فه‌زڵی هاوه‌ڵانی پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم

فه‌زڵی هاوه‌ڵانی پێغه‌مبه‌ری خوا

صلی الله علیه وسلم

] kurdish – كوردی – كردي [

موحه‌مه‌د ئیبراهیم ئه‌لتوه‌یجری

وه‌رگێڕانی: ده‌سته‌ی به‌شی زمانی كوردی له‌ ماڵپه‌ڕی ئیسلام هاوس

پێداچونه‌وه‌ی:پشتیوان سابیر عه‌زیز

2013 - 1434

فضائل أصحاب النبي ﷺ

« باللغة الكردية »

محمد بن إبراهيم التويجري

ترجمة: فريق قسم اللغة الكردية بموقع دار الإسلام

مراجعة: بشتيوان صابر عزيز

2013 - 1434

فه‌زڵی هاوه‌ڵانی پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم

· فه‌زڵی هاوه‌ڵان:

1- خوای گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: (وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ۚ ذَٰلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ) [التوبة/100].

واتا: وه‌ پێشکه‌وتووه‌ یه‌که‌مه‌کان له‌ کۆچه‌ران و یاریده‌ده‌ران ئه‌وانه‌ش زۆر به‌چاکی په‌یڕه‌وی ئه‌وانیان کردووه‌ و شوێنیان که‌وتوون خوا لێیان ڕازییه‌ ئه‌وانیش له‌خوا ڕازین وه‌ (خوا) به‌هه‌شتانێکی بۆ ئاماده‌ کردوون ڕووباره‌کان دێن و ده‌چن به‌ژێریاندا تێیدا ده‌مێننه‌وه‌ بێ بڕانه‌وه‌ ئه‌وه‌یه‌ گه‌یشتن به‌ ئامانجی گه‌وره‌.

2- وعن أبي هريرة رضي الله عنه قال: قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: «لا تَسُبُّوا أَصْحَابِي، لا تَسُبُّوا أَصْحَابِي، فَوَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ، لَوْ أَنَّ أَحَدَكُمْ أَنْفَقَ مِثْلَ أُحُدٍ ذهباً مَا أَدْرَكَ مُدَّ أَحَدِهِـمْ وَلا نَصِيفَهُ». متفق عليه.

واتا: (أبو هریره‌)(خوای لێ ڕازی بێت) ده‌ڵێ: پێغه‌مبه‌ر (صلی الله عليه وسلم) فه‌رمووی: (جنێو مه‌ده‌ن به‌یارانی من، جنێو مه‌ده‌ن به‌یارانی من، سوێندم به‌و كه‌سه‌ی گیانی منی به‌ده‌سته‌ گه‌ریه‌كێ له‌ ئێوه‌ به‌ئه‌ندازه‌ی (أحد) ئاڵتون بكات به‌خێر، ناگات به‌ مشتییه‌كێ له‌وان و، به‌نیوه‌ی مشتێكیش).

· فه‌زڵی ئال وبه‌یت:

1- عن عائشة رضي الله عنها قَالَتْ: خَرَجَ النَّبِيُّ (صلی الله عليه وسلم)غَدَاةً وَعَلَيْهِ مِرْطٌ مُرَحَّلٌ مِنْ شَعْرٍ أَسْوَدَ، فَجَاءَ الْـحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ فَأَدْخَلَهُ، ثُمَّ جَاءَ الْـحُسَيْنُ فَدَخَلَ مَعَهُ، ثُمَّ جَاءَتْ فَاطِمَةُ فَأَدْخَلَهَا، ثُمَّ جَاءَ عَلِيٌّ فَأَدْخَلَهُ ثُمَّ قَالَ: «( إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا)». أخرجه مسلم.

واتا: له‌(عائشه‌)وه‌ (خوای لێ ڕازی بێت) ده‌ڵێ: پێغه‌مبه‌ر (صلی الله عليه وسلم) به‌یانیه‌ك ده‌رچوو جلێكی له‌به‌ردابوو وێنه‌ی كه‌ژاوه‌ی له‌سه‌ر كێشرابوو به‌مووی ڕه‌ش، حسن ی كوڕی علی هات بردیه‌ ژووره‌وه‌، دوایی حسین هات له‌گه‌ڵی چوو، ئه‌مجا فاطمه‌ هات بردیه‌ ژووره‌وه‌، ئه‌مجا علی هات بردیه‌ ژووره‌وه‌، دوای ئه‌وه‌ فه‌رمووی: (إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا).(واته‌: خوای گه‌وره‌ ده‌یه‌وێت پیسی له‌بنه‌ماڵه‌دا لاببات و پاكتان بكاته‌وه‌).

2- عَنْ أَبِي مَسْعُودٍ الْأَنْصَارِيِّ (رضي الله عنه) قَالَ: أَتَانَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله عليه وسلم) وَنَحْنُ فِي مَجْلِسِ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ، فَقَالَ لَهُ بَشِيرُ بْنُ سَعْدٍ: أَمَرَنَا اللَّهُ تَعَالَى أَنَّ نُصَلِّيَ عَلَيْكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ، فَكَيْفَ نُصَلِّي عَلَيْكَ؟ قَالَ: فَسَكَتَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله عليه وسلم) حَتَّى تَمَنَّيْنَا أَنَّهُ لَمْ يَسْأَلْهُ، ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله عليه وسلم): (قُولُوا: اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى [آلِ] إِبْرَاهِيمَ. وَبَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ، وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا بَارَكْتَ عَلَى آلِ إِبْرَاهِيمَ فِي الْعَالَمِينَ إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ. وَالسَّلَامُ كَمَا قَدْ عَلِمْتُمْ).رواه مسلم

واتا: (ابو مسعود الانصارى) (خوای لێ ڕازی بێت) ده‌ڵێ: ئێمه‌ له‌لای (سه‌عد) كوڕی (عباده‌) دانیشتبووین، پێغه‌مبه‌ری خوا(صلی الله عليه وسلم) هات بۆ ناومان، (بشر) كوڕی (سعد) پێی وت: خوای گه‌وره‌ فه‌رمانی پێكردووین كه‌ سڵاواتت له‌سه‌ر بده‌ین ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا(صلی الله عليه وسلم)، چۆن سڵاواتت له‌سه‌ر بده‌ین؟ پێغه‌مبه‌ر(صلی الله عليه وسلم) بێده‌نگ بوو، ئه‌وه‌نده‌ی پێ چوو خۆزگه‌مان ده‌خواست كه‌ ئه‌و پرسیاره‌ی لێنه‌كرایا ئینجا فه‌رمووی : (بڵێن : اللهم صلى على محمد وعلى ال محمد، كما صليت على ابراهيم وبارك على محمد، وعلى ال محمد كما باركت على ال ابراهيم في العالمين انك حميد مجيد والسلام كما قد علمتم).

3- عن سَهْلُ بْنُ سَعْدٍ (رضي الله عنه): أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله عليه وسلم) قَالَ يَوْمَ خَيْبَرَ: (لَأُعْطِيَنَّ هَذِهِ الرَّايَةَ رَجُلًا يَفْتَحُ اللَّهُ عَلَى يَدَيْهِ، يُحِبُّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ، وَيُحِبُّهُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ). قَالَ: فَبَاتَ النَّاسُ يَدُوكُونَ لَيْلَتَهُمْ أَيُّهُمْ يُعْطَاهَا، قَالَ: فَلَمَّا أَصْبَحَ النَّاسُ غَدَوْا عَلَى رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله عليه وسلم) كُلُّهُمْ يَرْجُونَ أَنْ يُعْطَاهَا، فَقَالَ: (أَيْنَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ). فَقَالُوا: هُوَ يَا رَسُولَ اللَّهِ يَشْتَكِي عَيْنَيْهِ. قَالَ: (فَأَرْسِلُوا إِلَيْهِ). فَأُتِيَ بِهِ، فَبَصَقَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله عليه وسلم) فِي عَيْنَيْهِ وَدَعَا لَهُ، فَبَرَأَ حَتَّى كَأَنْ لَمْ يَكُنْ بِهِ وَجَعٌ، فَأَعْطَاهُ الرَّايَةَ.... رواه مسلم

وَلَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ (فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ) [آل عمران/ 61]، دَعَا رَسُولُ الله (صلی الله عليه وسلم) عَلِيًّا وَفَاطِمَةَ وَحَسَنًا وَحُسَيْنًا فَقَالَ: «اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلِي» متفق عليه

واتا: (سَهل)ی كوڕی (سعد)(خوای لێ ڕازی بێت) ده‌ڵێ: پێغه‌مبه‌ری خوا (صلی الله عليه وسلم) ڕۆژی خه‌یبه‌ر فه‌رمووی: (ئه‌م ئاڵایه‌ ده‌ده‌مه‌ ده‌ستی پیاوێك خوا له‌سه‌ر ده‌ستی ئه‌و سه‌ركه‌وتن ئه‌نجام ده‌دات، خوا و پێغه‌مبه‌ری خۆشده‌وێ و، خواو پێغه‌مبه‌ریش خۆشیان ده‌وێت). ده‌ڵێ: خه‌ڵك ئه‌و شه‌وه‌یان ڕۆژ كرده‌وه‌ به‌و باسه‌وه‌: ده‌بێ كامیان ئه‌و ئاڵایه‌ی بدرێتێ، كاتێ خه‌ڵك ڕۆژیان لێبوویه‌وه‌، به‌یانی زوو ڕۆیشتن بۆ خزمه‌تی پێغه‌مبه‌ر (صلی الله عليه وسلم) هه‌موویان خوازیاری ئه‌وه‌ بوون ئه‌وئاڵایه‌یان بدرێتێ، فه‌رمووی: (علی كوڕی أبو طالب له‌ كوێیه‌؟). وتیان: ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا ئه‌و له‌ده‌س ئازاری هه‌ردوچاوی ده‌ناڵێنێ. فه‌رمووی: (بنێرن به‌ دوایدا) هێنایان پێغه‌مبه‌ر (صلی الله عليه وسلم) تفی كرده‌ هه‌ردووچاوی و بۆی پاڕایه‌وه‌، چاك بو هه‌روه‌ك ئازاری نه‌بوبێت، ئاڵاكه‌ی دایه‌ ده‌ستی...

وه‌ كاتێك ئه‌م ئایه‌ته‌ دابه‌زی(فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ) [آل عمران/ 61]" پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم بانگی عه‌لی وفاتیمه‌ وحه‌سه‌ن وحوسێنی كرد وفه‌رمووی: (( ئه‌ی په‌روه‌ردگارم ئه‌مانه‌ كه‌سی منن)).

4- عَنْ عَائِشَةَ (رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا) قَالَتْ: كُنَّ أَزْوَاجُ النَّبِيِّ (صلی الله عليه وسلم) عِنْدَهُ، لَمْ يُغَادِرْ مِنْهُنَّ وَاحِدَةً، فَأَقْبَلَتْ فَاطِمَةُ (رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا) تَمْشِي، مَا تُخْطِئُ مِشْيَتُهَا مِنْ مِشْيَةِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله عليه وسلم) شَيْئًا، فَلَمَّا رَآهَا رَحَّبَ بِهَا فَقَالَ: (مَرْحَبًا بِابْنَتِي). ثُمَّ أَجْلَسَهَا عَنْ يَمِينِهِ أَوْ عَنْ شِمَالِهِ، ثُمَّ سَارَّهَا، فَبَكَتْ بُكَاءً شَدِيدًا، فَلَمَّا رَأَى جَزَعَهَا سَارَّهَا الثَّانِيَةَ، فَضَحِكَتْ، فَقُلْتُ لَهَا: خَصَّكِ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله عليه وسلم) مِنْ بَيْنِ نِسَائِهِ بِالسِّرَارِ، ثُمَّ أَنْتِ تَبْكِينَ؟ فَلَمَّا قَامَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله عليه وسلم) سَأَلْتُهَا: مَا قَالَ لَكِ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله عليه وسلم)؟ قَالَتْ: مَا كُنْتُ أُفْشِي عَلَى رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله عليه وسلم) سِرَّهُ. قَالَتْ: فَلَمَّا تُوُفِّيَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله عليه وسلم) قُلْتُ: عَزَمْتُ عَلَيْكِ بِمَا لِي عَلَيْكِ مِنَ الْحَقِّ لَمَا حَدَّثْتِنِي مَا قَالَ لَكِ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله عليه وسلم). فَقَالَتْ: أَمَّا الْآنَ فَنَعَمْ، أَمَّا حِينَ سَارَّنِي فِي الْمَرَّةِ الْأُولَى فَأَخْبَرَنِي: (أَنَّ جِبْرِيلَ كَانَ يُعَارِضُهُ الْقُرْآنَ فِي كُلِّ سَنَةٍ مَرَّةً أَوْ مَرَّتَيْنِ، وَإِنَّهُ عَارَضَهُ الْآنَ مَرَّتَيْنِ، وَإِنِّي لَا أُرَى الْأَجَلَ إِلَّا قَدِ اقْتَرَبَ، فَاتَّقِي اللَّهَ وَاصْبِرِي، فَإِنَّهُ نِعْمَ السَّلَفُ أَنَا لَكِ). قَالَتْ: فَبَكَيْتُ بُكَائِي الَّذِي رَأَيْتِ، فَلَمَّا رَأَى جَزَعِي: سَارَّنِي الثَّانِيَةَ فَقَالَ: (يَا فَاطِمَةُ أَمَا تَرْضَيْ أَنْ تَكُونِي سَيِّدَةَ نِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ، أَوْ: سَيِّدَةَ نِسَاءِ هَذِهِ الْأُمَّةِ). قَالَتْ: فَضَحِكْتُ ضَحِكِي الَّذِي رَأَيْتِ.. متفق عليه.

واتا: (عائشه‌)(خوای لێ ڕازی بێت) ده‌ڵێ: خێزانه‌كانی پێغه‌مبه‌ر (صلی الله عليه وسلم) هه‌موویان لای بوون هیچ كامیان ده‌رنه‌چوبوو، (فاطمه‌)(خوای لێ ڕازی بێت) ڕوی تێكردین و هات بۆلامان، ڕۆیشتنه‌كه‌ی هیچ جیاواز نه‌بوو له‌ڕۆیشتنی پێغه‌مبه‌ر (صلی الله عليه وسلم)، كاتێ بینی مه‌رحه‌بای كرد و فه‌رمووی: (مه‌رحه‌با كچه‌كه‌م) له‌ پاشدا داینیشاند له‌لای ڕاستیه‌وه‌ یان چه‌پیه‌وه‌، دوایی چپه‌یه‌كی بۆ كرد، گریا به‌گریانێكی به‌كوڵ، كاتی بینی زۆر بێتاقه‌ت بووه‌، چپه‌یه‌كی تری بۆ كرد، ئه‌مجا پێكه‌نی، پێم وت: پێغه‌مبه‌ر (صلی الله عليه وسلم) تۆی تایبه‌ت كرد له‌ نێوه‌ندی خێزانه‌كانیدا به‌ نهێنی كه‌چی تۆ ده‌گریت؟ كاتێ پێغه‌مبه‌ر (صلی الله عليه وسلم) هه‌ستا لێم پرسی: پێغه‌مبه‌ر (صلی الله عليه وسلم) چی پێفه‌رمووی؟ وتی: من نهێنی پێغه‌مبه‌ر (صلی الله عليه وسلم) نادركێنم، كاتێ پێغه‌مبه‌ر (صلی الله عليه وسلم) وه‌فاتی كرد پێم وت: سوێندت لێده‌خۆم به‌و مافانه‌ی هه‌مانه‌ له‌سه‌رت پێم بڵێی: ئه‌و ڕۆژه‌ پێغه‌مبه‌ر (صلی الله عليه وسلم) چیپێ وتی؟ وتی: ئێستا به‌ڵێ، كاتێ جاری یه‌كه‌م چپه‌ی بۆ كردم هه‌واڵی دامێ: (كه‌ جبریل ساڵی جارێك یان دوو جار قورئانم پێده‌خوێنێته‌وه‌، به‌ڵام ئێستا دو جار پێی خوێندمه‌وه‌، به‌ڕاستی من واده‌بینم ئه‌جه‌لم نزیك بوه‌ته‌وه‌، له‌خوا بترسه‌ و خۆبگره‌ من باشترین پێشینم بۆتۆ) ده‌ڵێ: گریام به‌و گریانه‌ی دیت، كاتێ بێتاقه‌تی منی بینی دووه‌م جار چپانی به‌ گوێمدا: (ئه‌ی (فاطمه‌)ڕازی نابیت به‌وه‌ی گه‌وره‌ی ئافره‌تانی باوه‌ڕداران بیت، یان گه‌وره‌ی ئافره‌تی ئه‌م ئوممه‌ته ‌بیت). منیش پێكه‌نیم به‌و پێكه‌نینه‌ی دیت.

· فه‌زڵی كۆچكه‌ران وپشتیوانان:

1- خوای گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: (لِلْفُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِينَ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا وَيَنْصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ ۚ أُولَٰئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ ﯥ وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ ۚ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﰆ) [الحشر/8-9].

واتا: وه‌ بۆ ئه‌و هه‌ژارانه‌ی که‌ له‌پێش کۆچکه‌راندا نیشته‌جێ بوون له‌ مه‌دینه‌ و کردیان به‌ باره‌گای باوه‌ڕ ئه‌وی کۆچ بکات بۆ لایان خۆشیان ده‌وێ وه ‌شك نابه‌ن له‌ دڵی خۆیاندا هیچ جۆره‌ حه‌سوودی و به‌خیلیه‌ك له‌به‌ر ئه‌وه‌ی به‌ کۆچکه‌ران درا، وه‌ باوی ئه‌وان ئه‌ده‌ن به‌سه‌ر خۆیاندا با خۆشیان زۆر پێویست بن پێ ی وه‌ ئه‌و که‌سه‌ی خۆی له‌ ڕژدی ده‌روونی بپارێزێت (به‌ڕاستی) هه‌ر ئه‌وانن سه‌ر فرازان ﯥ ئه‌و ده‌سکه‌وته‌ی له‌ به‌نی نه‌ضیر گیرا بۆ نه‌دارانی کۆچکه‌رانه‌ ئه‌وانه‌ی که‌ ده‌رکران له‌ ماڵیان و سامانیان هه‌وڵی به‌هره‌ی خوا و ڕه‌زامه‌ندی ئه‌و ده‌ده‌ن وه‌ یارمه‌تی خوا و پێغه‌مبه‌ری خوا ده‌ده‌ن هه‌ر ئه‌وانن ڕاستگۆیان.

2- وه‌ خوای گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: ( وَالَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَٰئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا ۚ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ ﯮ) [الانفال/74].

واتا: وه‌ ئه‌وانه‌ی که‌ بڕوایان هێنا و کۆچیان کرد و تێکۆشان له‌ ڕێگه‌ی خوادا ئه‌وانه‌ش (کۆچه‌ره‌کانیان) گرته‌ خۆیان و کۆمه‌کیان کردن به‌ڕاستی هه‌ر ئه‌وانه‌ن بڕواداری ڕاسته‌قینه‌ بۆ ئه‌وانه‌یه‌ لێبوردن و ڕۆزی یه‌کی چاك و به‌نرخ.

3- عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ (رضي الله عنه) قال: قال رسول الله صلی الله علیه وسلم (يَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ أَمَا تَرْضَوْنَ أَنْ يَذْهَبَ النَّاسُ بِالدُّنْيَا، وَتَذْهَبُونَ بِمُحَمَّدٍ (صلی الله علیه وسلم) تَحُوزُونَهُ إِلَى بُيُوتِكُمْ). قَالُوا: بَلَى يَا رَسُولَ اللَّهِ رَضِينَا. قَالَ: فَقَالَ: (لَوْ سَلَكَ النَّاسُ وَادِيًا، وَسَلَكَتِ الْأَنْصَارُ شِعْبًا، لَأَخَذْتُ شِعْبَ الْأَنْصَارِ). متفق عليه.

واتا: (انس كوڕی مالك) (خوای لێ ڕازی بێت) ده‌ڵێ: پێغه‌مبه‌ری خوا (صلی الله عليه وسلم) فه‌رمووی: (ئه‌ی كۆمه‌ڵی پشتیوانان، ئه‌و قسه‌و باسه‌ چییه‌ كه‌لای ئێوه‌وه‌ پێم گه‌یشتووه‌؟). هه‌موو بێ ده‌نگ بوون، فه‌رمووی: (ئه‌ی كۆڕی پشتیوانان، ئایا حه‌ز ده‌كه‌ن خه‌ڵكی دنیا به‌رێت، به‌ڵام ئێوه‌ محمد (صلی الله عليه وسلم) به‌رنه‌وه‌ بۆ ناو ماڵه‌كانتان). هه‌موو وتیان: به‌ڵێ ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا (صلی الله عليه وسلم) ئێمه‌ به‌وه‌ ڕازین. ئینجا فه‌رمووی: (ئه‌گه‌ر خه‌ڵكی ڕێگه‌ی دۆڵێك بگرنه‌به‌ر و پشتیوانان ڕێگه‌یه‌كی تر، من ڕێگه‌ی پشتیوانان ده‌گرمه‌ به‌ر).

· فه‌زڵی خوله‌فای راشدین:

1- عَنْ سَعِيدِ بْنِ الْمُسَيَّبِ قَالَ: أَخْبَرَنِي أَبُو مُوسَى الْأَشْعَرِيُّ (رضي الله عنه): أَنَّهُ تَوَضَّأَ فِي بَيْتِهِ ثُمَّ خَرَجَ فَقَالَ: لَأَلْزَمَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله عليه وسلم) وَلَأَكُونَنَّ مَعَهُ يَوْمِي هَذَا. قَالَ: فَجَاءَ الْمَسْجِدَ، فَسَأَلَ عَنِ النَّبِيِّ (صلی الله عليه وسلم) فَقَالُوا:خَرَجَ وَجَّهَ هَاهُنَا، قَالَ: فَخَرَجْتُ عَلَى أَثَرِهِ أَسْأَلُ عَنْهُ حَتَّى دَخَلَ بِئْرَ أَرِيسٍ، قَالَ: فَجَلَسْتُ عِنْدَ الْبَابِ، وَبَابُهَا مِنْ جَرِيدٍ، حَتَّى قَضَى رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله عليه وسلم) حَاجَتَهُ وَتَوَضَّأَ، فَقُمْتُ إِلَيْهِ فَإِذَا هُوَ قَدْ جَلَسَ عَلَى بِئْرِ أَرِيسٍ وَتَوَسَّطَ قُفَّهَا، وَكَشَفَ عَنْ سَاقَيْهِ وَدَلَّاهُمَا فِي الْبِئْرِ، قَالَ: فَسَلَّمْتُ عَلَيْهِ، ثُمَّ انْصَرَفْتُ، فَجَلَسْتُ عِنْدَ الْبَابِ، فَقُلْتُ: لَأَكُونَنَّ بَوَّابَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله عليه وسلم) الْيَوْمَ، فَجَاءَ أَبُو بَكْرٍ (رضي الله عنه) فَدَفَعَ الْبَابَ، فَقُلْتُ: مَنْ هَذَا؟ فَقَالَ: أَبُو بَكْرٍ، فَقُلْتُ: عَلَى رِسْلِكَ، قَالَ: نعم، ثُمَّ ذَهَبْتُ فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ، هَذَا أَبُو بَكْرٍ يَسْتَأْذِنُ؟ فَقَالَ: (ائْذَنْ لَهُ وَبَشِّرْهُ بِالْجَنَّةِ). قَالَ: فَأَقْبَلْتُ حَتَّى قُلْتُ لِأَبِي بَكْرٍ: ادْخُلْ وَرَسُولُ اللَّهِ (صلی الله عليه وسلم) يُبَشِّرُكَ بِالْجَنَّةِ. قَالَ: فَدَخَلَ أَبُو بَكْرٍ فَجَلَسَ عَنْ يَمِينِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله عليه وسلم) مَعَهُ فِي الْقُفِّ، وَدَلَّى رِجْلَيْهِ فِي الْبِئْرِ، كَمَا صَنَعَ النَّبِيُّ (صلی الله عليه وسلم) وَكَشَفَ عَنْ سَاقَيْهِ. ثُمَّ رَجَعْتُ فَجَلَسْتُ، وَقَدْ تَرَكْتُ أَخِي يَتَوَضَّأُ وَيَلْحَقُنِي، فَقُلْتُ: إِنْ يُرِدِ اللَّهُ بِفُلَانٍ -يُرِيدُ أَخَاهُ- خَيْرًا يَأْتِ بِهِ، فَإِذَا إِنْسَانٌ يُحَرِّكُ الْبَابَ، فَقُلْتُ: مَنْ هَذَا؟ فَقَالَ: عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ. فَقُلْتُ: عَلَى رِسْلِكَ، ثُمَّ جِئْتُ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله عليه وسلم) فَسَلَّمْتُ عَلَيْهِ، وَقُلْتُ: هَذَا عُمَرُ يَسْتَأْذِنُ؟ فَقَالَ: (ائْذَنْ لَهُ وَبَشِّرْهُ بِالْجَنَّةِ). فَجِئْتُ عُمَرَ (رضي الله عنه) فَقُلْتُ: أَذِنَ وَيُبَشِّرُكَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله عليه وسلم) بِالْجَنَّةِ، قَالَ: فَدَخَلَ فَجَلَسَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله عليه وسلم) فِي الْقُفِّ عَنْ يَسَارِهِ، وَدَلَّى رِجْلَيْهِ فِي الْبِئْرِ. ثُمَّ رَجَعْتُ فَجَلَسْتُ، فَقُلْتُ إِنْ يُرِدِ اللَّهُ بِفُلَانٍ خَيْرًا -يَعْنِي أَخَاهُ- يَأْتِ بِهِ، فَجَاءَ إِنْسَانٌ فَحَرَّكَ الْبَابَ، فَقُلْتُ: مَنْ هَذَا؟ فَقَالَ: عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ، فَقُلْتُ: عَلَى رِسْلِكَ، قَالَ: وَجِئْتُ النَّبِيَّ (صلی الله عليه وسلم) فَأَخْبَرْتُهُ، فَقَالَ: (ائْذَنْ لَهُ، وَبَشِّرْهُ بِالْجَنَّةِ، مَعَ بَلْوَى تُصِيبُهُ). قَالَ: فَجِئْتُ فَقُلْتُ: ادْخُلْ، وَيُبَشِّرُكَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله عليه وسلم) بِالْجَنَّةِ مَعَ بَلْوَى تُصِيبُكَ، قَالَ: فَدَخَلَ فَوَجَدَ الْقُفَّ قَدْ مُلِئَ، فَجَلَسَ وِجَاهَهُمْ مِنَ الشِّقِّ الْآخَرِ. قَالَ شَرِيكٌ: فَقَالَ سَعِيدُ بْنُ الْمُسَيَّبِ: فَأَوَّلْتُهَا قُبُورَهُمْ.. متفق عليه.

واتا: (سعید)ی كوڕی (مسیّب) ده‌ڵێ: (أبو موسی الاشعري)(خوای لێ ڕازی بێت) هه‌واڵی دامێ كه‌له‌ ماڵی خۆیان ده‌ستنوێژی گرت و، پاشان ده‌رچوو وتی: ده‌بێ ئه‌مڕۆ له‌ خزمه‌تی پێغه‌مبه‌ردا (صلی الله عليه وسلم) ببم و لێی جیانه‌بمه‌وه‌، ده‌ڵێ: هاته‌ مزگه‌وت و پرسیاری كرد وتیان: ده‌رچووه‌ و ئاوا ڕووی ناوه‌، ده‌ڵێ: به‌دوایدا ڕۆیشتم پرسیارم ده‌كرد هه‌تا گه‌یشته‌ بیری (أریس) لای ده‌رگاكه‌یدا دانیشتم، ده‌رگاكه‌یشی له‌ لقی دارخورما ته‌نرابوو، هه‌تا پێغه‌مبه‌ر (صلی الله عليه وسلم) ده‌ستی سه‌راوی به‌جێهێنا و ده‌ستنوێژی گرت، ئه‌مجا هه‌ستام چووم بۆلای له‌سه‌ر بیره‌كه‌ دانیشتبوو له‌ناوه‌ڕاستی سه‌كۆی بیره‌كه‌دا و هه‌ردو قولی ڕووتكردبوو شۆڕی كردبوونه‌وه‌ ناو بیره‌كه‌، سه‌لامم لێكرد و، دوایی ڕۆیشتم و لای ده‌رگاكه‌ دانیشتم و وتم ده‌بێ ئه‌مڕۆ ده‌رگاوانی پێغه‌مبه‌ربم (صلی الله عليه وسلم)، (ابو بكر)(خوای لێ ڕازی بێت) هات پاڵی نا به‌ ده‌رگاكه‌وه‌ وتم: كێیه‌؟ وتی: ابوبكرم وتم: په‌له‌مه‌كه‌، وتی: به‌ڵێ پاشان ڕۆیشتم وتم: یارسول الله ئه‌وه‌ أبوبكره‌، داوای مۆڵه‌ت ده‌كات؟ فه‌رمووی: (مۆڵه‌تی بده‌ و موژده‌ی به‌هه‌شتیشی بده‌رێ) هاتمه‌وه‌ به‌ ابوبكرم وت: وه‌ره‌ ژووره‌وه‌ له‌كاتێكدا پێغه‌مبه‌ر (صلی الله عليه وسلم) موژده‌ی به‌هه‌شتت ده‌داتێ. ده‌ڵێ: أبوبكر هاته‌ ژووره‌وه‌ لای ڕاستی پێغه‌مبه‌ر (صلی الله عليه وسلم) له‌په‌نا ئه‌ودا هه‌ر له‌سه‌ر سه‌كۆكه‌ دانیشت و، قاچه‌كانی شۆڕ كرده‌وه‌ ناو بیره‌كه‌ و، به‌وێنه‌ی پێغه‌مبه‌ر (صلی الله عليه وسلم) قولی ڕووتكرد. دیسان گه‌ڕامه‌وه‌ دانیشتم، كاتێ من له‌ماڵ هاتم براكه‌م جێهێشت ده‌ستنوێژ بگرێت و به‌دوامدا بێت، بۆیه‌ وتم: ئه‌گه‌ر خوا ویستی چاكه‌ی به‌فڵان ببێ –مه‌به‌ستی براكه‌ی بوو- ده‌یهێنێ بۆ ئێره‌، له‌ناكاو یه‌كێك ده‌رگاكه‌ی جوڵان، وتم ئه‌وه‌ كێیه‌؟ وتی: (عمر)ی كوڕی (خطاب)ه‌، وتم: په‌له‌مه‌كه‌، له‌پاشدا چووم بۆ لای پێغه‌مبه‌ر (صلی الله عليه وسلم) سه‌لامم لێكرد و وتم: ئه‌وه‌ (عمر)ه‌ داوای مۆڵه‌ت ده‌كات؟ فه‌رمووی: (مۆڵه‌تی بده‌ و موژده‌ی به‌هه‌شتی بده‌رێ) هاتمه‌وه‌ لای عمر وتم: پێغه‌مبه‌ مۆڵه‌تی دایت و موژده‌ی به‌هه‌شتیشت ده‌داتێ. ده‌ڵێ: هاته‌ ژوور دانیشت له‌گه‌ڵ پێغه‌مبه‌ر له‌سه‌ر سه‌كۆكه‌ و له‌لای چه‌پیه‌وه‌ و، هه‌ردوو قاچی شۆڕكرده‌وه‌ ناوبیره‌كه‌. دیسان هاتمه‌وه‌ دانیشتم وتم: ئه‌گه‌ر خوا ویستی چاكه‌ی به‌ فڵان هه‌بێت ده‌یهێنێ بۆئێره‌ –مه‌به‌ستی براكه‌ی بوو- یه‌كێ هات ده‌رگاكه‌ی جوڵاند، وتم: ئه‌وه‌ كێیه‌؟ وتی: (عثمان)ی كوڕی (عفان) وتم: په‌له‌مه‌كه‌، هاتم بۆ خزمه‌تی پێغه‌مبه‌ر (صلی الله عليه وسلم) هه‌واڵم دایێ، فه‌رمووی: (مۆڵه‌تی بده‌ و، موژده‌ی به‌هه‌شتی بده‌رێ له‌گه‌ڵ به‌ڵایه‌كدا تووشی ده‌بێ) هاتم وتم: وه‌ره‌ ژووره‌وه‌ و پێغه‌مبه‌ریش موژده‌ی به‌هه‌شتت ده‌داتێ له‌گه‌ڵ به‌ڵایه‌كدا كه‌ توشت دێ. ده‌ڵێ: هاته‌ ژووره‌وه‌ سه‌رسه‌كۆكه‌ جێگه‌ نه‌مابوو، له‌و به‌ره‌وه‌ به‌رانبه‌ر ئه‌وان دانیشت. (شریك)ی ڕاوی ده‌ڵێ: سعیدی كوڕی (مسیب) وتی: وام ماناكرد كه‌ ئه‌وه‌ گۆڕه‌كانیانه‌.

2- وعن سعد بن أبي وقاص رضي الله عنه قال: خَلَّفَ رَسُولُ الله ﷺ عَلِيَّ بْنَ أبِي طَالِبٍ، فِي غَزْوَةِ تَبُوكَ، فَقَالَ: يَا رَسُولَ الله! تُـخَلِّفُنِي فِي النِّسَاءِ وَالصِّبْيَانِ؟ فَقَالَ: «أمَا تَرْضَى أنْ تَـكُونَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى؟». متفق عليه.

واتا: (سعد)ی كوڕی (أبو وقاص)(خوای لێ ڕازی بێت) ده‌ڵێ: كاتێ پێغه‌مبه‌ر (صلی الله عليه وسلم) چوو بۆ جه‌نگی (تبوك) (علی)كوڕی (أبو طالب)ی كرد به‌ جێنشینی خۆی له‌سه‌ر مه‌دینه‌، وتی: یارسول الله جێم دێڵی له‌گه‌ڵ ژن ومنداڵدا؟ فه‌رمووی: (ئایا ڕازی نابیت تۆ بۆ من وه‌ك هارون بیت بۆ موسی).

3- عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ (رضي الله عنه): أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله عليه وسلم) كَانَ عَلَى جَبَلِ حِرَاءٍ فَتَحَرَّكَ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله عليه وسلم): (اسْكُنْ حِرَاءُ، فَمَا عَلَيْكَ إِلَّا نَبِيٌّ أَوْ صِدِّيقٌ أَوْ شَهِيدٌ). وَعَلَيْهِ النَّبِيُّ (صلی الله عليه وسلم)، وَأَبُو بَكْرٍ وَعُمَرُ وَعُثْمَانُ وَعَلِيٌّ وَطَلْحَةُ وَالزُّبَيْرُ وَسَعْدُ بْنُ أَبِي وَقَّاصٍ (رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَ).أخرجه مسلم.

واتا: (ابو هریره‌) (خوای لێ ڕازی بێت) ده‌ڵێ: پێغه‌مبه‌ری خوا (صلی الله عليه وسلم) له‌سه‌ركێوی (حراء)بوو، كێوه‌كه‌ ده‌جوڵایه‌وه‌، پێغه‌مبه‌ری خوا (صلی الله عليه وسلم) فه‌رمووی: (حراء بسره‌وه‌، ئه‌وه‌ی به‌سه‌ر تۆوه‌ یه‌ پێغه‌مبه‌رێكه‌ یان ڕاستگۆیه‌كه‌ یان شه‌هیدێكه‌) شایانی باسه‌ پيَغه‌مبه‌ر (صلی الله عليه وسلم)، و ابوبكر و عمر و عثمان و علي و، طلحة و زبير و سعدى كورِى ابو وقاصى له‌سه‌ر بوو (خوایان لێ ڕازی بێت).

سه‌رچاوه‌:

1- كتێبی پوخته‌ی فیقهی ئیسلامی.

2- ته‌فسیری پوخته‌ی قورئان.

3- به‌رنامه‌ی قورئانی پیرۆز وساباتی فه‌رموده‌ی سایتی ده‌نگی ئیسلام.