دادوه‌ری و قه‌زاوه‌ت له‌ ئیسلامدا

دادوه‌ری و قه‌زاوه‌ت له‌ ئیسلامدا

زاگرۆس هه‌مه‌وه‌ندی

﴿ القضاء في الإسلام ﴾

زاكروس هموندي

دادوه‌ری و قه‌زاوه‌ت له‌ ئیسلامدا

سوپاس وستایش بۆ خوای گه‌وره‌ وپه‌روه‌دگار كه‌ یه‌كێك له‌ناوه‌ جوانه‌كانی           (العدل)ه‌ وته‌واوی دادگه‌ری و صیفه‌تی جوانی عه‌دل له‌و وله‌شوێنه‌واری به‌دیهێناراوه‌كانیدا به‌رجه‌سته‌ بوو، وه‌ درود و ڕه‌حمه‌تی فراوان بۆ سه‌ر گیانی پێشه‌وای مرۆڤایه‌تی محمد المصطفی كه‌ توانی له‌ماوه‌ی پێغه‌مبه‌رێتیه‌كه‌یدا حكومه‌تێكی نمونه‌ی له‌دادگه‌ری وعه‌داله‌ت به‌هه‌موو چه‌مكه‌كانیه‌وه‌ به‌رجه‌سته‌ بكات، وه‌ بۆ گیانی ئال وبه‌یت هاوه‌ڵه‌ به‌ڕێزه‌كانی كه‌ شوێن پێی ئه‌ویان هه‌ڵگرت له‌ جێ به‌جێكردنی صیفه‌ته‌ جوانه‌كانیدا .

خۆشه‌ویستان به‌دوو ئه‌ڵقه‌ خوای گه‌وره‌ یارمه‌‌تیده‌ر بێت كوورته‌یه‌كتان پێشكه‌ش ئه‌كه‌ین له‌سه‌ر دادوه‌ری و قه‌زاوه‌ت له‌ ئیسلامدا، ئێستاش ئێوه‌ و به‌شی یه‌كه‌می .

یەكەم: پێناسەكەى ( القضاء = دادوەرى ) :

لەزمانى عەرەبیدا بەم مانەیە دێت: حوكم وبرِیار، كۆتایى هێنان وتەواو بوون، پێدانەوەى قەرز ، دروست كردن, بەم مانایانە هەمووى لە قورئاندا هاتووە.

وە لە شەرع دا: كۆتایى هێنانە بەكێشەى نێوان دووكەس یا زیاتر بەبرِیارى خوا وپێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم ).  

دووەم: مه‌شروعیه‌تی ( القضاء = دادوەرى ) :

خواى گەورە دەفەرموێت : (وَأَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ) {المائدە: ٤٩} واتە:وەك فەرمانمان پێ‌ كردی‌ ئەی‌ موحەممەد كەلەنێوانیاندا حوكم بكەیت بەو ئایینەی‌ خوا دایبەزاندووە . وەخوای‌ گەورە دەفەرموێ‌: (يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ) {ص: ٢٦} واتە: ئەی‌ داود ئێمە تۆمان كردووە بەجێنیشینی‌ (پێغەمبەرانی‌ پێش خۆت) لەزەویدا دەی تۆش بەهه‌ق دادووەری‌ بكە لەنێوان خەڵكیدا .

عن عَمْرِو بن الْعَاصِ أَنَّهُ سمع رَسُولَ اللَّهِ  (صلى الله عليه وسلم ) يقول: إذا حَكَمَ الْحَاكِمُ فَاجْتَهَدَ ثُمَّ أَصَابَ فَلَهُ أَجْرَانِ وإذا حَكَمَ فَاجْتَهَدَ ثُمَّ أَخْطَأَ فَلَهُ أَجْرٌ . { رواه البخاري (7352) ومسلم (1716).}

واته‌ : عەمری‌ كوڕی‌ عاص ـ ڕەزای‌ خوای‌ لێ بێت ـ دەڵێ‌: گوێی‌ پێغەمبەری‌ خوابوو (صلى الله عليه وسلم ) دەیفەرموو: ئەگەر دادوەر دادوەری‌ نێوان خەڵكی‌ كرد و كۆششی‌ كردو پاشان ڕاستی‌ پێكا، ئەوە دووپاداشتی‌ بۆ هەیە وەئەگەر دادوەری‌ كردو كۆششی‌ كردو هەڵەی‌ كرد ئەوە پاداشتێكی‌ بۆ هەیە .

سێ‌ یەم: حوكمی‌ دادوەری‌:

 فەرزی‌ كیفایەیە و پێویستە گەورەی‌ موسڵمانان دادوەر دابنێ‌ لە شارەكاندا بەپێ‌ی‌ پێویست بۆ دادوەری‌ كردن لەنێوان خەڵكدا، چونكە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم ) عەلی‌ بەدادوەر نارد بۆ یەمەن هەروەها جێنیشینە ڕاستەكان خۆیان دادوەر بوون و دادوەریشیان بۆ شارو ووڵاتەكان داناوە .

چوارەم: حیكمەتی‌ دانانی‌ دادوەری‌:

گومانی‌ تێدانیە خەڵك لەژیاندا كێشەیان دەبێت و پێویستیان بەكەسێك هەیە لەنێوانیاندا بڕیار بدات كێشەكەیان كۆتایی‌ پێ‌ بهێنێ‌ وە زۆرجار دەسەڵاتدار ستەم لەبێ‌ دەسەڵات دەكات بۆیە بوونی‌ دادوەر زۆر پێویستە دادپەروەری‌ لەزەویدا بەرپا بكات وەنەهێڵێ‌ كەس ستەم لە كەس بكات زۆرێك لە كێشەی‌ كۆمەڵایەتی‌ بەدادوەر چارەسەر دەكرێ‌ وەك كێشەكانی‌ ژن و مێردایەتی‌ و چارەسەر كردنی‌ .

پێنجەم: مەرجەكانی‌ قازی‌ و دادوەر:

أ ـ باڵغ و ژیرو موسڵمان بێت .         

ب ـ پیاو بێت، دروست نييه ئافرەت دادوەر بێت خوای‌ گەورە دەفەرموێ‌: (الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ) {النسا‌ء: ٣٤} واتە: پیاوان سەرپەرشتیارن بەسەر ئافرەتانەوە بەهۆی‌ ئەوەوە خوای‌ گەورە هەندێكیانی‌ بەرزكردۆتەوە بەسەر هەندێكیاندا . وە پێغەمبەری‌ خوا (صلى الله عليه وسلم ) دەفەرموێت‌: (لَنْ يُفْلِحَ قَوْمٌ وَلَّوْا أَمْرَهُمْ امْرَأَةً) { رواه البخاري (7099)}.

 واته‌ : هیچ گەلێ سەركەوتوونابن گەورەو فەرمان ڕەوایان ئافرەت بێت .

لەبەرئەوەی‌ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم ) لەژیانی‌ خۆیدا قازی‌ زۆری‌ داناوە لەناویاندا ئافرەتی‌ دانەناوە هەروەها جێنیشینه‌كانیش بەهەمان شێوە .

ج ـ پابەندبێت بەئیسلامەوە (العدالة) چونكە دادوەر بڕیار بۆ خەڵك دەدات نابێ‌ خۆی‌ كەسێكی‌ ناڕێك و گوناهبار بێت .

د ـ بیستنی‌ تەواو بێت: نابی‌ كەڕ بێت چونكە ئەو لەنێوان خەڵكدا گوێ‌ لەقسەیان دەگرێ‌ جا بڕیار دەدات ئەگەر نەبیستێ‌ چۆن دەتوانێ‌ بڕیاری‌ دروست بدات .

هـ ـ بینین: دەبێت بینا بێت تا بە چاكی‌ خاوەن كێشەكان بناسێت و فێڵی‌ لێ‌ نەكرێ‌ .

و ـ قسە كردن: لاڵ بۆ دادوەر نابێ‌ چونكە دادوەر پێویستی‌ بە قسەكردن هەیەلەگەڵ سكاڵاچیەكاندا وەڵام دانەوەی‌ قسەیان فەرمانكردن بۆ نوسینی‌ بڕیارەكە لەلایەن نوسەری‌ دادگاوە ...

ز ـ بتوانێ‌ بەكاری‌ دادوەری‌ هەڵبستێت‌ : نابێ‌ لاوازو ترسنۆك بێت ئەگەر وابێ‌ دادوەری‌ پێ‌ ناكرێ‌.

ح ـ شارەزاو خوێندەواربێ‌: ئەوەندە خوێندەوار بێ‌ گەیشتبێتە ڕادەی‌ (اجتهاد) باشترە ئەگەرنا دەبێ‌ زۆر خوێندەواربێ‌ تا بەچاكی‌ بتوانێ‌ وەڵامی‌ هەموو پرسیارو كێشەیەك بداتەوە .

عن ابن بُرَيْدَةَ عن أبيه عن النبي (صلى الله عليه وسلم ) قال: الْقُضَاةُ ثَلَاثَةٌ وَاحِدٌ في الْجَنَّةِ وَاثْنَانِ في النَّارِ فَأَمَّا الذي في الْجَنَّةِ فَرَجُلٌ عَرَفَ الْحَقَّ فَقَضَى بِهِ وَرَجُلٌ عَرَفَ الْحَقَّ فَجَارَ في الْحُكْمِ فَهُوَ في النَّارِ وَرَجُلٌ قَضَى لِلنَّاسِ على جَهْلٍ فَهُوَ في النَّارِ) { رواه أبو داود(3573) والترمذي(1322) وابن ماجة (2315) وهو حديث صحيح } .

واته‌ : بورەیدە ـ رەزای‌ خوای‌ لێبی‌ ـ دەڵێ‌: پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم ) فەرمووی‌: (دادوەرەكان سیانن، یەكێكیان لە بەهەشت دایە و دوانیان لەدۆزەخدان جا ئەوەیان كەلە بەهەشت دایە ئەوە پیاوێكە حەق دەزانێ‌ و بڕیاری‌ پێدەدات، بەڵام پیاوێك حەق دەزانێ‌ بەڵام لەبڕیارو دادوەریدا ستەم دەكات ئەوەیان لەئاگری‌ دۆزەخ دایە وەپیاوێك بەنەزانی‌ دادوەری‌ بۆ خەڵك دەكات ئەوە ئەویش لە ئاگردایە.

شەشەم: گەورەی‌ دادەوەری‌:

عَبْدَ اللَّهِ بن مَسْعُودٍ قال: قال النبي (صلى الله عليه وسلم ):  لَا حَسَدَ إلا في اثْنَتَيْنِ رَجُلٌ آتَاهُ الله مَالًا فَسُلِّطَ على هَلَكَتِهِ في الْحَقِّ وَرَجُلٌ آتَاهُ الله الْحِكْمَةَ فَهُوَ يَقْضِي بها وَيُعَلِّمُهَا . { رواه البخاري (7316) و مسلم (816) } .

واته‌ : عەبدوڵڵای‌ كوڕی‌ مەسعود ـ ڕەزای‌ خوای‌ لێبی‌ ـ دەڵێ‌: پێغەمبەری‌ خوا (صلى الله عليه وسلم ) فەرمووی‌: حەسوودی‌ ڕەوانیە لە دووشت دا نەبێ‌: پیاوێك خوای‌ گەورە سەروەت وسامانێكی‌ پێ‌بدات لە حەق و ڕاستیدا خەرجی‌ بكات وە پیاوێك خوای‌ گەورە داناییەكی‌ پێبدات جا دادوەری‌ پێ‌بكات لەنێوان خەڵكیداو فێری‌ خەڵكیش بكات.

حەوتەم: ترسناكی‌ دادوەری‌ كردن :

عن أبي هُرَيْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم )  قال من وَلِيَ الْقَضَاءَ فَقَدْ ذُبِحَ بِغَيْرِ سِكِّينٍ { رواه أبو داود (3571) والترمذي (1325) وابن ماجة(2308) وهو حديث صحيح } .

واته‌ : ئەبوهوڕەیرە ـ ڕەزای‌ خوای‌ لێبی‌ ـ دەڵێ‌: پێغەمبەری‌ خوا (صلى الله عليه وسلم ) فەرمووی‌: (هەركەسێك بكرێتە دادوەر ئەوە بەبێ‌ چەقۆ سەربڕاوە).

هەشتەم: ئادابەكانی‌ دادوەری‌:

 أ ـ دادپەروەر بێت لەنێوان داواكار و داوالێكراودا :

عن عَلِيٍّ رضي الله عنه قال بَعَثَنِي رسول اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم ) إلى الْيَمَنِ قَاضِيًا فقلت يا رَسُولَ اللَّهِ تُرْسِلُنِي وأنا حَدِيثُ السِّنِّ ولاعلم لي بِالْقَضَاءِ فقال إِنَّ اللَّهَ سَيَهْدِي قَلْبَكَ وَيُثَبِّتُ لِسَانَكَ فإذا جَلَسَ بين يَدَيْكَ الْخَصْمَانِ فلا تَقْضِيَنَّ حتى تَسْمَعَ من الْآخَرِ كما سَمِعْتَ من الْأَوَّلِ فإنه أَحْرَى أَنْ يَتَبَيَّنَ لك الْقَضَاءُ قال فما زِلْتُ قَاضِيًا أو ما شَكَكْتُ في قَضَاءٍ بَعْدُ . { رواه أبو داود(3582) والترمذي (1331) وابن ماجة (2308) وهوحديث صحيح }.

واته‌ : ئیمامی‌ عەلی‌ ـ ڕەزای‌ خوای‌ لێبی‌ ـ دەڵێ‌: پێغەمبەری‌ خوا (صلى الله عليه وسلم ) بەدادوەر ناردمی‌ بۆ یەمەن منیش ووتم تۆ دەمنێری‌ لەكاتێكدا من تەمەن كەم و شارەزاییم نیە لە دادوەری ؟ فەرمووی‌: (بێگومان خوا دڵت ڕێنموون دەكات و زمانت دامەزراو دەكات جا ئەگەر هەركات داواكارو داوالێكراو لەبەردەمت دا دانیشتن بڕیارمەدە هەتا گوێ‌ لە دوومیشیان نەگری‌ وەك چۆن گوێت لەیەكەمیان گرت چونكە بێگومان ئەوە چاكتر بڕیاردانت بۆ ڕوون دەكاتەوە, عەلی‌ دەڵێت ‌: ئیتر هەر قازی‌ بووم یا ووتی‌ : هیچ كات لە دادوەریدا گومان و دوودڵیم تووش نەبووە.

ب ـ بە ئاسانی‌ خەڵك بگەنە لای‌ :

عن أَبَي مَرْيَمَ الأزدي قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم ) يَقُولُ « مَنْ وَلاَّهُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ شَيْئًا مِنْ أَمْرِ الْمُسْلِمِينَ فَاحْتَجَبَ دُونَ حَاجَتِهِمْ وَخَلَّتِهِمْ وَفَقْرِهِمُ احْتَجَبَ اللَّهُ عَنْهُ دُونَ حَاجَتِهِ وَخَلَّتِهِ وَفَقْرِهِ .{ رواه أبو داود (2948) والترمذي (1333) وهو حديث صحيح.}.

واته‌ : ئەبو مەریەمی‌ ئەزدی‌ ـ ڕەزای‌ خوای‌ لێبێ‌ ـ دەڵێ‌: لەپێغەمبەری‌ خوام بیست (صلى الله عليه وسلم )دەیفەرموو: (هەركەسێ‌ خوا شتێكی‌ لەكاروباری‌ موسڵمانان دایەدەستی‌ ڕێگری‌ كرد لەوەی‌ پێویستی‌ نەدارو هەژاریان بگاتەلای‌ خواش ڕێگری‌ دەكات لەپێویستی‌ و نەداری‌ و هەژاری‌ بگاتە لای‌ خوا.

ج ـ دروست نیە بەرتیل ودیاری‌ وەربگرێت:

عن عبد اللَّهِ بن عَمْرٍو قال لَعَنَ رسول اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم ) الرَّاشِي وَالْمُرْتَشِي . { رواه الترمذي (1352) وابن ماجة (775) وهو حديث صحيح.}

واته‌ : عەبدوڵڵای‌ كوڕی‌ عەمر ـ ڕەزای‌ خوای‌ لێبێ‌ ـ دەڵێ‌: پێغەمبەری‌ خوا ڕێگری‌ دەكات نەفرینی‌ كرد لەبەرتیل دەرو لە بەرتیل وەرگر.

د ـ لە كاتی‌ توڕەیدا نابێ‌ بڕیار بدات:

قال أَبُو بَكْرَةَ رضي الله عنه سَمِعْتُ النبي (صلى الله عليه وسلم ) يَقُولُ « لاَ يَقْضِيَنَّ حَكَمٌ بَيْنَ اثْنَيْنِ وَهْوَ غَضْبَانُ » .{ رواه البخاري (7158) ومسلم (16/1717)}.

واته‌ : ئەبو بكر ـ ڕەزای‌ خوای‌ لێبێ‌ ـ دەڵێ‌: لە پێغەمبەری‌ خوام بیست (صلى الله عليه وسلم ) دەیفەرموو: هیچ كەس لەنێوان دوو كەس دا بڕیار نەدات لەكاتێكدا زۆر توڕەیە.

هـ ـ دروستە دادوەر كەسانی‌ تر هاوكاری‌ بن :

عَنْ أَنَسٍ أَنَّ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ كَانَ يَكُونُ بَيْنَ يدي النبي (صلى الله عليه وسلم ) بِمَنْزِلَةِ صَاحِبِ الشُّرَطِ مِنَ الأَمِيرِ .{ رواه البخاري (7155)}

واته‌ : ئەنەسی‌ كوڕی‌ مالیك ـ ڕەزای‌ خوای‌ لێبێ‌ ـ دەڵێ‌: قەیسی‌ كوڕی‌ سەعد هەمیشە لەنزیكی‌ پێغەمبەردا بوو (صلى الله عليه وسلم ) وەك نزیكی‌ پۆلیس لەگەورەكەیەوە.

و ـ دروستە قازی‌ ـ دادوەر ـ تكاو ئامۆژگاری‌ بكات :

عَنْ كَعْبِ بْنِ مَالِكٍ رضي الله عنه أَنَّهُ تَقَاضَى ابْنَ أَبِى حَدْرَدٍ دَيْنًا كَانَ لَهُ عَلَيْهِ في عهد رسول الله(صلى الله عليه وسلم ) في الْمَسْجِدِ، فَارْتَفَعَتْ أَصْوَاتُهُمَا حَتَّى سَمِعَهَا رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم )  وَهْوَ في بَيْتِهِ، فَخَرَجَ إِلَيْهِمَا رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم ) حَتَّى كَشَفَ سِجْفَ حُجْرَتِهِ فَنَادَى كعب بن مالك فقال: «يَا كَعْبُ». قَالَ لَبَّيْكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ، فأشار إليه بيده أن «ضَعْ الشطر مِنْ دَيْنِكَ». قَالَ كعب قَدْ فَعَلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ. قَالَ «قُمْ فَاقْضِهِ»{ رواه البخاري (457) ومسلم (1558)}.

واته‌ : كەعبی‌ كوڕی‌ مالیك (ڕەزای‌ خوای‌ لێ‌ بێ‌) دەڵی‌: لەسەردەمی‌ پێغەمبەری‌ خوا(صلى الله عليه وسلم ) قەرزێكی‌ بەلای‌ ئەبوحەدرەدەوە بوو لەمزگەوتدا داوای‌ كرد بیداتەوە، بوویە دەنگە دەنگیان و دەنگیان بەرزبوویەوە تاپێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم ) لەماڵی‌ خۆیانەوە گوێ‌ی‌ لێ بوو جاهاتە دەرەوە بۆلایان وەپەردەی‌ ژورەكەی‌ لادا و كەعبی‌ كوڕی‌ مالیكی‌ بانگ كرد فەرمووی‌: (ئەی‌ كەعب) ووتی‌ لەخزمتدام ئەی‌ پێغەمبەری‌ خوا (صلى الله عليه وسلم ) بەدەستی‌ ئاماژەی‌ كرد نیوەی‌ قەرزەكەت داشكێنە كەعبیش ووتی‌ ئەوە دامشكاند ئەی‌ پێغەمبەری‌ خوا  (صلى الله عليه وسلم ) پێغەمبەریش فەرمووی‌: (تۆش ـ ئەبوحەدرەدـ هەستە قەرزەكەی‌ بدەرەوە).

ز ـ بڕیاری‌ دادوەر ڕاستی‌ ناگۆرێت :

 هەركەس دادوەر بڕیاری‌ شتێكی‌ بۆدا كەمافی‌ براكەیەتی‌ با نەیبات چونكە بڕیاری‌ دادوەر حەڵاڵ حەرام ناكات و حەرامیش حەڵاڵ ناكات .

عن أُمَّ سَلَمَةَ رضي الله عنها زَوْجَ النبي (صلى الله عليه وسلم )  أَخْبَرَتْهَا عن رسول اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم )  أَنَّهُ سمع خُصُومَةً بِبَابِ حُجْرَتِهِ فَخَرَجَ إِلَيْهِمْ فقال إنما أنا بَشَرٌ وَإِنَّهُ يَأْتِينِي الْخَصْمُ فَلَعَلَّ بَعْضَكُمْ أَنْ يَكُونَ أَبْلَغَ من بَعْضٍ فَأَحْسِبُ أَنَّهُ صَدَقَ فَأَقْضِيَ له بِذَلِكَ فَمَنْ قَضَيْتُ له بِحَقِّ مُسْلِمٍ فَإِنَّمَا هِيَ قِطْعَةٌ من النَّارِ فَلْيَأْخُذْهَا أو فَلْيَتْرُكْهَا. { رواه البخاري(2458) ومسلم (1558)}.

واته‌ : ئوم سەلەمە ـ رەزای‌ خوای‌ لێبێ‌ ـ كە خێزانی‌ پێغەمبەرە (صلى الله عليه وسلم ) دەگێڕێتەوە: كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم ) گوێ‌ی‌ لە دەمەقاڵه‌یەك بوو لەبەردەرگای‌ ژوورەكەیدا جا ڕۆیشتە دەرەوە بۆ لایان و فەرمووی‌: بێگومان من مرۆڤێكم وەك ئێوە بەڕاستی‌ داوا چیەكان دێنە لام جا لەوانەیە هەندێكیان قسە زانتربن لە هەندێكتان منیش گومان دەبەم ئەو كەسەیان ڕاست دەكات و بڕیاری‌ بۆ دەدەم جاهەركەس بڕیارم بۆدا حەقی‌ موسڵمانێك بۆ ئەوبێت ئەوە بێگومان پارچەیەكە لە ئاگری‌ دۆزەخ دەی‌ با هەڵیگرێ‌ یا وازی‌ لێ بهێنێ‌ .

نۆیه‌م: تاوانی‌ ئه‌و كه‌سه‌ی‌ داواكاری‌ شتێك بێت كه‌موڵكی‌ ئه‌ونیه‌:

 به‌ڵگه‌ی‌ ئه‌مه‌ فه‌رمووده‌كه‌ی‌ ئوم سه‌له‌مه‌یه‌ كه‌پێش ئه‌م بڕگه‌یه‌ باسمان كرد .

ده‌یه‌م: تاوانی‌ ئه‌وكه‌سه‌ی‌ به‌درۆ سوێند ده‌خوات بۆ ئه‌وه‌ی‌ ماڵی‌ خه‌ڵكی‌ پێ‌ بخوات :

عن عبد اللَّهِ بن مسعود رضي الله عنه قال قال رسول اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم)  من حَلَفَ على يَمِينِ صَبْرٍ يَقْتَطِعُ بها مَالَ امْرِئٍ مُسْلِمٍ لَقِيَ اللَّهَ وهو عليه غَضْبَانُ . { رواه البخاري (2670) ومسلم (220/138).} 

واته‌ : عه‌بدوڵڵای‌ كوڕی‌ مه‌سعود  ـ ره‌زای‌ خوای‌ لێبێ‌ ـ ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ری‌ خوا (صلى الله عليه وسلم ) فه‌رموویه‌تی‌: هه‌ركه‌س سوێندبخوات به‌سوێندێكی‌ درۆ ماڵی‌ موسوڵمانێكی‌ پێ‌ بچڕێ‌ بۆخۆی‌ گوناهبارو درۆزن بێ‌ له‌وسوێنده‌دا كه‌به‌خزمه‌ت خوای‌ گه‌وره‌ ده‌گات ـ له‌دواڕۆژدا ـ زۆر لێی‌ توڕه‌یه‌

یانزه‌یه‌م: ڕێگاكانی‌ چه‌سپاندنی‌ داواكاری‌ :

أ ـ داوا لێكراو ده‌بێت سوێند بخوات : عن ابن عَبَّاسٍ أَنَّ النبي (صلى الله عليه وسلم )  قال لو يُعْطَى الناس بِدَعْوَاهُمْ لَادَّعَى نَاسٌ دِمَاءَ رِجَالٍ وَأَمْوَالَهُمْ وَلَكِنَّ الْيَمِينَ على الْمُدَّعَى عليه . { رواه البخاري (4277) ومسلم (1711)}

واته‌ : عه‌بدوڵڵای‌ كوڕی‌ عه‌بباس ـ ره‌زای‌ خوای‌ لێبێ‌ ـ ده‌گێڕێته‌وه‌ كه‌پێغه‌مبه‌ری‌ خوا (صلى الله عليه وسلم )  فه‌رمووی‌: ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ی‌ خه‌ڵكی‌ داواده‌كه‌ن ـ له‌سه‌رخه‌ڵكی‌ ترـ پێیان بدرێت، بێگومان خه‌ڵكانێ‌ داوای‌ خوێن وسامانی‌ كه‌سانێكیان ده‌كرد ـ به‌ناڕه‌وا ـ به‌ڵام داوا لێكراو سوێند خواردنی‌ له‌سه‌ره‌. ئه‌گه‌ر داواكار شایه‌تی‌ نه‌بوو.

ب ـ دان پێدانان: ئه‌گه‌ر تاوانبار دان بنێت به‌تاوانه‌كه‌یدا دادوه‌ر كار به‌و دان پێدانانه‌ ده‌كات و بڕیاری‌ له‌سه‌ر ده‌دات.

عن أَبَي هُرَيْرَةَ رضي الله عنه وَزَيْدَ بْنَ خَالِدٍ الجهني وفيه: وَاغْدُ يَا أُنَيْسُ عَلَى امْرَأَةِ هَذَا، فَإِنِ اعْتَرَفَتْ فَارْجُمْهَا». فَغَدَا عَلَيْهَا فَاعْتَرَفَتْ فَرَجَمَهَا.{ رواه البخاري (2695،2696) ومسلم (1697،1698).}

واته‌ : ئه‌بوهوڕه‌یره‌ و زه‌یدی‌ كوڕی‌ خالیدی‌ جوهه‌نی‌ ـ ره‌زای‌ خوایان لێبی‌ ـ ده‌گێڕنه‌وه‌ كه‌ پێغه‌مبه‌ری‌ خوا (صلى الله عليه وسلم ) فه‌رمووی‌: ئه‌نه‌سه‌ بچكۆل بڕۆ بۆلای‌ ژنی‌ ئه‌م پیاوه‌ جا ئه‌گه‌ردانی‌ نا به‌زیناكه‌یدا ئه‌وا به‌ردبارانی‌ بكه‌ تاده‌مرێ‌.

ج ـ دادوه‌ر یان به‌شایه‌تی‌ دووپیاو یان به‌شایه‌تی‌ پیاوێك و دوو ئافره‌ت بڕیار ده‌دات :

 خوای‌ گه‌وره‌ ده‌فه‌رمووێ‌:( وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ فَإِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى) {البقرة‌:٢٨٢} واته‌: دووپیاوی‌ موسڵمان له‌خۆتان بگرن به‌شایه‌ت ـ له‌قه‌رزدان و مامه‌ڵه‌دا ـ جا ئه‌گه‌ر دووپیاو نه‌بوو پیاوێك ودوو ئافره‌ت بن له‌و كه‌سانه‌ی‌ كه‌لێیان رازین له‌ شایه‌ته‌كاندا نه‌وه‌ك ئافره‌تێكیان له‌بیری‌ نه‌مێنێ‌ ئافره‌ته‌كه‌ی‌ تریان بیربخاته‌وه‌ .

د ـ یان دادوه‌ر به‌شایه‌تی‌ پیاوێك و سوێندی‌ داواكه‌ر بڕیار ده‌دات :

عن ابن عَبَّاسٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم) قَضَى بِيَمِينٍ وَشَاهِدٍ . { رواه مسلم (3/1712).}

واته‌ : عه‌بدوڵڵای‌ كوڕی‌ عه‌بباس ـ ره‌زای‌ خوای‌ لێبێ‌ ـ گێڕاویه‌تیه‌وه‌ كه‌ پێغه‌مبه‌ری‌ خوا (صلى الله عليه وسلم )  به‌سوێندی‌ دواكه‌ر و شایه‌تێك بڕیاری‌ داوه‌ .

به‌م شێوه‌یه‌ هاتینه‌ كۆتایی به‌شی یه‌كه‌م به‌یارمه‌تی خوای گه‌وره‌ له‌به‌شی دووه‌مدا پێتان ده‌گه‌ینه‌وه‌، تا ئه‌و كاته‌ به‌خوای گه‌وره‌تان ده‌سپێرم وخواتان له‌گه‌ڵ

وصلی الله وسلم علی نبینا محمد وعلی آله وصحبه وسلم