌ به‌رتیل بدات، ئه‌ویش زانایان ووتویانه‌ له‌به‌ر ناچاری بۆ كه‌سی به‌رتیلده‌ر دروسته‌، ئه‌گینا كه‌سی به‌رتیل وه‌رگر هه‌ر بۆی حه‌رامه‌ و به‌رئه‌و نه‌فرینه‌ی پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) ده‌كه‌وێت، چونكه‌ كه‌سی به‌رتیل وه‌رگر چاری ناچاره‌ و ئه‌گه‌ر ئه‌م كاره‌ نه‌كات مافی ده‌خورێت، قاعده‌ شه‌ریعه‌كه‌ش ده‌ڵێت : " المشقة تجلب التیسیر " واته‌ ناڕه‌حه‌تی وناچاری ئاسانكاری به‌دوای خۆیدا ده‌هێنێت، و خوای گه‌وره‌ش فه‌رموویه‌تی : ﴿لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا﴾ [البقرة : 286] واته‌ : خوای گه‌وره‌ ئه‌رک ناخــاته‌ سه‌ر هیچ که‌سێک مــه‌گه‌ر به‌ قه‌ده‌ر توانایی خۆی نه‌بێت .

دياره‌ هه‌ڵگرتن و نه‌هێشتنی حه‌ره‌ج و ناڕه‌حه‌تی له‌سه‌ر به‌نده‌كانی خودا بنه‌مایه‌كی گرنگه‌ له‌شه‌ریعه‌تی ئیسلامدا، كه‌سی به‌رتیلده‌ریش له‌م حاڵه‌ته‌دا كه‌وتوه‌ته‌ ناو ناڕه‌حه‌تی و حه‌ره‌جه‌وه‌، له‌م كاته‌ ضه‌روره‌ت و پێویستیه‌دا دروسته‌ بۆی ئه‌م كاره‌ بكات، به‌ڵام ئه‌بێت ئه‌وه‌ش بزانێت ضه‌روره‌ت وپێویستیش ده‌بێت به‌گوێره‌ی ئه‌ندازه‌ی خۆی بێت ونابێت سنوور به‌زێنی بكات، بۆ نموونه‌ ئه‌گه‌ر بۆی كرا به‌دانی به‌رتلیێكی كه‌م نابێت په‌نا به‌رێته‌ به‌ر دانی به‌رتلێكی زیاتر، یان ئه‌گه‌ر توانی به‌ واسطه‌ و ناسیاوی و په‌یوه‌ندیه‌كی شه‌خصی خۆی به‌بێ پێدانی به‌رتیل مافه‌كه‌ی خۆی وه‌ربگرێته‌وه‌، نابێت په‌نا بباته‌ به‌ر ڕه‌شوه‌ وبه‌رتیل دان، ئه‌ویش به‌ به‌ڵگه‌ی ئه‌و ئایه‌ته‌ی كه‌ ده‌فه‌رموێت : ﴿فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ ﴾ [البقرة : 173] واته‌ : جا ئه‌گه‌ر كه‌سێك پێویستی ناچاری كرد به‌خواردني (گۆشتی مرداره‌وه‌ بوو یان گۆشتی به‌راز) بێ زیاده‌ڕه‌وی و له‌ سنوور ده‌رچوون، ئه‌وه‌ هیچ گوناهێكی له‌سه‌رنی یه‌ .

به‌ به‌ڵگه‌ی ئه‌م ئایه‌ته‌ هه‌ركه‌سێك ناچاركرا یان ناچار بوو به‌ پێدانی به‌رتیل وڕه‌شوه‌ بۆ وه‌رگرتنه‌وه‌ی مافی خۆی، ئه‌وا دروسته‌ بۆی، به‌ڵام وه‌ك ووتمان بۆ كه‌سی به‌رتیل وه‌رگر هه‌ر حه‌رامه‌، چونكه‌ ئه‌و ناچار نییه‌ به‌وه‌ها كارێك بگره‌ ئه‌گه‌ر ئه‌و كه‌سه‌ به‌بێ به‌رتیل وه‌رگرتن كاره‌كه‌ی ئه‌نجام بدات، ئه‌وا كۆمه‌ڵگا له‌ گه‌نده‌ڵی پاك ده‌كاته‌وه‌، به‌ڵام به‌پێچه‌وانه‌وه‌ به‌م كاره‌ی كۆمه‌ڵگا پیس و خراپ ده‌كات .

له‌م باره‌یه‌وه‌ شێخ الاسلام إبن تیمیة (ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت) ده‌ڵێت : " فأما إذا أهدى له هدية ليكف ظلمه عنه أو ليعطيه حقه الواجب كانت هذه الهدية حراما على الآخذ , وجاز للدافع أن يدفعها إليه " [الفتاوى الكبرى (4/174)] واته‌ : ئه‌گه‌ر هاتوو كه‌سێك دیاریه‌كی پێشكه‌ش به‌كه‌سێك كرد بۆ ئه‌وه‌ی سته‌مێك له‌سه‌ر خۆی لاببات، یان مافێكی زه‌وتكراوی خۆی پێ وه‌ربگرێته‌وه‌، ئه‌م دیاری پێشكه‌ش كردنه حه‌رامه‌ بۆ ئه‌و كه‌سه‌ی وه‌ریده‌گرێت، به‌ڵام بۆ ئه‌و كه‌سه‌ی كه‌ ده‌یدات دروسته‌ (له‌به‌ر ناچاری) .

خافظي ذه‌هه‌بیش ( ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت) ووتویه‌تی : " قال العلماء .... وإنما تلحق اللعنة الراشي إذا قصد بها أذية مسلم، أو ينال بها ما لا يستحق، أما إذا أعطى ليتوصل إلى حق له ويدفع عن نفسه ظلما فإنه غير داخل في اللعنة . وأما الحاكم فالرشوة عليه حرام أبطل بها حقا أو دفع بها ظلما" [الكبائر، كتاب الاخلاق والرقائق، لاپه‌ڕه‌ 107]

واته‌ : زانایان ووتویانه‌ نه‌فرین به‌ر ئه‌و كه‌سه‌ به‌رتیلده‌ره‌ ده‌كه‌وێت كه‌ بیه‌وێت به‌و كاره‌ی ئه‌زیه‌ت وئازاری موسڵمانان بدات، یان بۆ به‌ده‌ستهێنانی شتێك بێت كه‌ مافی خۆی نییه‌، به‌ڵام ئه‌گه‌ر به‌رتیله‌كه‌ی بۆ وه‌رگرتنه‌وه‌ی مافێكی خۆی بێت، یان لادانی زوڵم وسته‌مێك بێت ئه‌وه‌ ئه‌و كه‌سه‌ به‌ر ئه‌و نه‌فرینه‌ ناكه‌وێت، به‌ڵام كاربه‌ده‌ست وحاكمی موسڵمانان به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ك به‌رتیل و ڕه‌شوه‌ی بۆ حه‌رامه‌ .

كه‌واته‌ به‌رتیلدان بۆ به‌دوو مه‌رج دروسته‌ :

یه‌كه‌م : دڵنیا بێت له‌وه‌ی كه‌ به‌و به‌رتیله‌ نه‌بێت هه‌ق ومافه‌كه‌ی ده‌ست ناكه‌وێته‌وه‌ .

دووه‌م : لای خۆی ئه‌وه‌ بزانێت كه‌ به‌رتیلدان كارێكی حه‌رام ویاساغه‌ له‌ ئیسلامدا وله‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئه‌و به‌رتیله‌ش ده‌دات داوای لێخۆش بوون بكات له‌خوای گه‌وره‌ .

چـی كاتێك بۆ كارمه‌ند و فه‌مانبه‌ری حكومه‌ت دروسته‌ دیاری وه‌ربگرێت ؟

پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) له‌فه‌رمووده‌یه‌كدا فه‌رموویه‌تی: « هدايا العمال غلول » [ رواه الإمام أحمد في المسند برقم (23090) وصححه الالباني في إرواء الغليل 2622] واته‌ : دیاری بۆ لێپرسراو وكاربه‌ده‌ستان دزی وخیانه‌ته‌ .

ئه‌م فه‌رمووده‌یه‌ حوكمێكی گشتگیره‌ وبه‌شێوه‌یه‌كی گشتی باسی دیاری كاربه‌ده‌ست وفه‌رمانبه‌رانی كردووه‌، به‌ڵام زانایان له‌باره‌ی دیاری فه‌رمانبه‌رانه‌وه‌ هه‌ندێك به‌ووردتر قسه‌یان له‌سه‌ر كردووه‌، بۆیه‌ دياری پێشكه‌س كردن و وه‌رگرتنی له‌لایه‌ت كارمه‌ند وفه‌رمانبه‌ری حكومیه‌وه‌ هه‌مووی حه‌رام ویاساغ نییه‌، له‌هه‌ندێك كاتدا حه‌رامه‌ ودروست نییه‌، وه‌له‌هه‌ندێك كاتدا دروست وڕێگاپێدراوه‌ .

هه‌ركاتێك مه‌به‌ست په‌پێدانی دیاری به‌كارمه‌ند وفه‌رمانبه‌ری حكومی گه‌شتن بێت به‌ ئامانجێكی باتڵ و یاساغ ونامه‌شروع، ئه‌وه‌ حه‌رامه‌ ودروست نییه‌، یان له‌به‌رامبه‌ر كارێكدا بدرێت به‌فه‌رمانبه‌رێك كه‌ ئه‌نجامدانی ئه‌و كاره‌ واجبی ئه‌و كارمه‌نده‌ خۆی بێت .

هه‌ندێك جار وه‌رگرتنی دیاری له‌لایه‌ن كارمه‌ند وفه‌رمانبه‌رانه‌وه‌ حه‌رامه، ئه‌گه‌ر چی دروستیش بێت بۆ ئه‌و كه‌سه‌ی كه‌ ده‌یبه‌خشێت، بۆ نموونه‌ هه‌ندێك جار كارمه‌ندێك ته‌مه‌ڵی و خاوه‌ خاو ده‌كات‌ له‌ ڕاپه‌ڕاندی كاری هاوه‌ڵاتییه‌ك، ئه‌و هاوه‌ڵاتییه‌ش زۆر پێویستی به‌وه‌ هه‌یه‌ كاره‌كه‌ی خێرا به‌ئه‌نجام بگه‌یه‌نرێت، به‌ڵام ئه‌و كارمه‌نده‌ به‌بێ دیاری ئه‌و كاره‌ ناكات، له‌م كاته‌دا دروسته‌ بۆ ئه‌و هاوڵاتییه‌ له‌به‌ر ناچاری و ده‌فعی به‌ڵا دیاریه‌ك بدات ئه‌و كارمه‌نده‌ بۆ ئه‌وه‌ی خێرا كاره‌كه‌ی بۆ ڕاپه‌رێنن، وه‌رگرتنی دیاری بۆ ئه‌و فه‌رمانبه‌ره‌ حه‌رامه‌ و ده‌چێته‌ چوار چێوه‌ی به‌رتیل وره‌شوه‌ خواردنه‌وه‌وه‌، به‌ڵام بۆ ئه‌و هاوڵاتییه‌ له‌به‌رناچاری دروسته‌ .

هه‌ندێك جار دیاری به‌خشین و وه‌رگرتنیشی بۆ هه‌ردوولا دروست وڕێگا پێدراوه‌، بۆ نموونه‌ كه‌سانی نزیك وخزم وناسراوی ئه‌و كارمه‌نده‌ پێش دامه‌زراندنیشی هه‌ر دیاریان بۆ بردووه‌ وگۆڕینه‌وه‌ی دیاری له‌نیوانیاندا باو بووه‌، له‌م كاته‌دا دروسته‌ بۆ هه‌ردوولایان ئه‌م كاره‌ بكه‌ن، به‌ڵام به‌و مه‌رجه‌ی پاش دامه‌زراندن ودیاری كردنی وه‌ك كارمه‌ند وفه‌رمانبه‌ری حوكمی دیاریه‌كان گۆڕانكاریان به‌سه‌ردا نه‌هاتبێت وزیادیان نه‌كردبێت، له‌هه‌مان كاتیشدا ئه‌و كه‌سانه‌ش دیارییه‌كان ده‌به‌ن پێویستی وكارێكیان نه‌كه‌وتبێته‌ ئه‌وكارمه‌نده‌ په‌یوه‌ندی به‌وه‌زیفه‌ وكاره‌كه‌یه‌وه‌ هه‌بێت، بۆ نموونه‌ وه‌ك دیاری پێشكه‌ش كردن به‌ كارمه‌ند و فه‌رمانبه‌رێك له‌لایه‌ن به‌رپرسی یه‌كه‌میه‌وه، یان سه‌رۆكی ووڵاته‌وه‌، یان كه‌سێك دیاریه‌ك ده‌بات بۆ كارمه‌ندێكی خزمی كه‌ هیچ كار وپێویستیه‌كی پێی نییه‌، به‌ڵكو ته‌نها مه‌به‌ستی پێی به‌جێهێنانی صیله‌ی ڕه‌حم وخزمایه‌تییه‌ .

سزای تاوانی به‌رتیل له‌ شه‌ریعه‌تی ئیسلامدا :

سزای ڕه‌شوه‌ وبه‌رتیل خواردن له‌ ئه‌حكامه‌كانی سیاسه‌ی شه‌رعیه‌، به‌و پێیه‌ سزای ئه‌م جۆره‌ تاوانه‌ له‌كات و زه‌مانێكه‌وه‌ بۆ كات وزه‌مانێكی تر ده‌گۆڕێت، بۆیه‌ ده‌ست نیشانكردنی سزاكه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ حاكم وكاربه‌ده‌ستی موسڵمانان كه‌ سزایه‌ك دیاری بكات بۆ ئه‌و جۆره‌ تاوانبارانه‌ بیانگێڕێته‌وه‌ له‌خراپه‌ وتاوان وڕێگریه‌كیش بێت بۆ ئه‌وانه‌ی بیر له‌وه‌ها تاوانێك ده‌كه‌نه‌وه‌، ئه‌وه‌ نه‌بێت ئه‌و ماڵ وكه‌لوپه‌له‌ی كه‌ دراوه‌ له‌ڕه‌شوه‌ وبه‌رتیلدا كاربه‌ده‌ستی موسڵمانان نابێت بیگێڕیته‌وه‌ بۆ ئه‌و كه‌سه‌ی كه‌ وه‌ری گرته‌وه‌ یان به‌رتیله‌كه‌ی داوه‌، له‌كاتێكدا نه‌بێت ئه‌و كه‌سه‌ی كه‌ به‌رتیله‌كه‌ی داوه‌ به‌زۆر لێی سه‌نرا بێت، یان مافێكی شه‌رعی خۆی هه‌بوو بێت و بۆیان ئه‌نجام نه‌دابێت به‌ به‌رتیلدان نه‌بێت، له‌م كاته‌دا دروسته‌ ئه‌و ماڵه‌ی دراوه‌ له‌ به‌رتیلداپاش پێزانینی بگێررێته‌وه‌ بۆ خاوه‌نه‌كه‌ی .

كارمه‌ند و فه‌رمانبه‌ری حوكمی نابێت له‌ به‌رامبه‌ر كارێكدا كه‌ واجبه‌ ئه‌نجامی بدات و ئه‌صڵی كاره‌كه‌ی خۆیه‌تی دیاری یان شتێك وه‌ربگرێت، جا بۆیه‌ ئه‌گه‌ر كارمه‌ندێك یان فه‌رمانبه‌رێك پێش ئه‌وه‌ی له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه‌ بۆ ئه‌و جێگا وپله‌وپایه‌یه‌ ده‌ستنیشان بكرێت، خه‌ڵكی ئه‌و گرنگی و بایه‌خه‌یان پێ نه‌ده‌دا ودیاریان بۆ نه‌ده‌برد، له‌پاش ده‌ستنیشان كردنی هه‌ر دیاریه‌كی پێشكه‌ش بكرێت ده‌چێته‌ چوار چێوه‌ی به‌رتیل وڕه‌شوه‌وه‌، و والی ولێپرسراوی موسڵمانان له‌ڕوانگه‌ی سیاسه‌تی شه‌رعیه‌وه‌ ده‌توانێت ده‌ست بگرێت به‌سه‌ر ته‌واوی ئه‌و دیاریانه‌ی بۆی هاتووه‌، مووچه‌كه‌ی خۆی نه‌بێت، ئه‌ویش به‌ به‌ڵگه‌ی ئه‌م ڕووداوانه‌ی خواره‌وه‌ كه‌ له‌سونه‌ت وسه‌رده‌می خلیفه‌كانی ڕاشدیندا ڕوویانداوه‌ :

« استعمل النبي صلى الله عليه وسلم رجلا من بني أسد يقال له ابن الأتبية على صدقة فلما قدم قال هذا لكم وهذا أهدي لي فقام النبي صلى الله عليه وسلم على المنبر قال سفيان أيضا فصعد المنبر فحمد الله وأثنى عليه ثم قال ما بال العامل نبعثه فيأتي يقول هذا لك وهذا لي فهلا جلس في بيت أبيه وأمه فينظر أيهدى له أم لا والذي نفسي بيده لا يأتي بشيء إلا جاء به يوم القيامة يحمله على رقبته إن كان بعيرا له رغاء أو بقرة لها خوار أو شاة تيعر ثم رفع يديه حتى رأينا عفرتي إبطيه ألا هل بلغت ثلاثا » [ أخرجه: البخاري في كتاب الهبة، رقم(2597)، ومسلم في كتاب الإمارة، رقم(1832)] واته‌ : پێغه‌مبه‌ری خودا (صلى الله عليه وسلم) پیاوێك له‌ به‌نی ئه‌سه‌د كرده‌ لێپرسراوی كۆكردنه‌وه‌ی زه‌كات كه‌ پێیان ده‌ووت : (ابن اللتبیة) جا كاتێك زه‌كاته‌كه‌ی كۆكرده‌وه‌ و گه‌ڕایه‌وه‌ بۆلای پێغه‌مبه‌ری خودا (صلى الله عليه وسلم) ووتی : ئا ئه‌مه‌یان هی ئێوه‌یه‌ و ئا ئه‌مه‌شیان به‌‌دیاری داویانه‌ به‌خۆم، پێغه‌مبه‌ری خوداش (صلى الله عليه وسلم) چوویه‌ سه‌ر مینبه‌ره‌كه‌ی و سوپاس وستایشی خوای گه‌وره‌ی كرد وئه‌مجا فه‌رمووی : حاڵی ئه‌و كرێكار وكاربه‌ده‌ستانه‌ چیه‌ وچۆنه‌، كه‌ ئێمه‌ ڕه‌وانه‌یان ده‌كه‌ین وده‌یانكه‌ین به‌كاربه‌ده‌ست، كه‌چی پاشان كه‌ دێنه‌وه‌ وده‌ڵێن : ئا ئه‌مه‌یان هی ئێوه‌یه‌ و ئا ئه‌مه‌شیان هی خۆمه‌، ده‌ی با ئه‌و كه‌سه‌ له‌ماڵێ باوكی ودایكی دانیشێت وئه‌مجا سه‌یر بكات ئایا كه‌س دیاری بۆ دێنێت، سوێند به‌و كه‌سه‌ی گیانی منی به‌ده‌سته‌، هه‌رشتێك بهێنێت بۆ خۆی له‌ڕۆژی دواییدا ده‌یئاڵێین له‌گه‌ردنی، جا ئه‌گه‌ر ئه‌و شته‌ ووشترێك بێت ده‌بۆڕێنێت، وه‌ ئه‌گه‌ر مانگایه‌ك بێت ده‌قۆڕێنێت، وه‌ ئه‌گه‌ر شه‌كێك بێت ئه‌وه‌ ده‌باڕێنێت ( واته‌ شاهیدی له‌سه‌ر ده‌دات) ، ڕاوی فه‌رمووده‌كه‌ ده‌ڵێت : ئه‌مجا پێغه‌مبه‌ری خودا (صلى الله عليه وسلم) ده‌سته‌كانی به‌رزكرده‌وه‌ هه‌تاوه‌كو سپیایی بن باڵیمان بینی، وسێجار فه‌رمووی : (خوایه‌ شاهید به‌) من پێم گه‌یاندن.

له‌م به‌سه‌رهاته‌دا هه‌ندێك له‌زانایانی فه‌رمووده‌ ناس باسی ئه‌وه‌یان كردووه‌ كه‌ پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) پێشتر فه‌رمانی كردووه‌ به‌ هاوه‌ڵه‌كان موحاسه‌به‌ی ئه‌م كه‌سه‌ بكه‌ن، وپاش ئه‌وه‌ی بۆیان ده‌ركه‌وتووه‌ كه‌ ئه‌و ماڵه‌ مافی خۆی نییه‌، ئه‌و دیاریانه‌ی كه‌ پێی درابوو ده‌ستیان گرتوه‌ به‌سه‌ر هه‌موویدا و موصاده‌ره‌یان كردوه‌ .

له‌فه‌رمووده‌یه‌كی تردا فه‌رموویه‌تی : « من استعملناه منكم على عمل فكتمنا مخيطا فما فوقه كان غلولا يأتي به يوم القيامة » [ أخرجه مسلم، كتاب الإمارة، باب تحریم هدایا العمال، رقم (3415)].

واته‌ : هه‌ركه‌سێك له‌ئێوه‌مان كرد به‌ كارمه‌ند وفه‌رمانبه‌ر به‌سه‌ر كارێكه‌وه‌، وبه‌ئه‌ندازه‌ی ده‌رزی درومانێك یان زیاتری لی شاردینه‌وه‌ به‌ دزی وخیانه‌ت، ئه‌وه‌ له‌رۆژی دواییدا به‌ڕوویدا ده‌درێته‌وه‌ ولێپرسینه‌وه‌ی له‌گه‌ڵدا ده‌كرێت له‌سه‌ری .

هه‌ر له‌م باره‌یه‌وه‌ ئه‌م به‌سه‌رهاته‌یش هاتووه‌ :

عن أبي هريرة قال : استعملني عمر بن الخطاب رضي الله عنه على البحرين فاجتمعت لي اثنا عشر ألفا فلما عزلني وقدمت على عمر قال لي : يا عدو الله وعدو المسلمين ـ أو قال وعدو كتابه ـ سرقت مال الله ؟ قال : قلت : لست بعدو الله ولا للمسلمين ـ أو قال لكتابه ـ ولكني عدو من عاداهما ولكن خيلا تناتجت وسهاما اجتمعت، قال : فأخذ مني اثنا عشر ألفا فلما صليت الغداة قلت : اللهم اغفر لعمر [فتوح البلدان - البلاذري ج 1/ الصفحة ١٠٠] واته‌ : ئه‌بوهوره‌یره‌ (خوای لێ ڕازی بێت) ئه‌ڵێت : عومه‌ری كوڕی خه‌تاب(خوای لێ ڕازی بێت) كردمی به‌كاربه‌ده‌ستی به‌حره‌ین، دوای ئه‌وه‌ بووم به‌كاربه‌ده‌ست دوانزه‌ هه‌زار (درهه‌م یان دوانزه‌ هه‌زار دینارم) پاشكه‌وت كرد، جا دوای ئه‌وه‌ی كه‌ له‌كاربه‌ده‌ستی لایدام وگه‌ڕامه‌وه‌ بۆلای، پێی ووتم : ئه‌ی دوژمنی خوا وموسڵمانان یان ئه‌ی دوژمنی كتێبه‌كه‌ی خوا، ماڵی خوات دزیوه‌؟ ئه‌بوهوره‌یره‌ ئه‌ڵێت : ووتم نه‌دوژمنی خوام ونه‌دوژمنی موسڵمانانم، یان نه‌دوژمنی كتێبه‌كه‌ی خوای گه‌وره‌م، به‌ڵكو دوژمنی ئه‌و كه‌سه‌م دوژمنایه‌تی خوا وموسڵمانان ده‌كات، ئه‌وه‌ی ده‌یبنی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌سپه‌كانم زاوزێیان كردووه‌ و زۆر بوون، وه‌ مووچه‌ وئه‌وه‌ی مافی خۆم بووه‌ كۆمكردوه‌ته‌وه‌، ئه‌بو هوره‌یره‌ ئه‌ڵێت : عومه‌ر دوانزه‌ هه‌زاره‌كه‌ی لێ سه‌ندمه‌وه‌، منیش دوای ئه‌وه‌ی نوێژی نیوه‌ڕۆم كرد، له‌خوای گه‌وره‌ پاڕامه‌وه‌ و ده‌مووت : ئه‌ی خوایه‌ له‌عومه‌ر خۆش به‌ ..

ئه‌م به‌سه‌رهاته‌ مانای ئه‌وه‌ نییه‌ كه‌ خوانه‌خواسته‌ ئێمه‌ تانه‌ له‌ ڕاستگۆی و ده‌ستپاكی هاوه‌ڵێكی به‌رێزی وه‌ك ئه‌بوهوره‌یره‌ (خوای لێ ڕازی بێت) بده‌ین، نه‌خێر به‌ڵكو مه‌به‌ست ئه‌وه‌یه‌ ئه‌مه‌ ئه‌و سیاسه‌ته‌ شه‌رعیه‌یه‌‌ كه‌ عومه‌ر په‌یڕه‌وی كردووه‌، بۆ ئه‌وه‌ی كاربه‌ده‌سته‌كانی واڕابهێنێت كه‌ وانه‌زانن ئیتر كه‌ لێپرسراویه‌تیه‌كیان گرته‌ ده‌ست عومه‌ر پاداشتی كردوون، به‌ڵكو بزانن لێپرسراویه‌تی له‌ ئیسلامدا ته‌كلیف ولێپرسینه‌وه‌یه‌، نه‌ك ته‌شریف وڕێزلێنان بێت .

له‌به‌ر ئه‌وه‌ ده‌بێت ئه‌و كه‌سه‌ی كه‌ كارێكی پێ ده‌سپێررێت له‌ده‌وڵه‌تی ئیسلامیدا بزانێت ئه‌و ماڵ وسه‌روه‌ت وسامانه‌ی كه‌ دێته‌ ژێر ده‌ستیه‌وه‌ ماڵی گشتیه‌ وموڵكی هه‌موو موسڵمانانه‌ ودروست نییه‌ بۆی به‌ئاره‌زووی خۆی ته‌خشان وپه‌خشانی پێوه‌ بكات، به‌ڵكو ئه‌مانــه‌ته‌ له‌ده‌ستیدا و ده‌بێت ئاگای له‌ خه‌رجكردنی بچوكترین شت بێت .

له‌م باره‌یه‌شه‌وه‌ شێخ الاسلام ابن تمییة ( ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت) ووتویه‌تی : « وليس لولاة الأموال أن يقسموها بحسب أهوائهم، كما يقسم المالك ملكه فإنما هم أمناء ونوَّاب ووكلاء، وليسوا ملاكاً » [السياسة الشرعية في إصلاح الراعي والرعية: (ص95) ] واته‌ : بۆ والی وكاربه‌ده‌ستی موسڵمانان نییه‌ به‌هه‌وه‌س و ئاره‌زووی خۆیان ماڵ وسامان ببه‌خشنه‌وه‌، هه‌روه‌ك چۆن خاوه‌ن موڵكێك ماڵ وسامانی خۆی ده‌به‌خشێته‌وه‌، به‌ڵكو ده‌بێت بزانن ئه‌وان ئه‌میندار ووه‌كیلی وبریكاری موسڵمانانن نه‌ك مالیك وخاوه‌ن موڵك .

له‌كۆتاییه‌وه‌ ئه‌گه‌ینه‌ ئه‌و ئه‌نجامه‌ی كه‌ هه‌ركاتێك والی و لێپرسراوی موسڵمانان بۆی ده‌ركه‌وت كه‌ یه‌كێك له‌كارمه‌ند وفه‌رمانبه‌ره‌كانی به‌رتیل وه‌ڕه‌شوه‌ یان دیاریه‌كی وه‌رگرتووه‌ كه‌ ئه‌و هه‌ق ومافه‌ی نییه‌ وه‌ری بگرێت، ئه‌وا له‌ ڕوانگه‌ی جێ به‌جێكردنی سیاسه‌تی شه‌رعیه‌وه‌ كاتێك زانی به‌چی ڕێگایه‌ك كه‌ چاره‌سه‌ر وبنه‌بڕی ئه‌و دیارده‌ نامۆ و گه‌نده‌ڵیه‌ بكات ده‌توانێت سزای ئه‌و فه‌رمانبه‌ره‌ بدات، جا ئه‌گه‌ر به‌ زیندانی كردن بێت، یان به‌ ده‌ستبه‌سه‌راگرتنی بڕێك له‌ماڵوسامانی بێت، یان به‌ غه‌رامه‌كردن ولادانی بێ له‌كاره‌كه‌ی، ئه‌مه‌ش له‌پێناو پاكڕاگرتنی دام وده‌زگاكانی حكومه‌ت له‌گه‌نده‌ڵی و دیارده‌ نامۆكان، چونكه‌ ئه‌م جۆره‌ كارانه‌ ئه‌گه‌ر سزای سه‌خت وكاریگه‌ری بۆ دانه‌نرێت ئه‌وا سه‌رجه‌م جومگه‌كانی ده‌سه‌ڵات و وه‌زاره‌ته‌كانی حكومه‌ت ده‌گرێته‌وه‌ ئه‌و كاته‌ بنه‌بڕكردن ونه‌هێشتنی كارێكی سه‌خت و ئه‌سته‌م ده‌بێت، بۆیه‌ هه‌ركاتێك لێپرسراوی موسڵمانان هه‌ستی به‌وه‌ها دیارده‌یه‌كی نامۆ وخراپ كرد ده‌بێت ده‌ستبه‌جێ ئیجرائاتی پێویستی خۆی بكات بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و دیارده‌ نامۆیه‌ ته‌شه‌نه‌ نه‌كات و به‌ناو ته‌واوی دام وده‌زگاكاندا بڵاو نه‌بێته‌وه‌ .

به‌م شێوه‌یه‌ هاتینه‌ كۆتایی ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌، له‌خوای گه‌وره‌ ده‌خوازین كه‌ ته‌واوی دام وده‌زگاكانی ووڵاتمان پاك بكاته‌وه‌ له‌ دیارده‌ی به‌رتیل خواردن وگه‌نده‌ڵی و مه‌حسوبیه‌ت .

وصلی الله وسلم علی سیدنا محمد وعلی آله وصحبه وسلم .