API
چاوكردن ( چاوپیسی ) وچاره‌سه‌ریه‌كانی له قورئان وسوننه‌تی پێغه‌مبه‌ر ( صلی الله علیه وسلم ) دا
پۆڵێنه‌كان
Full Description
- چاوكردن ( چاوپیسی )
وچاره‌سه‌ریه‌كانی له قورئان وسوننه‌تی پێغه‌مبه‌ر ( صلی الله علیه وسلم ) دا
- پێشه‌كی :
- ئایا چاوپیسی شتێكی ڕاسته
- و كاریگه‌ری ده‌بێت له‌سه‌ر كه‌سی بارمبه‌ر ؟
- كاریگه‌ری وئاسه‌واری خراپ
- به‌جێ هێشتنی ( چاوپیسی ) له‌سه‌ر كه‌سی چاولێكراو:
- هۆكاری كاریگه‌ر چاوپیسی :
- ئه‌و به‌ڵگانه‌ی كه مه‌سئه‌له‌ی
- چاوپیسی وكاریگه‌ریه‌كانی ده‌سه‌لمێنن
- چاو دوو جۆره :
- چاوپیسان دوو جۆرن
- چاوپیسی خێراتر كاریگه‌ری له‌سه‌ر
- منــاڵان دروســــت ده‌كــــــات تـــــا له گـــه‌وره‌كــــان
چاوكردن ( چاوپیسی ) وچاره‌سه‌ریه‌كانی
له قورئان وسوننه‌تی پێغه‌مبه‌ر ( صلی الله علیه وسلم ) دا
ئاماده‌كردنی : زاگرۆس هه‌مه‌وه‌ندی
پێداچونه‌وه‌ی: پشتیوان سابیر عه‌زیز
﴿ العين وعلاجه في القرآن والسنة ﴾
إعداد : زاكروس هموندي
مراجعة: بشتيوان صابر عزيز
چاوكردن ( چاوپیسی ) وچاره‌سه‌ریه‌كانی له قورئان وسوننه‌تی پێغه‌مبه‌ر ( صلی الله علیه وسلم ) دا
به‌شی یه‌كه‌م :
به‌ناوی خوای گه‌وره ومیهره‌بان
الحمد لله رب العالمین والصلاة والسلام علی نبینا محمد وعلى آله وصحبه وسلم .
پێشه‌كی :
گومانی تێدا نیه ده‌روونی ئاده‌میزاد تووشی نه‌خۆشی جۆراو جۆری ترسناك ده‌بێت یه‌كێكیش له‌و نه‌خۆشیانه بریتی یه له نه‌خۆشی حه‌سوودی .
حه‌سه‌د : لای زانایان به‌و واتایه دێت كه مرۆڤ ئاواته‌خواز بێت كه ناز ونیعمه‌تی خه‌ڵكی تر یان براده‌ره‌كه‌ی له‌ناو بچێت ونه‌مێنێت .
حه‌سه‌د تاوانێكی گه‌وره ونه‌خۆشیه‌كی كوشنده‌ی ڕه‌وشت وبه‌ها به‌رزه‌كانه، هه‌ندێك پێیان وایه حه‌سه‌د یه‌كه‌م تاوانێكه له‌ئاسمان كه بێ فه‌رمانی خودای گه‌وره‌ی پێكرا، كاتێك په‌روه‌ردگار فه‌رمانی كرد به ئیبلیسی شه‌یتان كه سوژده به‌رێت بۆ حه‌زره‌تی ئاده‌م به‌لام له‌به‌ر حه‌سوودی بردن به‌و پله وپایه‌ی ئاده‌م ئاماده نه‌بوو سوژده‌ی بۆ به‌رێت وفه‌رمانه‌كه‌ی خوای گه‌وره‌ی شكاند، وه‌یه‌كه‌م تاوان وسه‌ركه‌شیه‌ك بوو له‌سه‌ر زه‌ویش ئه‌نجام درا، كاتێك قابیل حه‌سوودی برد به هابیلی برای وده‌ستی چووه خوێنیه‌وه وكوشتی، پێغه‌مبه‌ری خوداش ( صلی الله علیه وسلم ) قه‌ده‌غه‌ی كردوه له‌م كاره ناپه‌سه‌نده وفه‌رموویه‌تی : (لا تحاسدوا ولا تقاطعوا ولا تباغضوا ولاتدابروا وكونوا عباد الله إخوانا)، متفق عليه، واته : حه‌سوودی به‌یه‌كتر مه‌به‌ن، وه صله‌ی ڕه‌حم له‌نێوان یه‌كتردا مه‌بچڕێنن، له‌یه‌ك توڕه مه‌بن، وه پشت له‌یه‌كتر هه‌ڵمه‌كه‌ن، وه هه‌مووتان ببن به‌به‌نده‌ی ڕاست ودروستی خودا وبه‌برای یه‌كتر .
له‌فه‌رمووده‌یه‌كی تردا ده‌فه‌رموێت : ( ایاكم والحسد فان الحسد تاكل الحسنات كما یاكل النار الحطب ) واته : ئامان دوور بكه‌ونه‌وه له حه‌سوودی به‌یه‌كتر بردن، چونكه حه‌سوودی هه‌رچی چاكه‌و خێر هه‌یه له‌ناوی ده‌بات هه‌روه‌ك چۆن ئاگر دار وته‌خته ده‌سوتێنێت وله‌ناوی ده‌بات .
جا یه‌كه‌م هۆكاری سه‌ره‌كیش كه مرۆڤ تووشی چاوپیسی وچاوكردن ده‌كات له هاوه‌ڵ ودراوسێ وخزمه‌كانی هۆكاره‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ حه‌سه‌د وحه‌سوودی پێ بردن، تاوای لێ دێت دڵی ئه‌و كه‌سه له تووڕه‌یی وحه‌سودیدا په‌نگ ده‌خواته‌وه وله‌ڕێگه‌ی چاویه‌وه ده‌یخاته ده‌ره‌وه وكاریگه‌ری خراپ له‌سه‌ر كه‌سی به‌رامبه‌ر به‌جێ ده‌هێڵێت .
جا له‌به‌ر ئه‌وه‌ی مرۆڤی موسڵمان له‌سه‌ری پێویسته چاره‌سه‌ری ئه‌م نه‌خۆشیه‌ی بكات و هه‌وڵبدات هه‌رگیز حه‌سه‌د به به‌رامبه‌ره‌كه‌ی نه‌بات له‌و نازو نیعمه‌تی كه خوای گه‌وره پێی به‌خشیووه .چونكه حه‌سه‌د بردن ئاوات خواستن به‌وه‌ی كه حه‌ز بكه‌یت كه براكه‌ت یان خزمه‌كه‌ت یان دۆسته‌كه‌ت نیعمه‌ته‌كانی خوادی لێ بسه‌نرێته‌وه، یه‌كه‌م جار زیانی گه‌وره به‌خۆت ده‌گات، چونكه ئه‌و كه‌سانه‌ی به‌و جۆره بیر ده‌كه‌نه‌وه ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت كه ئه‌وان ناڕازین به به‌شی خوای گه‌وره وناڕازین به قه‌ده‌ری په‌روه‌ردگار، به‌مه‌ش تووشی گوناهـكی گه‌وره دێین ، ئاشكراشه سزای تاوانیش ئه‌گه‌ر ته‌وبه‌ی لێ نه‌كرێت چوونه ناو دۆزه‌خه، جا ئه‌گه‌ر كاتێك نیعمه‌تێكی خوای گه‌وره‌ت بینی به‌سه‌ر یه‌كێك له‌به‌نده‌كانیه‌وه هه‌وڵبده هه‌رگیز ئاواته خوازی ئه‌وه نه‌بیت كه په‌روه‌ردگار ئه‌و نیعمه‌تی لێ بگرێته‌وه، خۆ ئه‌گه‌ر حه‌زت كرد تۆش وه‌ك ئه‌و خاوه‌نی ئه‌و نیعمه‌ت بیت، ئه‌وه هه‌وڵبده ئاواتی ئه‌وه بخوازیت كه خوای گه‌وره‌ش تۆش له‌و نیعمه‌تانه‌ی خۆی بێ به‌ش نه‌كات و بیدات به‌تۆش به‌بێ ئه‌وه‌ی ئاواتی ئه‌وه بخوازیت كه په‌روه‌ردگار نیعمه‌تی براده‌ره‌كه‌ت له‌ناو ببات، ئه‌گه‌ر به‌م شێوه‌یه بوویت ئه‌وه ناچێته چوار چێوه‌ی حه‌سوودیه‌وه به‌ڵكو پێی ده‌وترێت ( الغبطة ) كه له شه‌رعدا ڕێگای پێدراوه وحه‌رام نیه .
جا ئه‌بێت ئه‌وه بزانین حه‌سوودی جیاوازی هه‌یه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی له‌ناو كورده‌واریدا پێی ده‌وترێت چاوپیسی، چونكه حه‌سوودی ده‌كرێت ئه‌و مرۆڤه‌ی كه حه‌سوودیه‌كه‌ی پێ ده‌برێت ئاماده بێت وده‌شكرێت كه ئاماده نه‌بێت وله‌به‌ر چاو نه‌بێت.
به‌ڵام ( چاوپیسی = العین ) له‌كاتێكدا ده‌كرێت ئه‌و كه‌سه به‌چاوێكی سه‌ر‌سوڕمانه‌وه هاوكات له‌گه‌ڵ حه‌سوودی پێ بردن وده‌روونێكی پیسه‌وه ته‌ماشای مرۆڤی به‌رامبه‌ر بكات وبه‌و چاوانه‌ی زیانێك به‌و كه‌سه بگه‌یه‌نێت كه‌له‌به‌ر چاویه‌تی .
ئایا چاوپیسی شتێكی ڕاسته
و كاریگه‌ری ده‌بێت له‌سه‌ر كه‌سی بارمبه‌ر ؟
گومانی تێدا نیه هیچ شتێك له گه‌ردووندا ڕوونادات به‌بێ قه‌ده‌ر وئیراده‌ی خوای گه‌وره، ئه‌ویش له‌به‌ر بوونی حیكمه‌تێك كه هه‌رخۆی ده‌یزانێت، وه‌هیچ كه‌س ناتوانێت كاریگه‌ری خراپ یان چاك له‌سه‌ر كه‌سی تر دروست بكات نه حه‌سوود و نه چاوپیس و نه ساحیر ونه فاڵچی و هتد .. به‌بێ ئیراده‌ی په‌روه‌ردگار وڕه‌زامه‌ندی ئه‌و زاته پیرۆزه، هه‌روه‌ك خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت : ( قل لن يصيبنا إلا ما كتب الله لنا هو مولانا وعلى الله فليتوكل المؤمنون ) ( التوبة : ٥١ ) واته : بڵێ ئه‌ی موحه‌مه‌د ئێمه تووشی هێچ شتێك نابین مه‌گه‌ر ئه‌وه نه‌بێت كه خوای گه‌وره له‌سه‌ر نووسیبین، هه‌ر ئه‌ویش پاڵ پشت وپشتیوانمانه، جا كه‌وابێت باوه‌ڕداران هه‌ر به په‌روه‌ردگاریان پشت ده‌به‌به‌ستن . هه‌روه‌ها پێغه‌مبه‌ریش ( صلی الله علیه وسلم ) له‌فه‌رمووده‌یه‌كدا كه ڕووی ده‌می ده‌كاته عه‌بدوڵڵای كوڕی عه‌باس وپێی ده‌فه‌رموێت ( ..... واعلم أن الأمة لو اجتمعت على أن ينفعوك بشيء لم ينفعوك إلا بشيء قد كتبه الله لك ، ولو اجتمعوا على أن يضروك بشيء لم يضروك إلا بشيء قد كتبه الله عليك، رُفعت الأقلام وجفت الصحف ) ( رواه الترمذی وقال حدیث حسن صحیح) واته : چاك بزانه ئه‌گه‌ر هه‌موو خه‌ڵكی سه‌ر زه‌وی كۆببنه‌وه كه بیانه‌وێت قازانجێكت پێ بگه‌یه‌نن هه‌رگیز ناتوانن مه‌گه‌ر خوای گه‌وره له‌سه‌ری نووسی بیت، وه ئه‌گه‌ر كۆش ببنه‌وه بۆ ئه‌وه‌ی زیانێكت پێ بگه‌یه‌نن دیسان ناتوانن زیانت پێ بگه‌یه‌نن مه‌گه‌ر خوای گه‌وره له‌سه‌ر نوسی بیت، ئه‌وه بزانه پێنوسه‌كان به‌رز كراونه‌ته‌وه ومه‌ره‌كه‌بی سه‌ر لاپه‌ڕه‌كانیش ووشك بوونه‌ته‌وه .
كاریگه‌ری وئاسه‌واری خراپ
به‌جێ هێشتنی ( چاوپیسی ) له‌سه‌ر كه‌سی چاولێكراو:
گومانی تێدا نیه كه له ئیراده‌ی خودا ده‌رناچێت، به‌ڵام ئه‌وه‌نده هه‌یه هه‌موو كاروكاردانه‌وه‌یه‌ك پێویستی به‌هۆكارێك هه‌یه كه به‌هۆیه‌وه ڕووبدات، هه‌روه‌ك له پێشتریش ووتمان مرۆڤی باوه‌ڕدار پێویسته له‌سه‌ری ڕازی بێت به‌و به‌شه‌ی كه په‌روه‌ردگار له دونیا پێی به‌خشیوه، پاشان هه‌رگیزیش چاو نه‌بڕێته ماڵ وسهروهت وسامانی خه‌ڵكی تا له ( چاوپیسی ) ڕزگاری ببێت، به‌ڵام خۆ ئه‌گه‌ر خۆی نه‌پاراست له‌و هۆكارانه گومانی تێدا نیه تووشی ئه‌و نه‌خۆشیه كووشنده‌یه ده‌بێت، به‌ڵام ئایا به‌چ شێوه‌یه‌ك ئه‌و ( چاوپیسی ) یه كاریگه‌ری به‌جێ ده‌هێڵێت وده‌بێت به‌هۆی زیان گه‌یاندن به‌كه‌سی به‌رامبه‌ر، ئه‌وه مه‌سئه‌له‌یه‌كه و ته‌نها خوای گه‌وره عیلمی پێی هه‌یه، باوه‌ڕدار ته‌نها ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر باوه‌ڕی پێی هه‌بێت، ئه‌ویش له‌به‌ر ئه‌وه‌ی پێغه‌مبه‌ری خودا ( صلی الله علیه وسلم ) له‌فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحدا ده‌فه‌رموێت : ( العین حق ولو كان شيء سابق القدر لسبقته العين ... ) ( رواه مسلم ) واته ( چاوكردن ( چاوپیسی ) شتێكی ڕاسته، وه‌ئه‌گه‌ر بهاتایه شتێك پێش قه‌ده‌ری خودا بكه‌وتایه ئه‌وه بێگومان ( چاوپیسی ) پێشی ده‌كه‌وت .
هۆكاری كاریگه‌ر چاوپیسی :
زانایان بۆ ئه‌م مه‌سئه‌له‌یه بوون به‌چه‌ن به‌شێكه‌وه :
هه‌ندێكیان ده‌ڵێن : ئه‌م كاریگه‌ریه به‌ده‌ر نیه له قه‌ده‌ری خودا، به‌ڵام ئه‌مه كاتێك ڕوو ده‌دات كه هێزێكی ژه‌هراوی له‌چاوی ئه‌و كه‌سه ده‌روون پیسه‌وه ده‌رده‌چێت وبه‌ر كه‌سی به‌رامبه‌ر ده‌كه‌وێت وزیانی پێ ده‌گه‌یه‌نێت .
هه‌ندێكی تر ده‌ڵێن : له‌ئه‌نجامی ناردنی تیشكێكی له‌سه‌ر خۆ له‌چاوی ئه‌و كه‌سه چاوپیسه‌وه ده‌رده‌چێت وژه‌هرێكی پیسی خراپ ده‌گه‌یه‌نێت به‌كه‌سی به‌رامبه‌ر وتووشی زیانی ده‌كات .
وه كۆمه‌ڵێكی تر ده‌ڵێن : ئه‌م كاریگه‌ری چاوپیسیه به قه‌ده‌ری خودا ڕوو ده‌دات وهیچ هۆكارێكی نیه له‌و هۆكارنه‌ی سه‌ره‌وه كه باسكرا، ئه‌مه‌ش مه‌زهه‌بی ئه‌و كه‌سانه‌یه كه قه‌ناعه‌تیان نیه به هۆكاره شاراوه ونه‌بینراوه‌كان، له‌ڕاستیشدا ئه‌م بۆچوونه بۆچونێكی په‌سه‌ند نیه .
ابن القیم – ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت – لای خۆیه‌وه ده‌فه‌رموێت : كاریگه‌ری چاو له‌سه‌ركه‌سی به‌رامبه‌ر به‌ته‌نها نه‌وه‌ستاوه‌ته سه‌ر په‌یوه‌ندی جه‌سته‌یی ( الاتصال الجسمی ) ، وه‌ك هه‌ندێك له‌و كه‌سانه‌ی شاره‌زاییان له‌شه‌ریعه‌ت وسروشتدا كه‌مه وا گومان ده‌به‌ن، به‌ڵكو هه‌ندێك جار كاریگه‌ری چاو به په‌یوه‌ندی جه‌سته‌یی ڕاسته‌وخۆ ده‌بێت، وه هه‌ندێك جاریش له‌كاتی ڕوبه‌ڕووبونه‌وه‌دا ده‌بێت، وه هه‌ندێك كاتیش له‌كاتی بینیدا ئه‌م كاریگه‌ریه ده‌بێت، وه‌ك هه‌ندێك جاریش به ئاراسته‌كردنی ڕۆحی ئه‌و كه‌سه چاوپیسه نه‌خۆشه ده‌بێت ....
ده‌بێت ئه‌وه‌ش بزانین مه‌رج نیه ئه‌و كه‌سه حه‌سووده چاوپیسه كه‌سێكی بینه‌ر وچاوساغ بێت، به‌ڵكو جار واهه‌یه ئه‌و كه‌سه نه‌خۆشه كوێره وناشبینێت، بۆیه ده‌بینین هه‌ر به‌ته‌نها وه‌صف كردنی ئه‌و شته یان ئه‌و ناز ونیعمه‌تی كه‌به‌سه‌ر ئه‌و كه‌سه‌وه هه‌یه، ئه‌و كه‌سه كوێره چاوپیسه له‌ڕێگای نه‌فس و ده‌روونیه‌وه كاریگه‌ری خراپی ده‌بێت له‌سه‌ر كه‌سی به‌رامبه‌ر ....
ئیمامی حافظ ابن حجر العسقلانی ( ره‌حه‌مه‌تی خوای لێ بێت ) ده‌فه‌رموێت : ئه‌م مه‌سئه‌له‌یه لای هه‌ندێك كه‌س ئیشكالی دروست كردوه وده‌ڵێن : باشه چۆن چاو له‌دووره‌وه كاریگه‌ری ده‌بێت له‌سه‌ر ئه‌و كه‌سه‌ی كه چاوی لێكراوه وزیانی پێ ده‌گه‌یه‌نێت؟ وه‌ڵامی ئه‌مه‌ش به‌و شێوه‌یه : كه نه‌فس و ده‌روون و ته‌بیعه‌تی خه‌ڵكی جیاوازن، هه‌ندێك جار له ڕێگای ژه‌هرێكی پیسه‌وه ده‌بێت كه له‌چاوی ئه‌و كه‌سه حه‌سووده‌وه ده‌رده‌چێت و به‌ناو هه‌وادا ده‌گوێزرێته‌وه بۆ ناو لاشه‌ی ئه‌و كه‌سه‌ی كه چاوه‌كه‌ی لێكراوه، هه‌ر له‌م باره‌یه‌وه له ده‌می هه‌ندێك له‌و كه‌سه چاوپیسانه‌وه نقڵ كراوه كه ده‌ڵێن : كاتێك شتێكی سه‌ر سوڕهێنه‌ر ده‌بینم هه‌ست ده‌كه‌م به گه‌رماییه‌ك له‌چاوه‌كانمه‌وه ده‌رده‌چێت .....
خه‌طابیش له‌باره‌ی كاریگه‌ری چاو له‌سه‌ر كه‌سی چاو لێكراو ووتویه‌تی : قسه‌ی ئه‌و كه‌سانه به‌تاڵه كه ده‌ڵێن هه‌رشتێك له‌ئیدراكی پێنج حه‌واسه‌كه به‌ده‌ربێت حه‌قیقه‌تی نیه .
هه‌روه‌ها ئیمامی مازه‌ریش ده‌ڵێت : هه‌ندێك كه‌س وا گومان ده‌به‌ن كه‌سی چاوپیس له‌ڕێگای چاوه‌كانیانه‌وه ژه‌هرێك ئاراسته‌ی به‌رامبه‌ره‌كه‌یان ده‌كه‌ن و له‌ناویان ده‌به‌ن یان ده‌یانكوژن، وه‌ك ئه‌وه‌ی بڵێیت مارێك ته‌نها به سه‌یركردنێك بتوانێت ژه‌هره‌كه‌ی ئاراسته‌ی كه‌سێك بكات وبیكوژێت، جا مازه‌ری ئه‌وه‌ی به‌لاوه په‌سه‌ند نیه كه كاریگه‌ری چاو ته‌نها به‌م شێوه‌یه حه‌صر بكرێت، هه‌رچه‌نده ئه‌و كاره‌ش به‌دوور نازانێت، له كۆتایدا ئه‌وه ده‌ڵێت : ئه‌وه‌ی مه‌زهه‌بی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌تی له‌سه‌ر بێت ئه‌وه‌یه كه‌سی چاوپیس كاریگه‌ری خراپ له‌سه‌ر كه‌سی چاولێكراو به‌جێ ده‌هێڵێت له‌كاتی بینین و چاوپێكه‌وتنی ئه‌ویش به عاده‌تێك كه خوای گه‌وره ئیجرای ده‌كات وئه‌و كه‌سه تووشی زیان ده‌بێت، به‌ڵام ئایا ئه‌وه له‌ڕێگای ئه‌وه‌وه ده‌بێت كه تیشكێك له‌چاوی ئه‌و كه‌سه‌وه ده‌ربچێت وبه‌ر كه‌سی به‌رامبه‌ر بكه‌وێت، ئه‌مه‌ش شتێكه ئیحتمالی هه‌یه وا بێت ئیحتمالیشی هه‌یه وا نه‌بێت، به‌ڵكو به‌شێوه‌یه‌ك بێت ته‌نها خوای گه‌وره خۆی بزانێت .
ئه‌و به‌ڵگانه‌ی كه مه‌سئه‌له‌ی
چاوپیسی وكاریگه‌ریه‌كانی ده‌سه‌لمێنن
له قورئانی پیرۆز :
١- خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت : قل أعوذ برب الفلق من شر ما خلق ومن شر غاسق إذا وقب ومن شر النفاثات في العقد ومن شر حاسد إذا حسد ) ( الفلق : ١- ٥ ) واته : تۆ بڵێ ئه‌ی موحه‌مه‌د په‌نا ده‌گرم به‌و په‌روه‌ردگاره‌ی كه به‌ره‌به‌یان ده‌هێنێت، له‌شه‌ڕ وخراپه‌ی هه‌ر شتێك كه‌ردوستی كردوه، له‌شه‌ڕ وخراپه‌ی شه‌و كاتێك كه دادێت ودونیا تاریك ده‌بێت وده‌بێت به‌شه‌وه زه‌نگ، وه له‌شه‌ڕ وخراپه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی جادوو ده‌كه‌ن و په‌ت و ده‌زوو گرێ ده‌ده‌ن وفوی پیاده‌كه‌ن، وه له‌شه‌ڕ وخراپه‌ی حه‌سوود وبه‌خیل كاتێك كه حه‌سوودی وبه‌خیلی ده‌بات .
له‌مه‌وه بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت حه‌سوود وبه‌خیل كاریگه‌رییان هه‌یه له‌سه‌ر ئه‌و كه‌سه‌ی كه حه‌سوودی پێ ده‌به‌ن .
٢- یان كاتێك حه‌زره‌تی یه‌عقوب ئامۆژگاری كوڕه‌كانی كرد كه ڕۆشتن بۆ میصر بۆ هێنانی ده‌خل ودان و ئازووقه، حوای گه‌وره له‌سه‌ر زمــــانی یه‌عقوبه‌وه ده‌فــــه‌رموێت : ( وقال يا بني لا تدخلوا من باب واحد وادخلوا من أبواب متفرقة وما أغني عنكم من الله من شيء إن الحكم إلا لله عليه توكلتُ وعليه فليتوكل المتوكلون ) ( یوسف : ٦٧ ) واته : ئه‌ی كوڕه‌كانم هه‌ر هه‌مووتان له‌یه‌ك ده‌رگاوه مه‌چنه ژوره‌وه بۆ ( میصر ) به‌ڵكو له‌چه‌ند ده‌رگایه‌كی جیاوازه‌وه بچنه ژووره‌وه، وه ئه‌وه بزانن من ناتوانم هیچ شتێك له‌و به‌ڵا و پێشهاتانه‌ی كه بڕیاری خودای له‌سه‌ره بیگێڕمه‌وه له‌ئێوه، هیچ فه‌رمان وبڕیارێك بۆ كه‌س نیه ته‌نها بۆ خودا نه‌بێت، پشتم هه‌ر به‌و به‌ستوه وپه‌نام هه‌ر ئه‌وه، جا با ئه‌وانه‌ی كه پاڵپشت وپشتیوانیان ده‌وێت هه‌ر پشت به‌ئه‌و ببه‌ستن .
قورطبی له ته‌فسیری ئه‌م ئایه‌ته‌دا ده‌ڵێت:كاتێك كوڕه‌كانی یه‌عقوب ( علیه السلام ) عه‌زمیان كرد كه بچن بۆ میصر یه‌عقوب ترسی ئه‌وه‌ی هه‌بوو چاوی چاو پیس لێیان بدات، جا له‌به‌ر ئه‌وه فه‌رمانی پێكردن كه هه‌موویان له‌یه‌ك ده‌رگاوه نه‌چنه ناو شار، چونكه میصر چوار ده‌روازه‌ی هه‌بوو، هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه ترسی ئه‌وه دایگرت چاویان لێ بكرێت، چونكه كوڕه‌كانی یازده كوڕی به‌شان وشه‌كه‌تی جوان خاس بوون، ئه‌مه‌ش ڕای عه‌بدوڵڵای كوڕی عه‌باس وضه‌حاك و قه‌تاده و هه‌ندێكی تریشه .
٣- خوای گه‌وره له چیرۆكی ئه‌و دوو كه‌سه‌ی كه له‌سوره‌تی كه‌هفدا باسیان ده‌كات كه یه‌كێكیان ده‌وڵه‌مه‌ند وخاوه‌ن ماڵ وسامان وباخ وبێستانێكی زۆره له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا بێباوه‌ڕه و ئه‌وی تریشیان هه‌ژاره وته‌نها باخچه‌یه‌كی هه‌یه له‌پاڵ باخچه‌كه‌ی ئه‌وی تردا به‌ڵام باوه‌ڕدارێكی قانعه، ده‌فه‌رموێت : ( ولولا إذ دخلت جنتك قلت ما شاء الله لا قوة إلا بالله ) ( الكهف : ) كه‌سه باوه‌ڕداره‌كه ئامۆژگاری بێباوه‌ڕه‌كه ده‌كات كه به ماڵ وسهروهت وسامانیه‌وه ده‌نازێت وپێی ده‌ڵێت : ده‌بوایه كاتێك چویته ناو باخه‌كه‌ته‌وه شوكری خودات بكردایه وبتوتایه : ( ما شاء الله ) هه‌رچی خودا وویستی له‌سه‌ر بێت هه‌ر ئه‌وه پێش دێت وئه‌م هه‌موو ناز ونیعمه‌ته به‌خششی خودایه به‌هه‌ركه‌سی بیه‌وێت ده‌یبه‌خشێت پێی .
ئه‌نه‌سی كوڕی مالك ده‌فه‌رموێت : پێغه‌مبه‌ری خودا ( صلی الله علیه وسلم ) ده‌فه‌رموێت : ( من رأى شيئاً فأعجبه فقال ما شاء الله لا قوة إلا بالله، لم يضرَّه عين ) واته : هه‌ر كه‌س شتێكی بینی كه جێگای سه‌ر سوڕمانی ئه‌و بوو با بڵێت : ( ما شاء الله لا قوة إلا بالله ) هیچ كاتێك چاو زیانی پێ ناگه‌یه‌نێت .
له سوننه‌تی پێغه‌مبه‌ر ( صلی الله علیه وسلم )
١- پێغه‌مبه‌ر ( صلی الله علیه وسلم ) ده‌فه‌رموێت : ( العین حق ) ( متفق علیه) واته : چاوكردن وكاریگه‌ریه‌كانی ڕاستن .
٢- وعن ابن عباس رضي الله عنهما عن النبي صلى الله عليه وسلـم قال: ( العين حق، ولو كان شيء سابق القدر سبقته العين، وإذا اسْتُغسِلتم فاغسلوا ) ( رواه مسلم ) واته : چاو كردن ڕاسته، وه ئه‌گه‌ر بهاتایه شتێك پێش قه‌ده‌ری خودا بكه‌وتایه ئه‌وه بێگومان چاوكردن پێش ئه‌كه‌وت به‌سه‌ریدا، وه‌رهه‌ركاتێك داوای ئه‌وه‌یان لێكردن بۆ خۆشۆردن خۆتان بشۆن _ مه‌به‌ست ئه‌وه‌یه بۆ چاره‌سه‌ركردنی كه‌سی تووش بوو به‌چاو ده‌بێت ئه‌و كه‌سه‌ی كه چاوه‌كه‌ی كردوه خۆی بشوات و پاشان كه‌سی به‌ركه‌وتوو به‌چاوی ئه‌و به‌و ئاوه خۆی بشوات شیفای بۆ دێت - .
3- وعن جابر رضي الله عنهما عن النبي صلى الله عليه وسلم قال : ( أكثر من يموت من أمتي بعد قضاء الله وقدره بالأنفس ) ( أخرجه البزاز، وحسنه الألباني سلسلة الأحاديث الصحيحة 2/272 رقم الحديث 747 ) واته : زۆرینه‌ی ئوممه‌تی من پاش قه‌زا وقه‌ده‌ری خودا به نه‌فس و ده‌روونی پیس ده‌مرن .
٤- عن عائشة رضي الله عنها قالت: "أمرني النبي صلى الله عليه وسلم ـ أو أمر ـ أن يسترقى من العين ) ( متفق عليه ) واته : حه‌زره‌تی عائشه خوای لێ ڕازی بێت – فه‌رمووی پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رمانی پێكردم یان فه‌رمانی كرد كه ڕوقیه بخوێنرێت بۆ چاوكردن .
٥- وعن أبي نضرة عن أبي سعيد أن جبريل أتى النبي ( صلى الله عليه وسلم ) فقال : يا محمد اشتكيتَ ؟ فقال : نعم، فقال : ( بسم الله أرقيكَ من كل شيء يؤذيك من شرِّ كل نفس أو عين حاسد، الله يشيفك بسم الله أرقيكَ ) ( رواه مسلم ) واته : جوبره‌ئیل هات بۆلای پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) پێی فه‌رموو : ئازارت هه‌یه؟ ئه‌ویش فه‌رمووی : به‌ڵێ ، ئه‌مجا جوبره‌ئیل فه‌رمووی : به‌ناوی خوداوه ڕوقیه‌ت بۆ ده‌خوێنم له‌هه‌موو شتێك كه ئازارت بدات، وه له‌هه‌موو نه‌فسێك یان چاوێكی حه‌سوود، خودا شیفات بدات، به‌ناوی خوداوه ڕوقیه‌ت بۆ ده‌خوێنم .
٦- وعن أبي أمامة بن سهل بن حُنيف قال: "رأى عامر بن ربيعة سهل بن حُنيف يغتسل، فقال: والله ما رأيتُ كاليوم ولا جلد مخبأةٍ عذراء؛ قال: فلبط سهل، فأتى رسولُ الله صلى الله عليه وسلم عامراً، فتغيظ عليه، وقال: علام يقتل أحدُكم أخاه؟ ألا برَّكتَ، اغتسل له؛ فغسل له عامر وجهه، ويديه، ومرفقيه، وركبتيه، وأطراف رجليه، وداخلة إزاره في قدح، ثم صبّ عليه، فراح مع الناس ) ( رواه أحمد ) واته : ئه‌بو ئومامه‌ی كوڕی سه‌هلی كوڕی حونه‌یف ئه‌ڵێت : عامری كوڕی ره‌بیعه سه‌هلی كوڕی حونه‌یفی بینی ( واته باوكی ) كه خۆی ده‌شۆرد – سه‌ری سوڕما – ووتی : و الله ی ئه‌وه‌ی ئه‌مڕۆ بینیومه هه‌رگیز نه‌مبینیوه، وه‌هه‌رگیز پێستێكی شاراوه‌ی ئاوام نه‌بینیوه ، ئه‌ڵێت : سه‌هل تووشی نه‌خۆشی بوو ، پاشان پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) هات بۆلای عامر وزۆر لێی تووڕه بوو، وئه‌مجا فه‌رمووی : ئه‌وه له‌به‌ر چی یه‌كێك له ئێوه هه‌ڵده‌ستێت به كوشتنی براكه‌ی؟! ئه‌وه بۆ داوای به‌ره‌كه‌تت بۆ نه‌كرد له خوای گه‌وره؟ هه‌سته بچۆ خۆت بشۆره بۆی، ئه‌مجا عامر هه‌ستا ده‌ست وده‌موچاو ئانیشك و پێیه‌كانی تا ئه‌ژنۆی ودامانه‌كه‌ی بۆ شورده ناو ده‌فرێكه‌وه، ئه‌مجا – سه‌هل ئه‌و ئاوه‌ی كرد به‌سه‌ریدا باش بویه‌وه - وله‌گه‌ڵ خه‌ڵكیدا ده‌ستی كرد به گه‌ڕان .
٧- وروي عن الحسن مرفوعاً:( إن العين لتدخل الرجل القبر، والجمل القدر ) ( حسنه الالبانی سلسلة الاحاديث الصحيحة 3 / 250 رقم الحديث 1249 ) واته : چاوی پیس پیاو ده‌خاته ناو گۆڕه‌وه وووشتریش ده‌خاته ناو مه‌نجه‌ڵه‌وه - واته وای لێ ده‌كات بگات به‌چه‌قۆدا وسه‌ری ببڕن وگۆشته‌كه‌ی بخرێته ناو مه‌نجه‌ڵه‌وه بۆ لێنان -.
چاو دوو جۆره :
یه‌كه‌م : چاوی مرۆڤ ( العین الإنسي )
ئه‌میش ئه‌و چاوه‌یه كه له ئه‌نجامی حه‌سه‌د و به‌خیلی و ڕژدیه‌وه تووشی مرۆڤ ده‌بێت، وه‌ك له‌وه‌وه پێش یاسمان كرد وله‌فه‌رمووده‌كانیشدا ئاماژه‌مان پێدان .
دووه‌م : چاوی جنۆكه‌یی ( العین الجني ) : ئه‌ویش بریتی یه له‌و چاوه‌ی كه تیشكێك یان نیشانه‌یه‌كی نامۆی تێدایه كه به ( ڕوانینی جنۆكه لای زانایان به‌ناوبانگه ) .
به‌ڵگه‌ش له‌سه‌ر ئه‌م مه‌سئه‌له‌یه : ما صحَّ عن أم سلمة رضي الله عنها أن النبي صلى الله عليه وسلم رأى في بيتها جارية في وجهها سفعة، فقال: "استرقوا لها، فإن بها النظرة ) ( رواه مسلم ) واته : ئوم سه‌لمه‌ی دایكی موسڵمانان ( خوای لێ ڕازی بێت ) ده‌ڵێت: پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) له‌ماڵی ئه‌ودا جاریه‌یه‌كی بینی كه له ڕوومه‌تیدا خاڵێك هه‌بوو، فه‌رمووی ڕوقیه‌ی بۆ بخوێنن چونكه له‌چاوه‌كانیدا تیشكێك و ڕوانینیك هه‌یه .
ابن القیم ( ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت ) ده‌ڵێت : حوسه‌ینی كوڕی فه‌ڕاء ئه‌ڵێت : السفعة واته : ( النظرة ) ڕوانین له‌جنۆكه‌ی پێی ده‌وترێت، مه‌به‌ست له‌و چاوه‌یه كه تووشی ڕوانینی جنۆكه بووه، به‌بڕشتره له سه‌ری ڕم وتیر .
چاوپیسان دوو جۆرن
یه‌كه‌م : چاوپیسێك كه به‌وویستی خۆیه‌تی كه چاوی پیسه : مه‌به‌ست له‌مه‌ش ئه‌وه‌ی ئه‌و كه‌سه هه‌میشه چاوی له‌ده‌ست و ماڵ وسامانی خه‌ڵكه و به‌دوای نهێنی خه‌ڵك وئه‌و ناز ونیعمه‌تانه ده‌كه‌وێت كه په‌روه‌ردگار به‌خشیویه‌تی به كه‌سانی تر، به‌ڵام ئه‌م كه‌سه ڕازی نیه به‌و به‌شه‌ی خوای گه‌وره پێی به‌خشیوه بگره هه‌میشه ئاخ و داخ و ئۆفیه‌تی وده‌رونی ماندوه و ئاواته خوازه ئه‌و خه‌ڵكه‌ی ناز ونیعمه‌تی خودای به‌سه‌ره‌وه‌یه له‌ناو بچێت وخودا بیدات به‌ئه‌م یان هه‌ر تیابچێت ئه‌گه‌ر بۆخۆیشی نه‌بێت، ئه‌گه‌ر سه‌رنج بده‌ین ئه‌م جۆره كه‌سانه به وویستی خۆیان حه‌سوودن وچاویان پیسه، وه گه‌رنا ده‌توانن چاره‌سه‌ری خۆیان بكه‌ن ئه‌ویش به‌وه‌ی واز له‌و خوه خراپه بهێنن وته‌وبه بكه‌ن وچاو نه‌بڕنه ماڵی خه‌ڵكی وئاوات نه‌خوازن به تیاچوونی ناز ونیعمه‌تی خه‌ڵكانی تر .
دووه‌م : كه‌سێك به‌سروشت وطه‌بعی خۆی هه‌ر چاوی پیسه، به‌بێ ئه‌وه‌ی خۆی بیه‌وێت، ئه‌م جۆره له‌چاوپیسان زۆر خراپتر وترسناكتره له‌جۆری یه‌كه‌م ، ئه‌م كه‌سه چاوپیسه ئیمكانی ئه‌وه‌ی هه‌یه چاویش له‌خۆی یان له كوڕ وماڵ ومناڵی بكات، به‌بێ ئه‌وه‌ی خۆیشی حه‌زی پێ بكات، ده‌ره‌نجامی ئه‌و هه‌موو حه‌سودیه‌ی كه دڵ وده‌رونیدا چووه‌ته خواره‌وه بووه به‌به‌شێك له خوێن وجه‌سته‌ی .
چاوپیسی خێراتر كاریگه‌ری له‌سه‌ر
منــاڵان دروســــت ده‌كــــــات تـــــا له گـــه‌وره‌كــــان
به‌ڵگه وده‌لیل له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی چاو خێراتر كاریگه‌ری له‌سه‌ر منداڵان دروست ده‌كات ، ئه‌و ڕیوایه‌ته‌یه : قول أسماء بنت عميس رضي الله عنها عن أبناء جعفر رضي الله عنه عندما قال لها رسول الله صلى الله عليه وسلم: "مالي أرى أجسام بني أخي ضارعة؟ أتصيبهم الحاجة؟"، قالت: "لا، ولكن تسرع إليهم العين"، وإقرار الرسول صلى الله عليه وسلم لها بقوله: "ارقيهم" ( أخرجه البخاري مسلم ) واته : ووته‌یه‌كی ئه‌سمائی كچی عه‌میس ( خوای لێ ڕازی بێت ) كه له‌سه‌ر كوڕه‌كانی جه‌عفه‌ر كاتێك پێغه‌مبه‌ر ( صلی الله علیه وسلم ) پێی فه‌رموو : ئه‌وه چیه لاشه‌ی برازاكانم ئه‌بینم كه لاوازن ؟ ئایا تووشی كه‌م ده‌ستی وهه‌ژاری بوون؟ ئه‌سما ووتی : نه‌خێر ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا، به‌ڵام چاو خێرا كاریان لێ ده‌كات، ئه‌مجا پێغه‌مبه‌ر ( صلی الله علیه وسلم ) ئیقراری كرد وئه‌وه‌ی به‌ڕاست زانی وفه‌رمووی : ڕوقیه‌یان به‌سه‌ردا بخوێنن ( ڕوقیه‌ش به قورئان و ئه‌و ووردانه ده‌بێت كه پێغه‌مبه‌ر دیاری كردون ) .
ئیمامی قورطوبی له‌م باره‌یه‌وه ئه‌فه‌رموێت : چاو خێراتر وزووتر كار له مناڵان ده‌كات وه‌ك له گه‌وره‌كان .
خۆشه‌ویستان له‌به‌شی ئه‌مجاره‌دا به‌وه‌نده واز ده‌هێنین به‌یارمه‌تی خوای گه‌وره له به‌شی دووه‌مدا ده‌چینه سه‌ر چاره‌سه‌ری وخۆپاراستن له‌چاو وچاوپیسی .
والسلام علیكم ورحمة الله وبركاته .
