ماڵ وسامان له‌ نێوان خۆشبه‌ختی و به‌دبه‌ختی مرۆڤدا

نووسینی : یحیی بن موسی الزهرانی

﴿ المال بين السعادة والشقاء ﴾

 به‌ناوی خوای به‌خشنده‌ ومیهره‌بان

 پێشه‌كی :         

الحمد لله نحمده ونستعينه ونستغفره ونتوب إليه، ونتوكل عليه، ونثني عليه الخير كله، نحمده ولا نجحده ونصلي ونسلم على خير الأنام محمد عليه الصلاة والسلام .... وبعد :

خوای گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت :( الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ) { الكهف : ٤٦ } واته‌ : ماڵ وسامان و وه‌چه‌ ونه‌وه‌ زینه‌ت وجوانین بۆ ژیانی دونیا، هه‌روه‌هـــــا ده‌فــه‌رموێت :( إِنَّمَــا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ وَاللَّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ ) { التغابن : ١٥ } واته‌ : دڵنیا بن كه‌ ماڵ وسامان وڕۆڵه‌ ونه‌وه‌كانتان بۆ تاقی كردنه‌وه‌تانن ( ئه‌گه‌ر له‌و بواره‌دا سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بهێنن ) خوای گه‌وره‌ ومیهره‌بان پاداشتی گه‌وره‌ وزۆری له‌لایه‌ بۆ خۆگر ولێبورده‌كان .

خوای گه‌وره‌ منه‌ت ده‌كات به‌سه‌ر به‌نده‌كانیدا به‌وه‌ی كه‌ ماڵ وسه‌ره‌وت وسامان ومناڵ ونه‌وه‌ی پێ به‌خشیون، بۆ ئه‌وه‌ی تاقیان بكاته‌وه‌ له‌وه‌ی كه‌ پێی عه‌طا كردوون، جا یان ده‌بێت به‌ نــاز ونیعمه‌ت بۆ خــاوه‌نه‌كه‌ی، یان ( خوا په‌نامان بدات ) ده‌بێت به‌ به‌ڵا وموصیبه‌ت بۆی، هه‌ركه‌س شوكری خودای له‌سه‌ر بكات وزه‌كاتی ماڵی بدات ومناڵه‌كانی به‌په‌روه‌رده‌یه‌كی ئیمانی په‌روه‌رده‌ بكات، ئه‌وه‌ بۆی ده‌بێت به‌نیعمه‌تێكی زۆر گه‌وره‌ له‌ ڕۆژی دواییدا، ئه‌وه‌شی به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ بێت وزه‌كاتی ماڵی ده‌رنه‌كات ویارمه‌تی هه‌ژارانی لێ نه‌دات ومناڵه‌كانیشی به‌ په‌روره‌ده‌یه‌كی باش په‌روه‌رده‌ نه‌كات ئه‌وه‌ بۆی بووه‌ به‌ غه‌زه‌ب وبه‌ڵا وموصیبه‌ت له‌ قیامه‌تدا، وله‌دوایشدا په‌شیمانی ده‌رده‌بڕێت، به‌ڵام په‌شیمانیه‌ك كه‌ هیچ دادی نادات وسوودی پێ ناگه‌یه‌نێت، گومانی تێدا نیه‌ ناز ونیعمه‌ته‌كانی خوای گه‌وره‌ به‌سه‌ر به‌نده‌كانیه‌وه‌ زۆر زۆرن، به‌ئه‌ندازه‌یه‌ك هێنده‌ زۆرن كه‌ كه‌س ناتوانێت بیانژمێرێت ( وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لَا تُحْصُــــوهَا .. ) { ابراهيم : 34 } واته‌ : ئه‌گه‌ر بته‌وێت نیعه‌مه‌تكانی په‌روه‌ردگار بژمێریت ناتوانیت بیانژمێریت، له‌و نازو نیعه‌مه‌تانه‌ش كه‌ خوای گه‌وره‌ به‌خشیویه‌تی به‌ به‌نده‌كانی نیعمه‌تی ماڵ وسامانه‌ .

جا خۆشه‌ویستان له‌م سه‌رده‌مه‌ی خۆماندا ئه‌گه‌ر چاو بگێڕین دوو كه‌س به‌ته‌واوه‌تی نابینین كه‌ نێوانیان ڕێك بێت وهیچ كێشه‌یه‌ك نه‌بێت له‌نێوانیاندا ( مه‌گه‌ر خــوا به‌ڕه‌حمی خۆی ڕه‌حم بكات به‌ كه‌سانێك ونێوانیان ته‌واو بێت ) ماڵێكی هه‌ژار وداماو نه‌دار ده‌بینین كه‌ زۆر پێویستیان به‌ده‌ست گیرۆی ویارمه‌تی هه‌یه‌ كه‌چی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا دراوسێ ده‌وڵه‌مه‌نده‌كه‌ی لێی ناپرسێته‌وه‌ وگوێی پێ نادات، نه‌ك هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ به‌ڵكو كه‌سانی نزیك به‌یه‌كیش ئه‌مه‌یان تێدا ده‌بینرێت، بۆ نمونه‌ خزمێك ده‌بینێت ئه‌وه‌ خزمه‌كه‌ی خۆی لێی قه‌وماوه‌ و وه‌ك ڕۆژی ڕه‌ش پێگیراوه‌ بۆ یارمه‌تی وكۆمه‌كی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا گرنگی پێ نادات وپشتگوێی ئه‌خات، ئایا ئه‌زانن هۆكاره‌كه‌ی چیه‌؟ وه‌ڵامه‌كه‌ی زۆر ئاسانه‌ ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ خه‌ڵكی له‌م ڕۆژگاره‌دا به‌ته‌واوه‌تی سه‌ریان كردوه‌ته‌ سامان وماڵی دونیا وهه‌موو بیركردنه‌وه‌ وخه‌م وخه‌فه‌تێكیان بووه‌ته‌ ئه‌وه‌ی به‌چ شێوه‌یه‌ك زیاتر په‌یدا بكه‌ن وبیخه‌نه‌ سه‌ر یه‌ك ئیتر گرنگ نیه‌ به‌چ ڕێگایه‌ك په‌یدای ده‌كه‌ن به‌حه‌ڵاڵ بێت یان حه‌رام، ته‌نانه‌ت وای لێكردون ئاگاشیان له‌دوژمنی دین ووڵاته‌كه‌شیان نه‌ماوه‌، چونكه‌ هه‌موو پێوه‌رێك لای ئه‌و كه‌سانه‌ پاره‌ وماڵ وسامانه‌، ئه‌گه‌ر پاره‌ وسامان سه‌روه‌ت دار بێت ئه‌وه‌ به‌ڕێزیت، وه‌ ئه‌گه‌ر نا ئه‌وه‌ بێ ڕێزیت له‌ قاموس وپێوه‌ری ئه‌واندا، به‌شێوه‌یه‌ك خۆشه‌ویستی ماڵ ودارایی هه‌موو دڵ وده‌روونی داگرتوون وجێگایه‌ك نه‌ماوه‌ له‌دڵیاندا بۆ شتی تر، هه‌ر بۆیه‌ له‌پێناو ماڵ وساماندا ئابڕو وشه‌ره‌ف وناموس وخوێنی خه‌ڵكانی تر بۆخۆیان به‌ڕه‌وا ده‌زانن، ته‌نانه‌ت هه‌ر له‌به‌ر پاره‌ ودارایی خه‌ڵكی زۆر دڵسۆز له‌خۆیان ده‌ڕه‌نجێنن وخه‌ڵكانێكی چڵێس وپیس وگه‌نده‌ڵیش ده‌كه‌ن به‌ دۆستی گیانی به‌گیانی، ئه‌م جۆره‌ كه‌سانه‌ وا بیر ده‌كه‌نه‌وه‌ هه‌موو ڕێز وخۆشه‌ویستیه‌كیان به‌نده‌ به‌پاره‌ وسامانه‌كه‌یانه‌وه‌، دڵیان زۆر خۆش وفه‌ره‌حه‌ ئه‌گه‌ر ماڵ وداراییه‌كه‌یان سه‌لامه‌ت وپارێزراو بوو، ئه‌گه‌ر ئه‌و ماڵ وداراییه‌شیان ڕوخێنه‌ری شه‌ره‌ف وناموس ودینی خه‌ڵكیش بێت، له‌گه‌ڵ هه‌موو كه‌سێكدا نێوانیان خۆشه‌ وموو ناچێت به‌نێوانیاندا تا ئه‌و كاته‌ی كه‌ داوای یارمه‌تی وپاره‌ی لێ ناكرێت، خۆ ئه‌گه‌ر داوایان لێكرد كه‌سێكی ڕژد وبه‌خیله‌ وهه‌موو جۆره‌ په‌یوه‌ندیه‌ك تێك ده‌دا، خوای گه‌وره‌ش له‌م باره‌یه‌وه‌ فه‌رموویه‌تی : ( وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا آَتَاهُـــمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَيْرًا لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ .. ) { آل عمران : 180 } واته‌ : وا گومان نه‌به‌ن ئه‌وانه‌ی كه‌به‌خیلی وڕه‌زیلی ده‌كه‌ن، له‌و ناز ونیعمه‌تانه‌ی خوا پێی به‌خشیوون، نابه‌خشن، وا بزانن كارێكی چاكه‌ بۆیان، نه‌خێر ئه‌وه‌ كارێكی خراپ ونادروسته‌ بۆیان، چونكه‌ ئه‌و شتانه‌ی كه‌ نه‌یانده‌به‌خشی له‌ڕۆژی دواییدا ده‌ست ده‌نێته‌ قوڕگ وبینیان وده‌بنه‌ كۆت له‌گه‌ردنیاندا ...

هه‌ندێك ده‌ڵێن : به‌خیلی ئه‌و هه‌ژاری وفه‌قیریه‌ زوو دێنێت كه‌ ڕاده‌كه‌ن لێی، وه‌ ئه‌و ده‌وڵه‌مه‌ندی وسامانه‌شیان له‌ده‌ست ده‌چێت كه‌ به‌شوێنیدا هه‌ڵپه‌یانه‌، هه‌ر بۆیه‌ ده‌بینین  ده‌وڵه‌مه‌ندی به‌خیل وڕژد له‌ دونیادا به‌ ژیانی هه‌ژارانه‌ ده‌ژی، چونكه‌ ده‌ستی تێی ناچێت خۆیشی له‌ماڵه‌كه‌ی خۆی بخوات، له‌ قیامه‌تیشدا موحاسبه‌ و لێپرسینه‌وه‌ی‌ ده‌وڵه‌مه‌ندانی له‌گه‌ڵ ده‌كرێت، كه‌سی به‌خیل تاكه‌ كه‌سێكه‌ كه‌ وه‌ره‌ثه‌ وكوڕ وخزمه‌كانی دڵخۆشن به‌ نه‌خۆش كه‌وتن ومردنی .

بۆیه‌ ده‌بینیت ئه‌م جۆره‌ كه‌سانه‌ شه‌و ڕۆژ ده‌ده‌نه‌ ده‌م یه‌ك له‌ پێناو په‌یدا كردنی ماڵ وسامان  وپاره‌ وپوڵدا وخه‌و خۆراسیان لێ هه‌ڵگیراوه‌ وهیچ ماندوو نابن له‌ترسی ئه‌وه‌ی نه‌وه‌ك تووشی هه‌ژاری ببن، له‌كاتێكدا لێیان تێكچووه‌ ونازانن به‌خیلی وڕژدی وچاوچنۆكی خۆی بۆ خۆی هه‌ژاری یه‌ .

هه‌ر بۆیه‌ ده‌بینیت ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ به‌ڕاده‌یه‌كی زۆر ماڵ وسامانه‌كه‌یان خۆش ده‌وێت به‌خیل وڕژدی به‌رامبه‌ر خۆیشیان ده‌كه‌ن ، ئه‌ویش له‌ترسی ئه‌وه‌ی نه‌وه‌ك ماڵ وسامانه‌كه‌ی كه‌م بكات یان هه‌ژار ببێت، هه‌روه‌ها ئه‌م كه‌سانه‌‌ به‌خیلیشن به‌رامبه‌ر مناڵه‌كانی خۆشیان، هێنده‌یان ناده‌نێ كه‌ به‌شی مه‌صروفاتی ڕۆژانه‌یان بكات، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هه‌ر ڕاهاتوون كه‌ كۆی بكه‌نه‌وه‌ وزۆر ڕقیان ده‌بێته‌وه‌ له‌ووشه‌ی بمده‌یه‌، چونكه‌ ئه‌و ووشه‌یه‌ وه‌ك ئـــه‌وه‌ وایه‌ له‌ ســــه‌رتۆپی دڵیان گۆشت لێ بكــه‌یته‌وه‌، پێغه‌مبه‌ری خواش ( صلی الله علیه وسلم ) له‌باره‌ی ئه‌م جۆره‌ كه‌سانه‌وه‌ فه‌رموویه‌تی : " كفى بالمرء إثماً أن يحبس عمن يملك قوته " ( رواه مسلم ) واته‌ : هێنده‌ به‌سه‌ بۆ ئه‌و كه‌سه‌ كه‌ گوناهبار وتاوانبار ببێت لای په‌روه‌ردگار كه‌ قوتی ژیانی ئه‌و كه‌سانه‌ ده‌گرێته‌وه‌ كه‌ ژیانیان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ دابینی بكات .

له‌ جێگایه‌كی تردا فه‌رموویه‌تی : " ما من يوم يصبح العباد فيه إلا ملكان ينزلان فيقول أحدهما : اللهم أعط منفقاً خلفا، ويقول الآخر : اللهم أعط ممسكا تلفاً " ( متفق علیه ) ، واته‌ : هه‌ر ڕۆژێك كه‌ به‌نده‌كانی خوای گه‌وره‌ رۆژ ده‌كه‌نه‌وه‌، دوو فریشته‌ داده‌به‌زن، یه‌كێكیان ده‌ڵێت : ئه‌ی په‌روه‌ردگار ئه‌و كه‌سه‌ی له‌ پێناوی تۆدا ده‌به‌خشێت جێگاكه‌ی بۆ پڕ بكه‌یته‌وه‌، ئه‌وی دیكه‌شیان ده‌ڵێت : ئه‌ی په‌روه‌ردگار ئه‌و كه‌سه‌ی له‌ پێناوی تۆدا نابه‌خشێت ماڵ وسامانه‌كه‌ی له‌ناو ببه‌یت .

هه‌روه‌ها له‌ فه‌رمووده‌یه‌كی تردا هاتووه‌ : " دينار أنفقته في سبيل الله، ودينار أنفقته في رقبة – أي عتق رقبة -، ودينار تصدقت به على مسكين، ودينار أنفقته على أهلك، أعظمها أجراً الذي أنفقته على اهلك "( رواه مسلم ) واته‌ : ئه‌و دیناره‌ی كه‌ له‌ پێناوی خوادا به‌خشیوته‌، له‌گه‌ڵ دینارێك كه‌ له ئازادكردنی به‌نده‌یكدا به‌خشیوته‌ بۆ خودا ، له‌گه‌ڵ دینارێك كه‌ كردوته‌ به‌خێر وداوته‌ به‌هه‌ژارێك، له‌گه‌ڵ دینارێك كه‌ ‌ بۆ ماڵ ومنداڵه‌كه‌ی خۆت سه‌رفت كردوه‌، گه‌وره‌ترین پاداشتیان لای خوای گه‌وره‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ سه‌رفت كردوه‌ بۆ ماڵ ومنداڵه‌كه‌ی خۆت .

ئائه‌م به‌ناو ده‌وڵه‌مه‌نده‌ی به‌ده‌رون هه‌ژاره‌ به‌خیله‌ نازانێت ئه‌و مال وسامانه‌ی كه‌ ئێستا له‌ده‌ست ئه‌ودایه‌، ڕۆژگارێك بووه‌ له‌ده‌ست كه‌سانێكی تردا بووه‌، نه‌وه‌ له‌داوی نه‌وه‌ و جیل له‌دوای جیل ده‌ستا وده‌ستی پێكراوه‌ تائه‌مڕۆ گه‌شتوه‌ته‌ ده‌ست ئه‌و، ڕۆژێكیش دادێت كه‌له‌ده‌ست ئه‌میشدا نامێنێت ده‌چێته‌ ده‌ستی كه‌سانێكی تره‌وه‌، به‌ڵام خۆشبه‌ختی بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ماڵ وسامانه‌كه‌یان له‌پێناو خوادا ده‌به‌خشن، چاره‌ ڕه‌شیش بۆ ئه‌وانه‌ی كه‌ له‌ خراپه‌ وخراپه‌كاریدا سه‌رفی ده‌كه‌ن وبه‌كاری ده‌هێنن، بۆیه‌ زۆر كه‌س ئه‌بینین به‌درێژای ساڵ پاره‌ وپوڵ كۆ ده‌كاته‌وه‌ تا ئه‌و ڕۆژه‌ی كاتی ئیجازه‌ وعوطله‌ی هاوین دێت وده‌ستی مناڵه‌كانی ده‌گرێت وسه‌فه‌ری ووڵاتانی ڕۆژئاواو وبێباوه‌ڕانی پێ ده‌كات، ئه‌و وڵاتانه‌ی كه‌ هه‌موو شتێك تیایدا موباحه‌ وڕێگا پێدراوه‌ وشتێك نیه‌ ناوی حه‌ڵاڵ وحه‌رام بێت، ئه‌و وڵاتانه‌ی كه‌ ئافره‌تانیان سفور وڕووت ودانه‌پۆشراون، به‌ڵێ ده‌ستی مناڵه‌كانی ده‌گرێت تاوه‌كو له‌و ووڵاتانه‌دا فێری ئه‌و شارستانیه‌ داته‌پاوه‌ ببن كه‌ به‌ووته‌ ودانپێنانه‌كانی خۆشیان له‌و په‌ڕی خراپه‌ وتیاچووندان له‌ڕووی ڕه‌وشت وبه‌ها مرۆڤایه‌تیه‌كانه‌وه‌، به‌ڵێ ئه‌م كه‌سه‌ مناڵه‌كانی بردوه‌ته‌ ناو ئه‌و خراپه‌ وخراپه‌كاریه‌  تاوه‌كو خوای گه‌وره‌ توڕه‌ ببێت، خۆ له‌بیری چوه‌ته‌وه‌ كه‌ په‌روه‌ردگار له‌ڕۆژی دوایدا له‌سه‌ر درهه‌م به‌ردهه‌م ودینار به‌دینار موحاسبه‌ ولێپرسینه‌وه‌ی له‌گه‌ڵدا ده‌كات ولێی ده‌پرسێت ئه‌و ماڵ ودارایه‌ت چۆن وبه‌چ شێوه‌یه‌ك په‌یدا كرد وله‌چ شتێكیشدا سه‌رفت كرد؟

جا خوشك وبرایانی خۆشه‌ویستم به‌هۆش خۆتان بهێنه‌وه‌ وموحاسه‌به‌ی خۆتان وماڵ ومنداڵتان بكه‌ن وبگه‌ڕێنه‌وه‌ بۆلای خوای گه‌وره‌ پێش ئه‌وه‌ی موحاسه‌به‌تان له‌گه‌ڵدا بكرێت ودووچاری ڕۆژگارێك ببن كه‌ په‌شیمانی ده‌ربڕین وهات وهاوار كردن هیچ دادی كه‌س نادات وئه‌گه‌ر خاوه‌نی خه‌زێنه‌ی هه‌موو دونیا بیت وبیبه‌خشێت به‌ئه‌ندازه‌ی گه‌ردیله‌یه‌ك ( مثقالة ذرة ) سوود وقیمه‌تی نیه‌، جا ئه‌ی ئه‌و كه‌سه‌ی كه‌ ئێستا خاوه‌نی پاره‌ وموڵك ودارایت وسوپاس بۆ خودا له‌شت ساغه‌ ونه‌خۆشی ناو جێگا نیت زوو ده‌ست بده‌رێ تا ئه‌توانیت كاری خێر به‌ئه‌نجام بگه‌یه‌نه‌ وپاره‌ وماڵ وسامانه‌كه‌ت له‌ پێناو ڕه‌زامه‌ندی په‌روه‌ردگاردا صه‌رف بكه‌ وئاگاداربه‌ تاخۆت له‌ژیاندایت ببه‌خشه‌ له‌پێناو خودا ، چونكه‌ كه‌م كه‌س هه‌یه‌ پاش مردنی خۆی ماڵ ومناڵه‌كه‌ی خێری بۆبكه‌ن له‌و پاره‌یه‌ی كاتی خۆی ئه‌م په‌یدای كرد بوو .

 ئه‌ی برای  ده‌وڵه‌مه‌ند وخاوه‌ن پاره‌ وپوڵ وسامانی دونیا :

چاك بزانه‌ زۆر ناڕه‌حه‌ت ده‌بیت  ئه‌گه‌ر بزانیت ئه‌و ماڵ وسامانه‌ی كه‌ ئێستا لای تۆیه‌ ڕۆژگارێك دێت له‌ ده‌ستی تۆدا نامێنێت وله‌نزیكترین كاتدا ده‌چێته‌ ده‌ست كه‌سێكی تر، جا هیچ سه‌غڵه‌ت مه‌به‌ ودڵت ناڕه‌حه‌ت نه‌بێت وخۆت ئاماده‌ بكه‌ وده‌رونی خۆت ڕابهێنه‌ وبزانه‌ به‌ خوای گه‌وره‌ ڕۆژێك دێت ده‌مریت ویه‌ك قورش ودیناریش له‌گه‌ڵ خۆتا نابه‌یته‌ ناو گۆڕه‌كه‌ت ومناڵ وخزمه‌ نزیكه‌كانت میراته‌كه‌ت دابه‌ش ده‌كه‌ن وده‌ست ده‌گرن به‌سه‌ریدا، تۆش له‌به‌رده‌م خوای گه‌وره‌ وله‌قیامه‌تدا له‌سه‌ر قورش به‌قورش ودینار به‌ دینار وفلس به‌فلسی ئه‌و پاره‌یه‌ لێپرسینه‌وت له‌گه‌ڵ ده‌كرێت، جا ئه‌گه‌ر هاتوو ئا به‌و شێوه‌یه‌ بوو بیت كه‌ نه‌ت به‌خشی بێت له‌پێناو خوادا وڕێگریت كردبێت له‌وه‌ش كه‌ ده‌یه‌وێت ببه‌خشێت له‌به‌ر ڕه‌زامه‌ندی خوا، ئه‌وه‌ چاك بزانه‌ هه‌ر تۆی خه‌سارۆمه‌ندی هه‌میشه‌یی، له‌و ڕۆژه‌دا ده‌ست ده‌كه‌یت به‌هات وهاوار به‌ڵام كه‌سێك نیه‌ گوێت لێ بگرێت، ئاواته‌خوازیت كه‌ هه‌موو دونیا هی تۆ بوایه‌ بتبه‌خشایه‌ له‌ پێناو خوای گه‌وره‌ به‌ڵام به‌چی ده‌چێت ئاوات خواستنی پاش مردن كه‌ ژیانی دونیا هه‌رگیز ناگه‌ڕێته‌وه‌ وتۆ تابیته‌وه‌ به‌خاوه‌نی هیچ شتێك .

جا وه‌یل وتیاچوون بۆ كه‌سێك له‌م دونیایه‌دا به‌ لووت به‌رزی ومه‌غروری بژێت و واگومانیش به‌رێت كه‌ خۆشبه‌ختی وبه‌ختیاری ته‌نها په‌یوه‌سته‌ به‌ كۆكردنه‌وه‌ی ماڵ وسامانه‌وه‌، هه‌ر بۆیه‌ سه‌روه‌ت وسامانێكی زۆری كۆكردۆ‌ته‌وه‌ له‌پاره‌ وپوڵ وباڵاخانه‌ی به‌رز به‌رز وزه‌وی وكێڵگه‌ی كشتوكاڵی وخانو به‌ره‌ی فراوان، ئائه‌مه‌یه‌ خه‌سارۆمه‌ندی ته‌واو كه‌ خۆشه‌ویستی ئاین وشه‌ره‌ف وڕه‌وشتی له‌بیر چووه‌ته‌وه‌ وده‌ستی كردووه‌ به‌ پێشبڕكێ له‌سه‌ر پاشماوه‌ی وێرانه‌ی دونیا .

ئایا ئه‌و كه‌سانه‌ی خاوه‌ن سه‌روه‌ت وسامانێكی زۆرن ئه‌وه‌ نازانن كه‌ ئه‌گه‌ر هاتوو پاره‌ وپوڵ له‌خزمه‌تی ئاینی پیرۆزی ئیسلامدا به‌كارنه‌هێنرا ئه‌وه‌ ماڵی غه‌زه‌ب وبه‌ڵا وموصیبه‌ته‌ به‌سه‌ر خاوه‌نه‌كه‌یه‌وه‌ نه‌ك نیعمه‌ت وڕه‌حمه‌ت، پێغه‌مبه‌ر داود ( علیه السلام ) فه‌رموویه‌تی : ( اللهم إني أعوذ بك من جار السوء، ومن مال يكون عليَّ عذاباً ) واته‌ : ئه‌ی په‌روه‌ردگار په‌نا ده‌گرم به‌تۆ له‌ دراوسێی خراپ، له‌ ماڵ وسامانێك كه‌ ببێت به‌ سزا وناڕه‌حه‌تی به‌سه‌رمه‌وه‌، وه‌ كاتێك پرسیاری لێكرا ( سه‌لامی خوای لێ بێت) ده‌رباره‌ی ماڵ وسامان، فه‌رمووی : ( لاخیر فیه ) واته‌ : خێر وچاكه‌ی تێدا نیه‌ ، ووتیان : بۆچی ئه‌ی ڕه‌سولی خودا؟ ئه‌ویش فه‌رمووی : ( لأنه يُجمَعُ من غير حِلٍ ) واته‌ : چونكه‌ له‌ ڕێگای غه‌یری حه‌ڵاڵه‌وه‌ كۆده‌كرێته‌وه‌ وده‌نرێت به‌یه‌كه‌وه‌، ئه‌مجا عه‌رزیان كرد : ئه‌گه‌ر هاتوو له‌ڕێگای حه‌ڵاڵه‌وه‌ كۆكرایه‌وه‌؟ ئه‌ویش فه‌رمووی : ( لايؤدي حقَهُ ) واته‌ : ئه‌وكاته‌ هه‌قه‌كانی نادرێت – وه‌ك زه‌كات دان و ده‌ستگیرۆی هه‌ژاران وشتی تریش--، ئه‌مجا عه‌رزیان كرده‌وه‌ : ئه‌گه‌ر هاتوو هه‌قه‌كانی ده‌ركران وجێ به‌جێ كران؟ ئه‌ویش فه‌رمویه‌وه‌ : (لا يسلم صاحبهُ من الكِبر والخيلاء) واته‌ : له‌ خۆبایی بوون و خۆ به‌زل زانین سه‌لامه‌ت نابێت، ئه‌مجا ووتیانه‌وه‌ : ئه‌گه‌رهاتوو له‌وه‌ش سه‌لامه‌ت بوو؟ داود ( علیه السلام ) فه‌رمووی : ( يُشغِلُهُ عن ذكر الله ) واته‌ : سه‌رقاڵی ده‌كات و ناهێڵێت یادو ذكری خودا بكات، ئه‌مجا عه‌رزیان كرده‌وه‌ : ئه‌گه‌ر هاتوو سه‌رقاڵ وبێ ئاگایان نه‌كرد له‌یادی خودا؟ له‌كۆتا جاردا فه‌رمووی : ( يُطيلُ عليه الحسابُ يوم القيامة ) واته‌ : لپێرسینه‌وه‌ وموحاسه‌به‌ كردنی درێژه‌ ده‌كێشێت له‌ ڕۆژی دوایی دا .

بیربكه‌نه‌وه‌ وسه‌رنج بده‌ن له‌و پێنج له‌مپه‌ر وڕێگرانه‌ی كه‌ ئه‌و پێغه‌مبه‌ره‌ی خودا باسیانی كردوه‌، كه‌م كه‌س هه‌یه‌ بتوانێت به‌سه‌ریاندا زاڵ ببێت وشه‌یتان زه‌فه‌ری پێ نه‌بات، چونكه‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان له‌ ڕۆژی دوایدا لێپرسینه‌وه‌ی ماڵ وسامانه‌كه‌یان له‌گه‌ڵدا ده‌كرێت كه‌ چۆن په‌یدایان كرد؟ وه‌ له‌چ شتێكیشدا صه‌رفیان كرد ؟ جا ئه‌ی ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان، ئه‌ی خاوه‌ن ماڵ وداراییه‌كان، ئه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی چاوچنۆك وڕژد وبه‌خیل بوون له‌م دونیایه‌دا وبیری ئه‌وه‌تان ‌لانه‌بوو كه‌ شتێك پێش ده‌ستی خۆتان بخه‌ن بۆ ئه‌و ڕۆژه‌، خۆتان ئاماده‌ بكه‌ن بۆ وه‌ڵام دانه‌وه‌ی پرسیاره‌كانی په‌روه‌ردگار، خوای گه‌وره‌ش ڕاستی فه‌رمووه‌ : ( يَوْمَ لَا يَنْفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ (88) إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ (89) ) { الشعراء : 88 ،89 } واته‌ : ئه‌و ڕۆژه‌ ی  كه‌ نه‌ماڵ وسامان نه‌كوڕ وكاڵ هیچیان سوودیان نیه‌ بۆ ئادامیزا وفریای ناكه‌ون(88) مه‌گه‌ر كه‌سێك كه‌ به‌دڵ وده‌روونی پاك وبێگه‌رد وپڕ له‌ ئیمان به‌خزمه‌ت په‌روه‌ردگار گه‌شتبێت(89) ، دڵی پاك وبێگه‌رد وپڕ له‌ ئیمان ئه‌و دڵه‌یه‌ كه‌ شیرك وهاوه‌ڵ په‌یداكردنی بۆ خودا تێدا نیه‌، جا له‌و ڕۆژه گه‌وره‌دا، ماڵ وسامان وپاره‌ وپوڵ هیچ سوود وكه‌ڵكێكی نیه‌، مه‌گه‌ر ئه‌و سامان وپاره‌ وپوڵه‌ نه‌بێت كه‌ له‌دونیادا له‌ پێناو خوای گه‌وره‌دا به‌خشرا بێت، له‌و ڕۆژه‌شدا خاوه‌نكه‌ی له‌ ژێر سێبه‌ری ئه‌و خێر وصه‌ده‌قه‌دا ده‌حه‌سێته‌وه‌ به‌‌ یارمه‌تی خودا .

جا خوشك وبرایانی خۆشه‌ویست ئێمه‌ی باوه‌ڕدار سه‌رمه‌شق وپێشه‌وای زۆر چاك وجوانمان هه‌یه‌ له‌م بواری ماڵ وسامان به‌خشین له‌پێناوی خوای گه‌وره‌دا، ئه‌وانیش پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) وهاوه‌ڵه‌ به‌ڕێزه‌كانیه‌تی، پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) هێنده‌ به‌خشنده‌ وسه‌خی طه‌بیعه‌ت بووه‌، ته‌نانه‌ت له‌ بای شه‌ماڵ یش به‌خشنده‌ تر بووه‌، به‌تایبه‌ت له‌ مانگی ڕه‌مه‌زاندا، چونكه‌ خه‌م وخه‌فه‌ت وئامانجی ئه‌و ماڵ وسامان كۆكردنه‌وه‌ نه‌بووه‌ له‌ دونیادا، نه‌ك هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ به‌ڵكو زۆر زۆریش زاهد بووه‌، له‌ فه‌رمووده‌یه‌كیشدا ده‌فه‌رموێت : " حُبِبَ لي من دنياكم الطيب والنساء، وجُعلتُ قُرَّةَ عَيني في الصلاة " ( رواه الامام أحمد والنسائي ) واته‌ : له‌و دونیایه‌ی ئێوه‌دا بۆنی خۆش وئافره‌تم لاخۆشه‌ویست كراوه‌، به‌ڵام خۆشنوودی چاوه‌كانیشم له‌ نوێژدا ده‌بینمه‌وه، ئه‌گه‌ر سه‌رنج بده‌یت به‌هیچ شێوه‌یه‌ك باسی كۆكردنه‌وه‌ی ماڵ وسامانی نه‌كردووه‌، زۆر جار مانگ ودوو مانگ وسێ مانگ به‌سه‌ر ماڵ وخێزانه‌كانیدا تێپه‌ڕی كردووه‌ وئاگر له‌ماڵیاندا نه‌كراوه‌ته‌وه‌، به‌ڵكو خواردنیان ته‌نها بریتی بووه‌ له‌ خواردنی ئاو خورما، جابر ( خوای لێ ڕازی بێت ) ئه‌گێڕێته‌وه‌ وده‌ڵێت : " ما سُئِلَ رسول الله ( ِلي الله عليه وسلم ) شيئاً قطٌ فقال لا " ( متفق عليه )  واته‌ : هیچ كاتێك داوای شتێك نه‌كراوه‌ له‌پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) وبڵێت نه‌خێر یان نیه‌ . ‌

ته‌ماشای عومه‌ری كوڕی خه‌طاب بكه‌ كاتێك ده‌یه‌وێت پێش ئه‌بوبه‌كری صدیق بكه‌وێت له‌ ماڵ وسامان به‌خشیندا ( خوایان لێ ڕازی بێت ) دێت نیوه‌ی ماڵه‌كه‌ی ده‌هێنێت بۆ پێغه‌مبه‌ری خوا( صلی الله علیه وسلم ) ئه‌ویش پێی ده‌فه‌رموێت : " ما أبقيتَ لأهلك ؟ " واته‌ : ئه‌ی باشه‌ چیت جێ هێشتووه‌ بۆ ماڵ ومنداڵه‌كه‌ت؟ عومه‌ر له‌وه‌ڵامدا ووتی : ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا نیوه‌یم بۆ جێ هێشتوون، پاش كه‌مێك ئه‌بوبه‌كری صدیق ( خوای لێ ڕازی بێت ) هه‌موو ماڵه‌كه‌ی هێنا ولــه‌به‌رده‌م پێغه‌مبــه‌ری خـــوادا داینا، پێغه‌مبـــه‌ریش ( صلی الله علیه وسلم ) لێی پرسی : " ما أبقيتَ لأهلك ؟ " واته‌ : ئه‌ی چیت جێ هێشتووه‌ بۆ ماڵ ومنداڵه‌كه‌ت؟ ئه‌بوبه‌كریش له‌وه‌ڵامدا ووتی : خوا وپێغه‌مبه‌ره‌كه‌یم بۆ به‌جێ هێشتوون، له‌پاش ئه‌م ڕووداوه‌ عومه‌ر ده‌فه‌رموێت : ئیتر زانیم من هه‌رگیز ناتوانم پێش ئه‌بوبه‌كر بكه‌وم له‌خێر وچاكه‌ كردندا .    

یان ئه‌وه‌تانێ عوثمانی كوڕی عه‌فان ( خوای لێ ڕازی بێت ) هه‌ستا به‌ دابینكردنی ته‌واوی كه‌ل وپه‌ل وپێداویستی سوپای ڕۆژی ( العسرة ) ، جگه‌ له‌م نموونانه‌ش نموونه‌ گه‌لێكی زۆر هه‌یه‌ له‌ مێژووی ئیسلامدا كه‌ زۆر به‌ له‌خۆبڕاوانه‌وه‌ ماڵ وسامانیان له‌ پێناو خوای گه‌وره‌دا به‌خشیوه‌ به‌ ئومێدی ڕه‌زامه‌ندی ئه‌و زاته‌ وخۆشبه‌ختی له‌ ڕۆژی دوایدا، پێغه‌مبه‌ری ئازیزیشمان فه‌رموویه‌تی : " ما نقصتْ صدقةٌ من مالٍ " ( رواه مسلم ) واته‌ : صه‌ده‌قه‌ وخێركردن له‌پێناو خوای گه‌وره‌ هیچ ماڵی پێ كه‌م ناكات، هه‌روه‌ها فه‌رموویه‌تی : " من تصدّقَ بعدل تمرة من كسب طيب، ولايقبل الله إلا الطيب، فإن الله يقبلها بيمينه ثم يربيها لصاحبها كما يُربى أحدكم فلوه ( المُهر ) حتى تكون مثل الجبل " ( متفق عليه ) واته‌ : هه‌ر كه‌سێ له‌تێك خورما له‌و ماڵه‌ی كه‌ به‌كارێكی حه‌ڵاڵ په‌یدای كردووه‌ ببه‌خشێت له‌ پێناو خوا، بێگومان خواش هه‌ر شتێك حه‌ڵاڵ وپاك وخاوێن نه‌بێت وه‌ری ناگرێت، ئه‌وه‌ په‌روه‌ردگار به‌ده‌ستی ڕاستی موباره‌كی خۆی له‌و كه‌سه‌ی وه‌ردره‌گرێت، پاشان زیادی ده‌كات بۆ خاوه‌نه‌كه‌ی، هه‌روه‌ك چۆن یه‌كێك له‌ ئێوه‌ ماڵه‌كه‌ی خۆی زیاد ده‌كات، تا هێنده‌ی شاخێكی لێ دێت .

جا خۆشبه‌ختی بۆ كه‌سێك كه‌ بازرگانیه‌كی به‌سوود وقازانج ده‌كات له‌گه‌ڵ خوای گه‌وره‌دا، خۆشبه‌ختی بۆ ئه‌و كه‌سه‌ی بازرگانیه‌ك ده‌كات كه‌ هه‌رگیز زه‌ره‌ی تێدا ناكات، ئای ئه‌وه‌ چی سه‌ركه‌وتنێكه‌ به‌نده‌یه‌كی خودا له‌م دونیادا بتوانێت قه‌رزێكی حه‌سه‌نه‌ بدات به‌ په‌روه‌ردگاری تاوه‌كو له‌قیامه‌تدا به‌چه‌ندان قات وه‌ری بگرێته‌وه‌ .

ئه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ خه‌وی غه‌فڵه‌تتان لێكه‌و‌تووه وته‌نها هه‌موو خه‌م وخه‌فه‌تێكتان كۆكردنه‌وه‌ی ماڵ وسامان وپاره‌ وپوڵه‌، له‌خه‌وی بێ ئاگای خه‌به‌رتان بێته‌وه‌ وچاوێك به‌خوتانا بخشێننه‌وه‌ وبزانن كه‌ ئه‌و ماڵ وداراییه‌ی كه‌ له‌به‌رده‌ستانایه‌ خوای گه‌وره‌ خستویه‌تیه‌ به‌رده‌ستان تاوه‌كو تاقیتان بكاته‌وه‌ بزانێت ئایا شوكر وسو‌پاسی خوای له‌سه‌ر ده‌كه‌ن وهه‌ق ومافه‌كانی ده‌رده‌كه‌ن یان بێ ئاگا ده‌بن لێی وبه‌رده‌وام ده‌بن له‌سه‌ری، ئه‌وه‌نده‌ بزانن خه‌ڵكی له‌ به‌رامبه‌ر ماڵ وساماندا دوو جۆرن یا ئه‌وه‌تانێ به‌خشنده‌یه‌كی چاكه‌خوازی خێرۆمه‌ندن، یان ئه‌وه‌تانێ به‌خیل وچروكێكی ده‌ست قوچاوی ڕه‌زیلن، ئه‌وه‌ی یه‌كه‌میان سه‌رفرازی دونیا وقیامه‌ت ده‌بێت، ئه‌وه‌ی دووه‌میشیان به‌ڕواڵه‌ت ده‌وڵه‌مه‌ندی به‌دڵ هه‌ژاری دونیا وخه‌سارۆمه‌ندی قیامه‌ته‌ ( خودا په‌نامان بدات ) .

با كه‌مێك به‌خۆیاندا بچنه‌وه‌ ئه‌و ده‌وڵه‌مه‌ند وپاره‌دارانه‌ی كه‌ زه‌كاتی ماڵ وسامانیان ده‌رناكه‌ن وله‌فه‌قیر وهه‌ژارانیان شاردۆتته‌وه‌، بابزانن ئه‌گه‌ر ئه‌وانه‌ زه‌كاتی سامان وداراییان به‌ته‌واوی ده‌ربكه‌ن تاقه‌ هه‌ژارێك یان موحتاجێك له‌ نێوان موسڵماناندا نامێنێت به‌یارمه‌تی خوای گه‌وره‌، له‌م باره‌یه‌شه‌وه‌ خوای گه‌وره‌ فه‌رموویه‌تی : ( وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ (34) يَوْمَ يُحْمَى عَلَيْهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوَى بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنُوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْ هَذَا مَا كَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا مَا كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ (35) { التوبة : ٣٤ – ٣٥ } واته‌ : ئه‌وانه‌ی كه‌ زێڕ وزیزوو كۆده‌كه‌نه‌وه‌ وقایمی ده‌كه‌ن وله‌پێناو ڕه‌زامه‌ندی خوادا نایبه‌خشن، ئه‌وه‌ موژده‌ی سزایه‌كی پڕ ئێش وئازاریان بده‌رێ (34) ئه‌و سزا سه‌خته‌ له‌ڕۆژێكدا ده‌بێت ئه‌و پاره‌ وسامانه‌ی كه‌ كۆیان كرده‌وته‌وه‌، له‌ ئاگری دۆزه‌خدا سوور ده‌كرێته‌وه‌ وناوچه‌وان ولاته‌نیشت وپشتیانی پێ داخ ده‌كرێت، ئه‌مجا پێیان ده‌وترێت: ئه‌مه‌ ئه‌و سامانه‌یه‌ كه‌ كۆتان ده‌كرده‌وه‌ بۆخۆتان، ده‌بچێژن سزای ئه‌وه‌ی كه‌ ته‌نها بۆخۆتان كۆده‌كرده‌وه‌(35) .

خراپ ئه‌وه‌یه‌ هه‌ندێك له‌ده‌وڵه‌مه‌ند وخاوه‌ن پاره‌ وپوڵه‌كان ئه‌وه‌یان له‌بیرچووه‌ته‌وه كه‌ ئه‌و ماڵ وسامانه‌ خوای گه‌وره‌ پێی به‌خشیوون وهه‌موویشی موڵكی ئه‌و زاته‌ پیرۆزه‌یه‌‌، هه‌روه‌ك ده‌فه‌رموێت : ( وَأَمَّا مَنْ بَخِلَ وَاسْتَغْنَى (8) وَكَذَّبَ بِالْحُسْنَى (9) فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرَى (10) وَمَا يُغْنِي عَنْهُ مَالُهُ إِذَا تَرَدَّى (11) { اللیل : ٨- ١١ } واته‌ : به‌ڵام ئه‌وه‌ی كه‌ ڕه‌زیل وچروك وده‌ست نوقاو بێت وخۆی بێ نیاز وده‌وڵه‌مه‌ند بزانێت ( وڕه‌زامه‌ندی خودای مه‌به‌ست نه‌بێت ) (8) وه‌بڕوای نه‌بێت به‌ ڕۆژی پاداشت دانه‌وه‌ وبه‌هره‌ی چاكی خوایی به‌درۆ بزانێت (9) ئه‌وه‌ ئێمه‌ ڕێبازی ته‌نگانه‌ وناخۆشی بۆ ئاسان ده‌كه‌ین وسه‌ره‌نجام به‌دۆزه‌خی ده‌گه‌یه‌نین (10) ئه‌و كاته‌ی كه‌ ده‌مرێت وفڕێ ده‌درێته‌ ناو گۆڕ ودۆزه‌خه‌وه‌ ماڵ وسامانه‌كه‌ی هیچی فریای ناكه‌وێت (11) .

پێغه‌مبه‌ری خواش ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : " واتقوا الشح، فإن الشح أهلك من كان قبلكم، حملهم على أن سفكوا دمائهم، واستحلوا محارمهم " (  رواه مسلم ) واته‌ : خۆتان بپارێزن له‌ چروكی وبه‌خیلی، چونكه‌ چروكی وبه‌خیلی ئه‌و ئوممه‌تانه‌ی پێش ئێوه‌ی له‌ناوبرد، بوو به‌هۆی ئه‌وه‌ی خوێنی یه‌كتر بڕێژن  وشه‌ره‌ف وناموسی یه‌كتر به‌ڕه‌وا بزانن له‌سه‌ر ماڵ وسامانی دونیا .

جا ئه‌وانه‌ی هه‌قی ماڵ وسامانیان ناده‌ن باچاك بزانن خوای گه‌وره‌ له‌ پێشتره‌ به‌و ماڵ وسامانه‌ ، هه‌ركاتێكیش بیه‌وێت ده‌توانێت لێیان بسێنێته‌وه‌، جا پێش ئه‌وه‌ی خوای گه‌وره‌ ئه‌وه‌یان له‌گه‌ڵدا بكات چاوێك به‌خۆیاندا بخشێننه‌وه‌ وته‌وبه‌یه‌كی ڕاست ودروستی لێ بكه‌ن، وئاگاداری ئه‌وه‌بن ڕێگاكانی خێر وصه‌ده‌قه‌ كردن زۆرن ئه‌گه‌ر بیانه‌وێت له‌ پێناو په‌روه‌ردگاری باڵاده‌ست ببه‌خشن، وه‌ك كردنه‌وه‌ی مزگه‌وت وپشكداری كردن له‌و پڕۆژه‌یه‌دا، یان ده‌ستگیرۆی هه‌ژار ولێقه‌وماو  بێوه‌ژن وهه‌تیوو ئه‌و گه‌نجانه‌ی كه‌ ده‌سه‌ڵاتیان نیه‌ خێزان پێكه‌وه‌ بنێن وگه‌لێك شتی تریش، پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) له‌فه‌رمووده‌یه‌كدا ده‌مانترسێنێت وده‌فه‌رموێت : "من آتاه الله مالا فلم يؤد زكاته ، مثل له ماله شجاعا أقرع، له زبيبتان يطوقه يوم القيامة ، يأخذ بلهزمتيه - يعني بشدقيه - يقول : أنا مالك أنا كنزك " " ( رواه البخاري ) واته‌ هه‌ر كه‌سێك خوای گه‌وره‌ ماڵ وسامانێكی پێ ببه‌خشێت، وزه‌كاته‌كه‌ی لێ ده‌رنه‌كات، له‌ڕۆژی قیامه‌تدا ئه‌و ماڵ وسامانه‌ی ده‌بێت به‌ كه‌سێكی نابووتی كه‌چه‌ڵ كه‌ دوو شاخی هه‌یه‌ ، په‌لاماری ئه‌و كه‌س ده‌دات وهه‌ردوو كه‌لاوه‌ی ده‌می ده‌گرێت وپێی ده‌ڵێت : من ئه‌و ماڵ وسامانه‌م كه‌ زه‌كاته‌كه‌ت لێم ده‌رنه‌ده‌كرد .

پاشان با ئه‌وانه‌ی كه‌ كڕین وفرۆشتن ومامه‌ڵه‌ به‌ ( ربا ) سووه‌ وه‌ ده‌كه‌ن له‌ خودا بترسن وبچنه‌وه‌ به‌خۆیاندا وبزانن كه‌ ( ربا ) و سوو خواردن ڕاگه‌یاندنی جه‌نگه‌ له‌گه‌ڵ خوا وپێغه‌مبه‌ره‌كه‌یدا ( صلی الله علیه‌ وسلم )وه‌ك خـــوای گــــه‌وره‌ ده‌فه‌رمـــوێت : ( يَـــا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُــوا اتَّقُــــوا اللَّهَ وَذَرُوا مَــــا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ (278) فَـــإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ (279) { القبرة " 277 ،278 }  واته‌ : ئه‌ی ئــه‌وانه‌ی باوه‌ڕتان هێنـــاوه‌، پارێزكـــار وخواناس بن و واز له‌ پاشماوه‌ی ( ربا ) سوو بهێنن ئه‌گه‌ر باوه‌ڕدارن خۆ ئه‌گه‌ر وانه‌كه‌ن، ئه‌وه‌ جه‌نگ له‌گه‌ڵ خوا وپێغه‌مبه‌ره‌كه‌یدا ڕابگه‌یه‌نن ( كه‌سه‌ره‌نجامه‌كه‌ی زۆر سامناكه‌ ) خۆ ئه‌گه‌ر ته‌وبه‌ بكه‌ن ( له‌ سوو خۆری وازبهێنن ) ئه‌وه‌ ته‌نها سه‌رمایه‌كانتان بۆ هه‌یه‌ وه‌ری بگرنه‌وه‌ نه‌ سته‌م ده‌كه‌ن ( له‌قه‌رزاره‌كان ) نه‌ سته‌متان لێ ده‌كرێت .

هه‌روه‌ها پێغه‌مبه‌ر ( صلی الله علیه وسلم ) سوو خواردنی به‌ یه‌كێك له‌و‌ گوناهه‌ گه‌ورانه‌ ناو بردووه‌ كه‌ ده‌بن به‌هۆی تیاچوونی ئومه‌تی ئیسلام، وه‌ك ده‌فه‌رموێت : " اجتنبوا سبع الموبقات ..... وأكل الربا ..." ( أخرجه البخاري ومسلم ) واته‌ : دوور بكه‌ونه‌وه‌ له‌حه‌وت تاوانه به‌ هیلاك به‌ره‌كان..... خواردنی سوو .

گومانی تێدا نیه‌ سوو خواردن به‌ ده‌قی قورئانی پیرۆز وفه‌رمووده‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) حه‌رام كراوه‌، وه‌ك په‌روه‌ردگار فه‌رموویه‌تی : ( .. وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ) { البقرة : 275 } واته‌ : خوای گه‌وره‌ كڕین وفرۆشتنی حه‌ڵاڵ كردووه‌ وسووی حه‌رام كردووه‌، جائه‌وه‌ی ئامۆژگاری په‌روه‌ردگاری پێ گه‌یشت و وازیهێنا، ئه‌وه‌ی ده‌ستی كه‌وتووه‌ بۆخۆی وكاری لپێرسینه‌وه‌شی ده‌كه‌وێته‌ لای خوا، به‌ڵام ئه‌وه‌ی ده‌ست بكاته‌وه‌ به‌سوو خۆری، هه‌ر ئه‌وانه‌ن جێنشینی ناو ئاگری دوزه‌خ وژیانی هه‌میشه‌یی تیایدا ده‌به‌نه‌ سه‌ر .

خاوه‌نی ( ربا ) سوو نه‌فرینی لێكراوه‌ جا ئه‌و كه‌سه‌ بێت كه‌ وه‌ری ده‌گرێت یان ئه‌و كه‌سه‌ بێت كه‌ سوو ده‌دات، وه‌ك له‌فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحدا هاتووه‌ كه‌ عه‌بدوڵڵای كوڕی مه‌سعود ڕیوایه‌تی كردووه‌، كه‌ پێشه‌وای ئازیزمان ده‌فه‌رموێت : " لَعَنَ رَسولُ الله – صلى الله عليه وسلم – آكل الربا وموكله " ( رواه مسلم ) واته‌ : نه‌فرینی خوا له‌و كه‌سه‌ی سوو ده‌خوات وله‌و كه‌سه‌شی كه‌ سووی بۆ ده‌خورێت – واته‌ له‌و كه‌سه‌ی كه‌ سووه‌كه‌ ده‌دات، له‌ ڕیوایه‌تی تورموذی دا ئه‌م زیاده‌یه‌شی هه‌یه‌ " وكاتبیه وشاهدیه " واته‌ : نه‌فرینی خودا له‌و كه‌سه‌شی كه‌ گرێ به‌ندی ئه‌و مامه‌ڵه‌ی سوو خواردنه‌ ده‌نوسێت، له‌و دوو شاهیده‌ی له‌و گرێ به‌سته‌دا شاهیدی ده‌ده‌ن .

جا با ئه‌و كه‌سانه‌ له‌خودا بترسن كه‌ ماڵ وسامان وپاره‌ وپوڵیان له‌ حه‌رامدا صه‌رف ده‌كه‌ن، وه‌ك پاره‌ به‌هه‌ده‌ردان له‌ قومار وصه‌رف كردنی له‌و مامه‌ڵانه‌ی كه‌ شه‌ریعه‌تی پیرۆزی ئیسلام قه‌ده‌غه‌ی كردوون، یان غه‌ش وفێڵ كردن له‌ كڕین وفرۆشتندا، له‌م باره‌یه‌شه‌وه‌ په‌روه‌ردگار فه‌رموویه‌تی : ( يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ) { المائده‌ : ٩٠ } واته‌ : ئه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی باوه‌ڕتان هێناوه‌ دڵنیا بن كه‌ عه‌ره‌ق وقومار گۆشتی ماڵاتی سه‌ربڕاوو بۆ غه‌یری خودا له‌و شوێنانه‌ی كه‌ خه‌ڵك به‌ پیرۆزی داناوه‌ نه‌ك ئیسلام، بورج وحه‌رام وحه‌ڵاڵ زانین به‌هۆی هه‌ڵدانی زاره‌وه‌ ئه‌مانه‌ هه‌موویان پیسن وله‌كاروكرده‌وه‌ی شه‌یتانن، كه‌واته‌ ئێوه‌ش خۆتانی لێ دوور بگرن وخۆتانی لێ بپارێزن، بۆ ئه‌وه‌ی سه‌رفرازی وبه‌خته‌وه‌ری به‌ده‌ست بهێنن له‌هه‌ردوو دونیادا .

دیسان با له‌خودا بترسن ئه‌وانه‌ی كه‌ فێری ئه‌وه‌ن ماڵ ودارایی هه‌تیوان به‌زوڵم وسته‌م وباطل ده‌خۆن، چونكه‌ خوای گه‌وره‌ هه‌ڕه‌شه‌ی زۆر توندی لێكردوون، وه‌ك فه‌رموویه‌تی : ( إنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا ) { النساء : 10 } واته‌ : به‌ڕاستی ئه‌وانه‌ی ماڵی هه‌تیووان به‌ ناحه‌ق وسته‌م ده‌خۆن، بێگومان ئه‌وانه‌ ده‌بێت ته‌نها ئاگر بخۆن وئه‌و ماڵه‌ی خواردوویانه‌ ده‌بێته‌ ئاگر له‌ سكیاندا وله‌ دواڕۆژیشدا ده‌چنه‌ ناو ئاگری دۆزه‌خه‌وه‌ .

هه‌روه‌ها با ئه‌وانه‌ی كه‌ هه‌ندێك له‌ كڕین وفرۆشتنی یاساغ وحه‌رام ئه‌نجام ده‌ده‌ن كه‌مێك بیر بكه‌نه‌وه‌ وبه‌خۆیاندا بچنه‌وه‌ وبیری ئه‌و ڕۆژه‌ بكه‌نه‌وه‌ كه‌فریشته‌ی گیان كێشان دێت بۆلایان وهیچ شتێك فریایان ناكه‌وێت كار وكرده‌وه‌ی باشی خۆیان نه‌بێت، با وازبهێنن، له‌فرۆشتنی جگه‌ره‌ ونێرگه‌له‌ وماده‌ بێهۆشكه‌ره‌كه‌كان وئامێره‌كانی مۆسیقا وسیدی ئابڕوو به‌ر، چونكه‌ بێگومان پرسیاریان لێ ده‌كرێت له‌سه‌ر وورد ودرشتی ئه‌و كارانه‌یان، با بزانن ته‌واوی ئه‌و مامه‌ڵانه‌ی كه‌ باسمان كردن هه‌ر هه‌موویان حه‌رامن وخوای گه‌وره‌ سزای سه‌ختی داناوه‌ بۆ ئه‌نجامده‌رانی، چونكه‌ ئه‌و شته‌ی حه‌رام بێت بێگومان بازرگانی پێوه‌كردن وئه‌و پاره‌شی له‌و ڕێگایه‌وه‌ به‌ده‌ست ده‌كه‌وێت هه‌ر حه‌رامه‌ .

پاشان با زۆر بترسن ئه‌وانه‌ی كه‌ شه‌و وڕۆژ كاریان بووه‌ته‌ به‌رتیل وڕه‌شوه‌ وه‌رگرتن وبه‌رتیل وڕه‌شوه‌ دان، با زۆر چاك بزانن هه‌ڕه‌شه‌ی زۆر گه‌وره‌ی له‌سه‌ر هاتووه‌، وه‌ك له‌ ڕیوایه‌تێكدا هاتووه‌ : " لَعَنَ رسول الله – صلى الله عليه وسلم – الراشي والمرتشي " ( رواه أبو داود وقال الألباني حديث صحيح ) واتـــه‌ : پێغه‌مبــه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) نه‌فرینی كردووه‌ له‌و كه‌سه‌ی كه‌ به‌رتیل وه‌رده گرێت وله‌و كه‌سه‌شی كه‌ به‌رتیل ده‌دات .

ئه‌وانه‌ هه‌ر هه‌موویان خوای گه‌وره‌ لێیان ده‌پرسێته‌وه‌ له‌سه‌ر ته‌واوی ئه‌و ماڵ و سامانه‌ی كه‌ پێكه‌وه‌یان ناوه‌ ، ئایا چۆن په‌یداتان كرد وه‌چۆنیشتان صه‌رف كرد؟ با مه‌غرور نه‌بن به‌م ژیانه‌ كوورته‌ی دونیا وئه‌و ماڵ وداراییه‌ی كه‌ به‌ده‌ستیان هێناوه‌، ئایا نازانن ( قارون ) ی مل هوڕی له‌خودا یاخی كه‌ له‌هۆزه‌كه‌ی موسی ( علیه السلام ) بوو چه‌ند ماڵ وموڵك ودرارایی پێكه‌وه‌ نابوو؟ خه‌زێنه‌ی پاره‌ وپوڵه‌كه‌ی ئه‌وه‌نده‌ زۆر بوون به‌چه‌ند پیاوێكی به‌هێزه‌وه‌ ئه‌یانتوانی كلیلی ئه‌و خه‌زێنانه‌ هه‌ڵبگرن، به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌ خودا یاخی بوو وشوكر وسوپاسی په‌روه‌ردگاری نه‌كرد، ئایا ده‌زانن سه‌ره‌نجامی چی بوو، په‌روه‌ردگار به‌ چ ده‌ردێكی برد؟ وه‌رن با بۆ بیستنی ئه‌و به‌سه‌رهاته‌ گوێ له‌ قورئانی پیرۆز بگرین كه‌ ده‌فه‌رموێت : ( إنَّ قَارُونَ كَانَ مِنْ قَوْمِ مُوسَى فَبَغَى عَلَيْهِمْ وَآَتَيْنَاهُ مِنَ الْكُنُوزِ مَا إِنَّ مَفَاتِحَهُ لَتَنُوءُ بِالْعُصْبَةِ أُولِي الْقُوَّةِ إِذْ قَالَ لَهُ قَوْمُهُ لَا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْفَرِحِينَ (76) وَابْتَغِ فِيمَا آَتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآَخِرَةَ وَلَا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا وَأَحْسِنْ كَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ وَلَا تَبْغِ الْفَسَادَ فِي الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ (77) قَالَ إِنَّمَا أُوتِيتُهُ عَلَى عِلْمٍ عِنْدِي أَوَلَمْ يَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَكَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَأَكْثَرُ جَمْعًا وَلَا يُسْأَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ (78) فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ فِي زِينَتِهِ قَالَ الَّذِينَ يُرِيدُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا يَا لَيْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِيَ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِيمٍ (79) وَقَالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَيْلَكُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَيْرٌ لِمَنْ آَمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا وَلَا يُلَقَّاهَا إِلَّا الصَّابِرُونَ (80) فَخَسَفْنَا بِهِ وَبِدَارِهِ الْأَرْضَ فَمَا كَانَ لَهُ مِنْ فِئَةٍ يَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَمَا كَانَ مِنَ الْمُنْتَصِرِينَ (81) وَأَصْبَحَ الَّذِينَ تَمَنَّوْا مَكَانَهُ بِالْأَمْسِ يَقُولُونَ وَيْكَأَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ لَوْلَا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا لَخَسَفَ بِنَا وَيْكَأَنَّهُ لَا يُفْلِحُ الْكَافِرُونَ (82) { القصص : 76 -82 } واته‌ : بێگومان قاروون له‌ قه‌وم وخوێشانی موسا بوو كه‌چی ( به‌هۆی ماڵ وسامانیه‌وه‌)خۆی گیڤ ده‌كرده‌وه‌ به‌ سه‌ریاندا وفیزی به‌سه‌ردا ده‌كردن، ئه‌وه‌نده‌ ماڵ وسامان وداراییمان پێبه‌خشیبوو، كه‌ به‌ڕاستی كلیلی گه‌نجینه‌ وقاسه‌كانی به‌چه‌ند كه‌سێكی به‌هێز به‌گرانی هه‌ڵده‌گیران، ( له‌ كاتی لووت به‌رزیه‌كه‌یدا ) هه‌ندێك ئیمانداری خزمی پێیان ووت: كه‌شخه‌ مه‌كه‌ وله‌ خۆت بایی مه‌به‌ به‌م سامانه‌، چونكه‌ بێگومان خوا ئه‌و كه‌سانه‌ی خۆش ناوێت كه‌ كه‌شخه‌ ده‌كه‌ن به‌سه‌روه‌ت وسامانیانه‌وه‌ وله‌ خۆیان بایی ده‌بن. (٧٦) هه‌وڵ بده‌ به‌و ماڵ وسامانه‌ی خوا پێی به‌خشیووی ماڵی قیامه‌ت وبه‌هه‌شتی به‌رین بكڕه‌ وبه‌شی خۆیشت له‌ دنیادا به‌حه‌ڵاڵی فه‌رامۆش مه‌كه‌، چاكه‌ له‌گه‌ڵ به‌نده‌كانی خوادا بكه‌ هه‌روه‌ك خوا چاكه‌ی هێناوه‌ته‌ ڕێت، نه‌كه‌یت هه‌وڵی فه‌ساد وگوناه وتاوان بده‌ی له‌ زه‌ویدا، چونكه‌ به‌ڕاستی خوا ئه‌و كه‌سانه‌ی خۆش ناوێت تۆوی خراپه‌ ده‌چێنن. (٧٧) قاروون وتی: بێگومان ئه‌م سامان وداراییه‌م هه‌ر به‌هۆی زانست وزانیاری نه‌خشه‌ی خۆمه‌وه‌ پێم دراوه‌، باشه‌ مه‌گه‌ر قاروون نه‌یده‌زانی به‌ڕاستی خوا پێش ئه‌م چه‌نده‌ها قه‌وم وهۆز وگه‌لانی له‌ ناوبردووه‌ كه‌ له‌و زیاتر به‌ ده‌سه‌ڵاتتر وسه‌روه‌تمه‌ندتر بوون؟ تاوان باران پرسیاریان لێناكرێت ده‌رباره‌ی گوناهه‌كانیان ( چونكه‌ تۆماره‌ ولای خوا ئاشكرایه‌ ). (٧٨) ئینجا ڕۆژێك قاروون خۆی سازدا وبه‌ رازاوه‌یی چووه‌ ده‌ره‌وه‌ بۆ ناو قه‌ومه‌كه‌ی بۆ كه‌شخه‌ كردن وخۆنواندن، ئه‌وانه‌ی كه‌ ئاواتیان ژیانی دنیایه‌، وتیان: ئای خۆزگه‌ ئێمه‌ش وه‌كو قاروون، سامان وده‌سه‌ڵاتمان ببوایه‌، به‌ڕاستی خاوه‌نی به‌ختێكی گه‌وره‌یه‌! (٧٩)  ( به‌ڵام ) ئه‌وانه‌ی كه‌ زانستی وزانیاری ڕاستیان پێبه‌خشراوه‌ ( ده‌رباره‌ی حه‌ڵاڵ وحه‌رام ونرخی قیامه‌ت ده‌زانن ) وتیان: هاوار بۆ ئێوه‌، بۆ تێنافكرن پاداشتی خوایی زۆر چاكتره‌ بۆ ئه‌و‌كه‌سه‌ی باوه‌ڕی دامه‌زراوی هێناوه‌ وكار وكرده‌وه‌ی چاكی ئه‌نجام داوه‌، ئه‌و زانست وباوه‌ڕ وكرده‌وه‌یه‌ به‌ كه‌س نادرێت، ته‌نها به‌ خۆگر وئارامگران نه‌بێت.(٨٠) ئه‌وسا ( كه‌ بینیمان قاروون به‌ته‌واوی له‌سنور ده‌رچووه‌ ) كوتوپڕ خۆی وماڵ وسامانیمان برد به‌ناخی زه‌ویدا، هیچ ده‌سته‌ وگرۆیه‌كی نه‌بوو فریای بكه‌وێت وله‌ ده‌ست خه‌شم وقینی خوا ده‌ربازی بكات، بێگومان له‌و كه‌سانه‌ش نه‌بوو كه‌ بتوانێت خۆی رزگار ببێت. (٨١) ئینجا ئه‌وانه‌ی دوێنێ ئاواتیان به‌ قاروون ده‌خواست ده‌یانوت: ئه‌ی هاوار؛ به‌س نه‌بوو وه‌كو ئه‌و تیانه‌چوین؛ دیاره‌ كه‌ خوا ڕزق وڕۆزی زۆر ده‌به‌خشێت به‌ هه‌ر كه‌س بیه‌وێت یاخود كه‌می ده‌كاته‌وه‌ ( بێ حیكمه‌ت نیه‌ )، ئه‌گه‌ر فه‌زڵ وبه‌هره‌ی خوایی نه‌بوایه‌ له‌سه‌رمان، ئێمه‌ش به‌ناخی زه‌ویدا ڕۆچو ده‌بوین، ئای كه‌ڕوون وئاشكرایه‌، كافر وخوانه‌ناسان سه‌رفراز نابن. (٨٢)  .

ئه‌ی ئیمانداران خۆتان به‌دوور بگرن له‌ ماڵ وسامانی حه‌رام، چونكه‌ بێگومان هۆكاری تیاچوون وكاولكاری وگیرانه‌بونی نزا وپاڕانه‌وه‌یه‌، پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه‌ وسلم ) له‌فه‌رمووده‌یه‌كدا باسی ئه‌و هۆكارانه‌ ده‌كات كه‌ ده‌بنه‌ هۆی گیرا نه‌بوونی نزا وپاڕانه‌وه‌ وده‌فه‌رموێت : " الرجل يطيل السفر أشعث أغبر يمد يديه إلى السماء يارب يارب، ومطعمه حرام، ومشربه حرام، وملبسه حرام، وغُذيَ بالحرام، فأنى يُستجابُ لذلك " ( رواه مسلم ) واته‌ : پیاوێك سه‌فه‌ره‌كه‌ی درێژ ده‌كێشێت ومووی سه‌ری گژ ده‌بێت وته‌پوتۆزاوی ده‌بێت، به‌و شێوه‌یه‌ ده‌سه‌كانی به‌رز ده‌كاته‌وه‌ وهاوار ده‌كات ئه‌ی په‌روه‌ردگار ئه‌ی په‌روه‌ردگار، كه‌چی ئه‌م كه‌سه‌ خواردن وخواردنه‌وه‌ وپۆشاكی هه‌مووی حه‌رامه‌ وحه‌رامیشی ده‌رد خوارد دراوه‌، ئیتر چۆن وبه‌چ شێوه‌یه‌ك خوای گه‌وره‌ نزا وپاڕانه‌وه‌ی لێ گیرا ده‌كات .

ماڵ په‌یدا كردنیش به‌ ڕێگای حه‌رام زۆر شێوه‌ی هه‌یه‌، وه‌ك كه‌سێك قه‌رزبكات له‌كه‌سێك وپاشان قه‌رزه‌كه‌ی نه‌داته‌وه‌ و ئینكاری بكات له‌وه‌ی كه‌ قه‌رزاره‌، پێغه‌مبه‌ری خواش ( صلی الله علیه وسلم ) له‌م باره‌یه‌وه‌ فه‌رموویه‌تی : " من أخذ اموال الناس يريدُ أدائها أدى الله عنه، ومن أخذها يريدُ إتلافها أتلفهُ الله " ( رواه ابن مـاجة وقال الألباني حديث صحيح ) واته‌ : هه‌ركه‌سێك ماڵی خه‌ڵكی به‌قه‌رز وه‌ربگرێت وبیه‌وێت كه‌ ده‌سه‌ڵاتی هه‌بوو بیگێڕێته‌وه‌ بۆ خاوه‌نه‌كه‌ی، ئه‌وه‌ خوای گه‌وره‌ یارمه‌تی ئه‌دات وبۆی ئاسان ده‌كات كه‌ بیداته‌وه‌، به‌ڵام هه‌ركه‌سێك ماڵی خه‌ڵكی وه‌ربگرێت به‌و مه‌به‌سته‌ی كه‌نه‌یداته‌وه‌ به‌ خاوه‌نه‌كه‌ی، ئه‌وه‌ خوای گه‌وره‌ ماڵه‌كه‌ی له‌ناو ده‌بات.

كه‌سانێك هه‌ن وا گومان ده‌به‌ن ئه‌گه‌ر ماڵی خه‌ڵكیان خوارد ئیتر قوتاریان ده‌بێت و كه‌س نیه‌ لێپرسینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵدا بكات، نه‌خێر زۆر هه‌ڵه‌ن سوێند بێت به‌په‌روه‌ردگار، ئه‌و كه‌سه‌ی ماڵی هه‌ركه‌س بخوات به‌ناهه‌ق ده‌بێت له‌ڕۆژی دوایدا له‌بری ئه‌و ماڵه‌ی خه‌ڵكی ئه‌گه‌ر حه‌سنات وچاكه‌ی هه‌بوو بیدات به‌و كه‌سه‌، خۆ ئه‌گه‌ر نه‌یشیبوو، ئه‌وا له‌خراپه‌ی خاوه‌ن ماڵه‌كه‌ ده‌هێنن وده‌یده‌ن به‌سه‌ر ئه‌مدا، سه‌رگه‌ردانی بۆ كه‌سێك هێنده‌ گێل ونه‌فام بێت حه‌سه‌نات و چاكه‌ی خۆی بگۆڕێته‌وه‌ به‌چه‌ند درهه‌م وقوروشێكی دونیا، جا ئه‌ی ئه‌وانه‌ی خاوه‌نی بیر وهۆشن ماڵ وقه‌رزی خه‌ڵكی بده‌نه‌وه‌ پێش ئه‌وه‌ی شه‌مه‌نده‌فه‌ری ته‌مه‌نت له‌ كۆتا وێستگه‌ی بوه‌ستێت، ئه‌و كاته‌ی كه‌ په‌شیمانی دادی هیچ كه‌س نادات، وئه‌وكاته‌ی ده‌ستت به‌هیچ جێگایه‌ك نا‌گات وئه‌گه‌ر خاوه‌نی خه‌زێنه‌ی هه‌موو دونیا بیت ئه‌یده‌یت تا له‌نه‌هامه‌تی ناو گۆڕ ودۆزه‌خ ڕزگارت ببێت، ئــه‌بوو هو‌ره‌یره‌ ( خوای لێ ڕازی بێت ) ده‌گێڕێته‌وه‌ كه‌ پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رمویه‌تی :" نفس المؤمن معلقة بِدَينهِ حتى يقضي عنه " ( رواه الترمذي وقال حديث حسن } واته‌ : گیانی مرۆڤی باوه‌ڕدار ( پاش مردنی ) ڕاوه‌ستاوه‌ له‌سه‌ر ئه‌و قه‌رزانه‌ی كه‌ له‌لای بووه‌‌، تا ئه‌و كاته‌ی قه‌رزه‌كانی بۆ ده‌درێته‌وه‌، هه‌روه‌ها له‌فه‌رمووده‌یه‌كی تردا هاتووه‌: " أتدرون من المفلس ؟ " قالوا : المفلس فينا من لا درهم له ولا متاع، فقال : " إن المفلس من أمتي من يأتي يوم القيامة بصلاة وزكاة وحسنات أمثال الجبال، ویأتی وقد شتم هذا، وأكل مال هذا، وسفك دم هذا، وضرب هذا، فیعطى هذا من حسناته وهذا من حسناته، فإن فنیت حسناته قبل أن يقضى ما عليه أخذ من خطاياهم فطرحت عليه ثم طرح في النار "( رواه مسلم ) واته‌: پێغه‌مبه‌ری خوا (صلی الله علیه وسلم) له‌هاوه‌ڵه‌كانی پرسی ئایا ده‌زانن كێ موفلیسه‌؟ئه‌وانیش له‌وه‌ڵامدا ووتیان : موفلیس لای ئێمه‌ ئه‌و كه‌سه‌یه‌ كه ماڵ ودارایی وپاره‌و‌ وپوڵی نه‌بێت، ئه‌مجا پێغه‌مبه‌ری ئازیز فه‌رمووی : موفلیس له‌ ئوممه‌تی من ئه‌و كه‌سه‌یه‌ له‌ ڕۆژی قیامه‌تدا به‌ نوێژ وزه‌كات وچاكه‌ وحه‌سه‌ناتێكی زۆره‌وه‌ دێت كه‌ هێنده‌ی چیاكان ده‌بن، به‌ڵام له‌دونیادا جنێوی به‌ئه‌م داوه‌ وماڵی ئه‌وی خواردووه‌ وخوێنی كه‌سێكی تری به‌ناهه‌ق ڕشتووه‌‌‌، یان له‌خه‌ڵكی داوه‌ به‌ناهه‌ق، جاهه‌رچی چاكه‌ وحه‌سه‌ناتی هه‌یه‌ به‌ئه‌ندازه‌ی ئه‌و زوڵم وسته‌مه‌ی كه‌ كردویه‌تی له‌خه‌ڵكی ده‌درێت به‌و كه‌سانه‌، هه‌ركاتێكیش كه‌ حه‌سه‌نات وچاكه‌ی نه‌ما له‌خراپه‌ی ئه‌و خه‌ڵكه‌ ده‌هێنن ده‌یده‌ن به‌سه‌ر ئه‌مدا، ئه‌مجا فڕێ ده‌درێته‌ ناو ئاگری دۆزه‌خه‌وه‌ .

ئه‌ی برا وخوشكانی پاره‌دار وده‌وڵه‌مه‌ند :

له‌خودا برتسن‌ له‌و ماڵ وسامانه‌ی كه‌ په‌روه‌ردگارتان پێی به‌خشیوون وله‌ ڕێگای خێر وچاكه‌دا خه‌رجی بكه‌ن‌، چاك بزانن ئه‌و پاره‌ وپوڵه‌ی كه‌ هه‌تانه‌‌ حه‌ق ومافی خوای گه‌وره‌ی له‌سه‌ره‌، ئاگاداربن‌ وله‌ خوای گه‌وره‌ بترسن چونكه‌ به‌ڕاستی تۆڵه‌ وسزای ئه‌و زاته‌ به‌ده‌سه‌ڵات وجه‌بار وخاوه‌ن كبریائه زۆر به‌هێزه‌، بزانن خوای گه‌وره‌ مۆڵه‌تی تاوانباران ده‌دات بۆ ئه‌وه‌ی به‌خۆیاندا بچنه‌وه‌ وتۆبه‌ بكه‌ن، به‌ڵام هه‌رگیز پشتگوێیان ناخات، وه‌كاتێكیش نه‌گه‌ڕانه‌وه‌ وسزای بۆ دابه‌زاندن وگرتنی هه‌رگیز به‌ریان نادات وڕزگاریان نابێت له‌ سزا وتۆڵه‌ی ئه‌و، جا پێش ئه‌وه‌ی كار له‌كار بترازێت وده‌ستتان به‌هیچ شوێنێك نه‌گات ته‌وبه‌یه‌كی نه‌صوح وپاك وخاوێن بكه‌ن‌ وبگه‌ڕێنه‌وه‌‌ بۆلای په‌روه‌ردگارتان وواز له‌كڕین وفرۆشتی حه‌رام بهێنن‌ وماڵه‌كه‌تان پاك بكه‌نه‌‌وه‌ لێیان، پێغه‌مبه‌ری خواش ( صلی الله علیه وسلم ) ده‌فه‌رموێت : " إن رجالاً يتخوضون في مال الله بغير حق فلهم النار يوم القيامة " (رواه البخاري ) واته‌ : پیاوانێك هه‌ن به‌ناحه‌ق ڕۆ ده‌چن له‌ماڵ ودارایی‌ ‌خوای گه‌وره‌دا ( واته‌ به‌ ئاره‌زووی خۆیان ماڵ ودارایی كۆده‌كه‌نه‌وه‌ وزه‌كات ومافه‌كانی خوای لێ ناده‌ن )، ئائه‌وانه‌ ته‌نها ئاگریان بۆ هه‌یه‌ له‌ڕۆژی دوایدا .

خۆشبه‌ختی وموژده‌ش بۆ ئه‌وانه‌ی كه‌ خوای گه‌وره‌یان به‌حه‌ق ناسیوه‌ وله‌گه‌ڵ په‌روه‌ردگاری باڵاده‌ستیاندا بازرگانیه‌كی به‌سوود وقازانجیان ئه‌نجام داوه‌ وله‌و ماڵ وداراییه‌ی كه‌ خوا پێی به‌خشیون خێر وچاكه‌یان لێكردووه‌ وقه‌رزیان به‌ خوای میهره‌بان داوه‌ بۆ ئه‌وه‌ی له‌ قیامه‌تدا به‌چه‌ندان قات پاداشتیان بداته‌وه‌ له‌به‌رامبه‌ریدا، ئای خۆشبه‌ختی بۆ ئه‌و كه‌سه‌ی به‌ په‌نهان وبه‌ئاشكرا ده‌ستی چوه‌ته‌ ماڵ وسامانی خۆی وله‌ڕێگای زاتی حه‌ق ته‌عالای په‌روه‌ردگاردا به‌خشویه‌تی وهیچ مه‌به‌ستێكی نه‌بووه‌ له‌و ماڵ به‌خشینه‌ی ڕه‌زامه‌ندی خوا نه‌بێت، وهه‌میشه‌ داوای به‌هه‌شتیان له‌خوای گه‌وره‌ كردوه‌ وپه‌ناشیان لێگرتوه‌ له‌ ئاگری دۆزه‌خ، پێغه‌مبه‌ری ئازیزیش ڕاستی فه‌رمووه‌ كه‌ ده‌فه‌رموێت : " إتقوا النار ولو بشق تمرة " ( متفق عليه ) واته‌ : خۆتان له‌ئاگری دۆزه‌خ بپارێزن ئه‌گه‌ر به‌به‌خشینی له‌تێ خورماش بوو بێت له‌ڕێگای خوادا .

جارێكی تر موژده‌ بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی ماڵیان ده‌به‌خشن له‌ پێناو ڕه‌زامه‌ندی خوادا، چه‌ند بێوه‌ژنی داماو نزیك بووه‌ بكه‌وێته‌ داوی پیسی خراپه‌كارانه‌وه‌، به‌ڵام له‌پڕ له‌لای كه‌سێكی خێرۆمه‌ندی خواناسه‌وه‌ ماڵ وپاره‌ ویارمه‌تیه‌كی به‌ده‌ست گه‌یشتووه‌، ئه‌وه‌ش پاش یارمه‌تی خوا گه‌شتوه‌ته‌ فریای وخۆی ومناڵه‌كانیشی پێ پاراستوه‌ له‌ به‌د ڕه‌وشتی وخراپه‌كاری، چه‌ند هه‌ژار ونه‌دار هه‌بوون كاتێك ده‌وڵه‌مه‌ندێكی خێرخواز یارمه‌تی داون ئیتر وازیان هێناوه‌ له‌ سواڵ وله‌ ده‌رگای خه‌ڵك دان، چه‌ند خوێندكار وقوتابی هه‌بوون له‌به‌ر هه‌ژاری ونه‌بوونی خه‌ریك بوو واز له‌خوێندن ودراسه‌یان بهێنن، به‌ڵام پاش فه‌ضلی خوای گه‌وره‌ خێرۆمه‌ند وخێرخوازان گه‌شتنه‌ فریایان وله‌و محنه‌ت وته‌نگانه‌یه‌ ڕزگاری كردن، ئای چ سه‌روه‌ت وسامانێكی پڕ نیعمه‌ته‌ ئه‌و ماڵه‌ی كه‌ خێری لێ ده‌كرێت وبه‌شی هه‌ژاران وڵێقه‌وماوانی لێ ده‌درێت وله‌ڕۆژی دوایشدا به‌ یارمه‌تی خوا ده‌گاته‌ فریای خاوه‌نه‌كه‌ی وله‌ ناخۆشی ونه‌هامه‌یه‌كانی ڕزگاری ده‌كات، ده‌ی كه‌واته‌ موژده‌ بده‌ن به‌و كه‌سانه‌ی له‌ پێناو خوادا ماڵ وسامانیان ده‌به‌خشن، موژده‌ ب‌ده‌ن به‌و بازگانانه‌ی كه‌ له‌گه‌ڵ په‌روه‌ردگاردا بازرگانی به‌سوود وقازانجیان ئه‌نجام داوه‌، به‌و موژده‌یه‌ی كه‌ خــوای گــه‌وره‌ له‌قورئانی پیرۆزدا ده‌فه‌رموێت : ( مَثـــَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيـــلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُـــلِّ سُنْبُلَةٍ مِئَةُ حَبَّــــةٍ وَاللَّهُ يُضَــــاعِفُ لِمَنْ يَشَــاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ) { البقرة : 261 } واته‌ : نموونه‌ی ئه‌وانه‌ی كه‌ ماڵ وسامانیان ده‌به‌خشن له‌ پێناو خوای گه‌وره‌دا، وه‌كو تۆوێك وایه‌ كه‌ بڕۆێت و حه‌وت گوڵی گرتبێت، له‌هه‌ر گوڵێكدا صه‌د دانه‌ی تێدا بێت – واته‌ یه‌ك به‌ حه‌وت صه‌د خوای گـــه‌وره‌ پاداشتی خێــــری ده‌داته‌وه‌ - خوایش بۆ هه‌ر كـــه‌سێك كه‌ بیه‌وێت ( به‌گوێره‌ی نیه‌تی وجێگرتنی خێره‌كه‌ی) پاداشت وچه‌ند به‌رامبه‌ر ده‌كات وبێگومان خوا فراوانگیر وزانایه‌، هــه‌روه‌ها ده‌فــه‌رموێت : ( مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا كَثِيرَةً وَاللَّهُ يَقْبِضُ وَيَبْسُطُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ) { البقرة : 245 } واته‌ : ئه‌وه‌ كێ یه‌ ئه‌و كه‌سه‌ی كه‌ قه‌رز ده‌دات به‌ خوای گه‌وره‌ به‌قه‌رزێكی باش وچاك ( به‌خشراوه‌كه‌ له‌ماڵی حه‌ڵاڵ وبێ منه‌ت ونازدار بێت وله‌و ماڵه‌ بێت كه‌به‌لایه‌وه‌ خۆشه‌ویسته‌ ) خوایش به‌و هۆیه‌وه‌ بۆی چه‌ند به‌رامبه‌ر ده‌كات وپاداشتی بێ سنووری پێ ده‌به‌خشێت ( به‌ڕاستی خوایه‌كی به‌ڕێز ودلۆڤانمان هه‌یه‌، جێگه‌ی سه‌رسوڕمان وسه‌رنجه‌ ئه‌و شێوازه‌ی كه‌ هانی ئیماندارانی پێ ده‌دات، بۆ به‌خشین به‌یه‌كتر وبۆ به‌خشین بۆ ڕزگاریی گرۆهی ئاده‌میزاد ) خوایش ڕزق وڕۆزیی وده‌رامه‌ت ده‌گرێته‌وه‌ وفراوانی ده‌كات ( به‌حیكمه‌ت وویستی خۆی ) هه‌ر بۆلای ئه‌و زاته‌ش ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌، هه‌ر بۆ هاندانی باوه‌ڕداران له‌سه‌ر خێر وماڵ به‌خشین خوای گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت : ( الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ لَا يُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنًّا وَلَا أَذًى لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ ) { البقرة : 262 } واته‌ : ئه‌وانه‌ی ماڵ وداراییان ده‌به‌خشن له‌ڕێگای خوادا، به‌دوای ئه‌وه‌ی به‌خشیویــانه‌ هیـچ جۆره‌ مننه‌تێك نانێن وهیـچ جۆره‌ ئــازارێك نـاگــه‌یه‌نن، ( ئه‌وانه‌ ) ته‌نها پاداشتیان لای په‌روه‌ردگاریانه‌، هیچ ترس ودڵه‌ڕاوكێیان له‌سه‌ر نیه‌، ( له‌كه‌م وكوڕی پاداشت وته‌نگانه‌ی قیامه‌ت ) وغه‌م وپه‌ژاره‌ش ڕوویان تێ ناكات، دیسان هه‌ر ده‌رباره‌ی مــاڵ به‌خشین خوای گه‌وره‌ ده‌فـــه‌رموێت : ( الَّذِيـنَ يُنْفِقُـــونَ فِي السَّـــرَّاءِ وَالضَّـــرَّاءِ وَالْكَـــاظِمِينَ الْغَيْــظَ وَالْعَافِيــنَ عَنِ النَّــاسِ وَاللَّهُ يُحِــبُّ الْمُحْسِــنِينَ (134) وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمــُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَـــغْفَرُوا لِذُنُوبِهِــمْ وَمَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَلَمْ يُصِرُّوا عَلَى مَا فَعَلُوا وَهُمْ يَعْلَمُونَ (135) أُولَئِكَ جَزَاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَجَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ (136) { ال عمران : ١٣٤ – ١٣٦} واته‌ : ئه‌وانه‌ی له‌ خۆشی وناخۆشیدا، له‌ هه‌رزانی وگرانیدا ماڵ وسامانیان ده‌به‌خشن، ڕق وكینه‌ی خۆیان ده‌خۆنه‌وه‌ وخۆگرن، له‌ خه‌ڵكی خۆش ده‌بن ولێبورده‌ن، خوای میهره‌بانیش چاكه‌كار وچاكه‌خوازانی خۆش ده‌وێت. (١٣٤) ئه‌وانه‌ش كه‌ تاوان یان گوناهێك ئه‌نجام ده‌ده‌ن، یاخود سته‌م له‌خۆیان ده‌كه‌ن ( دوایی به‌ خۆیاندا دێنه‌وه‌ وسزای ) خوا دێته‌وه‌ یادیان، ئه‌وسا داوای لێخۆشبوون ده‌كه‌ن، جا كێ هه‌یه‌ كه‌ له‌ گوناه خۆش ببێت جگه‌ له‌ خوا؟! هه‌روه‌ها له‌سه‌ر گوناه وتاوانیان به‌رده‌وام نابن، له‌ كاتێكدا ده‌زانن ( ئه‌وه‌ تاوانه‌ ). (١٣٥) ئا ئه‌وانه‌ پاداشتیان لێخۆشبوون ولێبووردنه‌ له‌ لایه‌ن په‌روه‌ردگاریانه‌وه‌ له‌گه‌ڵ باخه‌كانی به‌هه‌شتدا كه‌ چه‌ندان ڕووبار به‌ ژێر دره‌خت وبه‌ به‌رده‌م كۆشكه‌كانیدا ده‌ڕوات وژیانی هه‌میشه‌یی تیایدا ده‌به‌نه‌سه‌ر، ئه‌م به‌هره‌یه‌ پاداشتێكی زۆر چاكی كۆششكارانـــه‌ ( چونكه‌ دوای ته‌وبه‌كـــه‌یان لــه‌ هه‌وڵ وكۆششی به‌ده‌ست هێنانی ڕه‌زامه‌ندیی خوادا ده‌بن ) (١٣٦) ، هه‌روه‌ها ده‌فــه‌رموێت : ( ..وَمَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ ) { السبأ : 39 } واته‌ : ئێوه‌ هه‌رشتێك ده‌به‌خشن زاتی حه‌ق ته‌عالای په‌روه‌ردگار جێگاكه‌ی پڕ ده‌كاته‌وه‌ ( هه‌ندێك جار له‌ دونیادا، پاداشتی قیامه‌تیش با بوه‌ستێت مه‌گه‌ر هه‌ر خوای گه‌وره‌ خۆی بزانێت چه‌ند زۆره‌ ) چونكه‌ ئه‌و خوایه‌ چاكترین ڕزق وڕۆزی به‌خشه‌ ( به‌سه‌رجه‌م به‌نده‌كانی )، زۆر ئایه‌تی تریش كه‌ هه‌مویان به‌ڵگه‌ن له‌سه‌ر به‌خشینی ماڵ و گه‌وره‌ی پاداشته‌كه‌ی .

پێغه‌مبه‌ری خوایش ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : " أنفق يا ابن آدم يُنَقْ عليك " ( متفقٌ عليه ) واته‌ : ئه‌ی نه‌وه‌كانی ئاده‌م ماڵ ودارایتان له‌پێناو خوادا ببه‌خشن، خوایش پێتان ده‌به‌خشێت، هه‌روه‌ها فه‌رموویه‌تی : " لا حسد إلا في اثنتين : وذكر منها : ورجل آتاه الله مالاً فهو ينفقه آناء الليل وآناء النهار " ( متفق عليه ) واته‌ : حه‌سودی وڕژدی دروست نیه‌ به‌هیچ كه‌سێك ببرێت له‌ دووحاڵه‌تدا نه‌بێت : له‌و دوو حاڵه‌ته‌ش یه‌كێكیان ئه‌وه‌یه‌ : كه‌سێك خوای گه‌وره سه‌روه‌ت وسامانێكی پێ به‌خشی بێت وبه‌شه‌و به‌رۆژ له‌ پێناو خوادا بیبه‌خشێت، واته‌ دروسته‌ تۆ به‌خیلی ببه‌یت وخۆزگه‌ بخوازیت به‌و كه‌سه‌ی كه‌ مال ودارایی هه‌یه‌ و له‌پێناو خوای گه‌وره‌ ده‌یبه‌خشێت، جگه‌ له‌م فه‌رموودانه‌ فه‌رمووده‌ گه‌لێكی تریش له‌م بواره‌دا هه‌ن، به‌ڵام ئێمه‌ ته‌نها به‌م ئه‌ندازه‌یه‌ ئیكتفا ده‌كه‌ین .

له‌كۆتایدا ده‌ستمان به‌رز ده‌كه‌ینه‌وه‌ وله‌خوای گه‌وره‌ ده‌پاڕێینه‌وه‌ كه‌ ئه‌م كاره‌ی لێوه‌رگرتبین وئه‌م نزایانه‌شمان لێ قبوڵ بكات :

اللهمَّ إنا نسألك رزقاَ طيباً حلالاً، اللهمَّ أغننا بحلالك عن حرامك، اللهم أقنعنا بما رزقتنا وبارك لنا فيه، اللهم ألف بين قلوب المسلمين في كل مكان، اللهم إنا نسألك الجنة ونعوذ بك من النار، اللهم وفقنا لما تحب وترضى ويسرنا للهدى ويسر الهدى لنا برحمتك يا أرحم الراحمين، والحمد لله رب العالمين وصلى الله وسلم وبارك على نبينا محمد وعلى آله

وأصحابه أجمعين.