به‌كارهێنانى زمان له‌نێوان چاكه‌ و خراپه‌دا

به‌كارهێنانى زمان له‌نێوان چاكه‌ و خراپه‌دا

] kurdish – كوردی – كردي [

ئیحسان بورهان الدین

پێداچونه‌وه‌ی :پشتیوان سابیر عه‌زیز

2011 - 1432

﴿ استخدام اللسان ما بين الخير والشر ﴾

« باللغة الكردية »

إحسان برهان الدين

مراجعة: بشتيوان صابر عزيز

2011 - 1432

به‌كارهێنانى زمان له‌نێوان چاكه‌ و خراپه‌دا

بێگومان زمان یه‌كێكه‌ له‌ نیعمه‌ته‌كانى خواى گه‌وره‌ بۆ مرۆڤه‌كان، ئه‌ندامێكى بچووكه‌، به‌ڵام له‌ چاكه‌ و خراپه‌شدا كاریگه‌رى گه‌وره‌ى هه‌یه‌، گۆڕه‌پانى كاركردنى زمان گۆڕه‌پانێكى پان و به‌رینه‌، به‌ڵكو بێ سنووره‌، له‌ چاكه‌دا ده‌توانێت ببێته‌ مایه‌ى ره‌زامه‌ندى خواى گه‌وره‌، به‌ قورئان خوێندن و وێرد و قسه‌ى چاك و بانگه‌وازكردن بۆ ئیسلام و فه‌رمان به‌ چاكه‌ و رێگرتن له‌ خراپه‌ و، ئاشتى كردن له‌نێوان خه‌ڵكى و سه‌دان جۆرى تر له‌ چاكه‌، له‌ خراپه‌شدا به‌ هه‌مان شێوه‌ ڕۆڵى سه‌ره‌كى ده‌گیڕێت و ئه‌وه‌ى به‌و ئه‌ندامه‌ بچووكه‌ ده‌كرێت جارى وا هه‌یه‌ به‌ تۆپ و ته‌یاره‌ و هێز و بازوو ناكرێت، چونكه‌ زمان گه‌ر خاوه‌نه‌كه‌ى له‌ خراپه‌دا به‌كارى بهێنێ ده‌بێته‌ ئامرازى درۆكردن و بوختان و ئاژاوه‌ نانه‌وه‌و هه‌ڵگیرساندنى شه‌ڕ و گومڕاكردن و خه‌ڵكى دوور خستنه‌وه‌ له‌ به‌هه‌شت، به‌كورتى زمان چه‌كێكى دووسه‌ره‌، سه‌رفرازیش ئه‌و كه‌سه‌یه‌ له‌ گوێڕایه‌ڵى خواى په‌روه‌ردگاردا به‌كارى بهێنێ.

ئینجا زمان یه‌كێكه‌ له‌و ئه‌ندامانه‌ى له‌ خاوه‌نه‌كه‌ى یاخى ده‌بێت و دوچارى هه‌ڵه‌و كارى ناشه‌رعى ده‌كات، به‌ڵكو ئه‌گه‌ر زۆر گوێڕایه‌ڵى بكرێت سه‌ره‌نجامى ئاده‌میزاد له‌ دۆزه‌خه‌وه‌ ده‌رده‌كات، كه‌سیش نییه‌ له‌ خراپه‌كانى زمان ڕزگارى بێت، مه‌گه‌ر كه‌سێك كه‌ به‌ شه‌رعى خوا و سوننه‌تى پێغه‌مبه‌ر (صلى الله علیه‌ وسلم) بیبه‌ستێته‌وه‌، و رێگه‌شى نه‌دات قسه‌ بكات له‌ ره‌زامه‌ندى خواى گه‌وره‌دا نه‌بێت.

هه‌ركێ ده‌یه‌وێت قسه‌و هه‌ڵوێستى كاریگه‌رى هه‌بێت بایه‌خى زۆر به‌ زمانى بدات و، ئاستى خۆى له‌ زمانپاراویدا به‌رز كاته‌وه‌و، وشه‌ى جوان و نه‌سته‌ق به‌كار بهێنێت و، رێزمان بخوێنێت و، هۆنراوه‌ له‌به‌ر كات و، له‌ په‌خشاندا شاره‌زایى په‌یدا بكات، پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه‌ وسلم) ئاخاوتنى له‌گه‌ڵ خه‌ڵكى ده‌كرد و به‌جوانترین وشه‌ ده‌یدواندن و، ده‌سته‌واژه‌كانى هه‌ڵده‌بژارد و قسه‌كانى له‌ چڵه‌پۆپه‌ى جوانیدا بوون، پڕبوون له‌ سۆز و نه‌رمى و به‌زه‌یى و واتاكانى رێزگرتن له‌ به‌رانبه‌ر، ئێمه‌ش وه‌ك له‌ هه‌موو شتێكدا داوامان لێكراوه‌ شوێنكه‌وتوى پێغه‌مبه‌ر (صلى الله علیه‌ وسلم) بین، له‌ ڕاستكردنه‌وه‌ى زمان و پاراو راگرتنى و له‌ چاكه‌ به‌كارهێنانى له‌م بواره‌ گرنگه‌شدا به‌ هه‌مان شێوه‌ ئه‌وه‌مان لێ داوا كراوه‌.

زمان ڕه‌نگدانه‌وه‌ى بیروبۆچون و هێزى مرۆڤه‌، بۆیه‌ ده‌بینى پیاوچاكان و چاكسازان و ناودارانى مێژوو كه‌ باسى چاكه‌یان به‌جێ هێشتووه‌، هه‌میشه‌ زمانیان وه‌كو ئه‌سپێك غارداوه‌ بۆ گه‌یشتن به‌ ئامانجه‌كانیان، بۆ نمونه‌ بڕوانه‌ هاوه‌ڵى به‌ڕێز حه‌سسانى كوڕى سابیت، چۆن به‌ زمانى خۆى ئه‌وه‌نده‌ى زیاتر له‌ سه‌د جه‌نگاوه‌رى موجاهید به‌رگرى له‌ ئیسلام ده‌كرد و به‌ قسه‌و هۆنراوه‌كانى دڵى موسڵمانانى پێ ده‌گه‌شایه‌وه‌و بێباوه‌ڕانى پێ قه‌ڵس ده‌بوون ته‌نانه‌ت پێغه‌مبه‌ر(صلى الله علیه‌ وسلم) پێى ده‌فه‌رموو به‌رپه‌رچى بێباوه‌ڕان بده‌ره‌وه‌و جیبریل ت له‌گه‌ڵدایه‌، به‌ هه‌مان شێوه‌ بڕوانه‌ شاعیرانى كوفر له‌و سه‌رده‌مه‌ ،بۆ نموونه‌ كه‌عبى كوڕى ئه‌شره‌ف، هۆنراوه‌كانى به‌گشتى ده‌چووه‌ خانه‌ى دژایه‌تى ئیسلام و ناشیرین كردنى هاوه‌لێت و هاوسه‌ره‌كانیان، له‌پاش ئه‌وان به‌ چوارده‌ سه‌ده‌ش وا له‌م سه‌رده‌مه‌ى خۆماندا كه‌سى وه‌كو نه‌زار قه‌بانیمان بینى، كه‌ به‌ درێژایى ته‌مه‌نى و تا ئه‌و كاته‌ى له‌ یه‌كێك له‌ نه‌خۆشخانه‌كانى له‌نده‌ن گیانى ده‌رچوو زمانى له‌ جنێودان به‌ خواو پێغه‌مبه‌ر و ئیمانداران به‌كارهێنا، بۆ نموونه‌ پێش ماوه‌یه‌كى كه‌م به‌رله‌مردنى و له‌سه‌ر ئه‌و قه‌روێڵه‌ى كه‌ له‌سه‌رى مرد له‌ له‌نده‌ن به‌م چه‌ند دێڕه‌ شیعره‌ كۆتایى به‌كاروانى ژیانى هێنا:

السكنى في الجنة‌ والسكنى في دمشق شيء واحد،الأولى تجري من تحتها الأنهار، والثانية‌ تجري من تحتها القصائد والأنهار.

هاوكات- بۆ نموونه‌- كه‌سانى وه‌كو (محمد اقبال) و (عبدالرحمن العشماوی) مان بینى، كه‌ زمانیان ته‌رخان كرد بۆ به‌رگرى كردن له‌ ئیسلام و ده‌رخستنى مه‌زنیى و جوانیه‌كانى ئه‌م دینه‌.

شاعیرێكى دانا وتوویه‌تى:

إحفظ لسانك أیها الإنسان لا یلدغنك إنه ثعبان

كم من قتیل لسانه في المقابر كانت تهابه الشجعان

له‌م باره‌شه‌وه‌ زانایانمان زۆر وته‌ى جوان و به‌سه‌رهاتى كاریگه‌ریان لێ ده‌گێڕدرێته‌وه‌، ئیمامى شافیعى ره‌حمه‌تى خواى لێ بێت فه‌موویه‌تى:

لسانك لا تذكر به عورة إمرئ فكلك عورات وللناس ألسن

واته‌: به‌ زمانت باسى كه‌م و كورتى و خه‌وشى خه‌ڵكى مه‌كه‌، چونكه‌ خۆتیش كه‌موكوڕیت زۆره‌ و خه‌ڵكیش وه‌كو تۆ زمانیان هه‌یه‌.

هه‌ندێك له‌ زانایان له‌ كتێبه‌كانیاندا باسى زۆرێك له‌و كۆسپ و به‌لێیانه‌یان كردوه‌ كه‌ له‌ زمانه‌وه‌ ده‌رده‌چن، وه‌كو:

- زێدڕه‌وى له‌ ستایشكردن، چونكه‌ پێغه‌مبه‌ر صلى الله علیه‌ وسلم فه‌رمویه‌تى: (من كان منكم مادحا لا محالة فليقل : أحسب فلانا ، والله حسيبه ، ولا أزكي على الله أحدا ، إن كان يعلم) رواه البخاري.

- قسه‌كردن ده‌رباره‌ى مه‌سه‌له‌یه‌ك كه‌ په‌یوه‌ندى پێته‌وه‌ نییه‌، پێغه‌مبه‌ر (صلى الله علیه‌ وسلم) ده‌فه‌رموێت: (من حسن إسلام المرء تركه ما لا یعنیه). حديث حسن رواه الترمذي وغيره.

- ئاخاوتنى زیادو بێ سود، خواى گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: {لَّا خَيۡرَ فِي كَثِيرٖ مِّن نَّجۡوَىٰهُمۡ إِلَّا مَنۡ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوۡ مَعۡرُوفٍ أَوۡ إِصۡلَٰحِۢ بَيۡنَ ٱلنَّاسِۚ وَمَن يَفۡعَلۡ ذَٰلِكَ ٱبۡتِغَآءَ مَرۡضَاتِ ٱللَّهِ فَسَوۡفَ نُؤۡتِيهِ أَجۡرًا عَظِيمٗا} سورة النساء/114.

- مشتومڕ و ده‌مه‌قڕێ كردن: پێغه‌مبه‌ر صلى الله علیه‌ وسلم ده‌فه‌رموێت: (ما ضل قوم بعد هدى كانوا عليه إلا أوتوا الجدل). قال الألباني حديث حسن.

- جنێودان و قسه‌ى ناشیرین و نابه‌جێ، پێغه‌مبه‌ر صلى الله علیه‌ وسلم ده‌فه‌رموێت: (سباب المسلم فسوق وقتاله كفر). رواه البخاري

- له‌عنه‌ت كردن ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر له‌ ئاژه‌ڵ و بێگیانه‌كانیش بێت، هه‌ر ڕه‌وا نیه‌، پێغه‌مبه‌ر صلى الله علیه‌ وسلم ده‌فه‌رموێت: (ليس المؤمن بالطعان ، ولا باللعان ، ولا بالفاحش ، ولا بالبذيء).قال الألباني صحيح على شرط الشيخين.

- زێده‌ڕه‌وى له‌ گاڵته‌كردن.

- سووكایه‌تیكردن به‌ خه‌ڵكى: خواى گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: {يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا يَسۡخَرۡ قَوۡمٞ مِّن قَوۡمٍ عَسَىٰٓ أَن يَكُونُواْ خَيۡرٗا مِّنۡهُمۡ وَلَا نِسَآءٞ مِّن نِّسَآءٍ عَسَىٰٓ أَن يَكُنَّ خَيۡرٗا مِّنۡهُنَّۖ}.سورة الحجرات:11.

- نه‌پاراستنى نهێنى كارێكى ناشایسته‌یه‌ بۆ مسوڵمانێك كه‌ له‌ ئیسلام تێگه‌یشتبێت، پێغه‌مبه‌ر صلى الله علیه‌ وسلم ده‌فه‌رموێت: (إذا حدث الرجل الحديث ثم التفت فهي أمانة). حديث حسن رواه الترمذي في سننه.

- درۆكردن له‌ قسه‌و له‌ سوێند دا، پێغه‌مبه‌ر صلى الله علیه‌ وسلم ده‌فه‌رموێت: (إياكم والكذب فإنه مع الفجور وهما في النار).قال العراقي في تخريج الإحياء: إسناده حسن.

- به‌ڵێنى درۆ، خواى گه‌وره‌ ستایشى ئیسماعیل علیه‌ السلام ده‌كات و ده‌فه‌رموێت:{إِنَّهُۥ كَانَ صَادِقَ ٱلۡوَعۡدِ}.سورة مريم:54.

- غه‌یبه‌ت كردن: خواى گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: {وَلَا يَغۡتَب بَّعۡضُكُم بَعۡضًاۚ}.سورة الحجرات:12.

له‌ كۆتاییشدا ده‌ڵێم:

بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌م ئه‌ندامه‌ گرنگه‌ت به‌باشى به‌كار بهێنیت و به‌جوانى سودى لێوه‌ربگریت، ئه‌مه‌ بیست ئامۆژگارییه‌ كه‌ له‌ قسه‌ى شاره‌زایانه‌وه‌ وه‌رمگرتووه‌، ئاراسته‌تى ده‌كه‌م، به‌هیواى سود لێ بینینیان:

1- پێش قسه‌كردن بزانه‌ چى ده‌ڵێیت، له‌ كورده‌واریدا ده‌ڵێن: بیكوڵێنه‌، ئه‌وه‌شت له‌یاد نه‌چێت كه‌ زۆر كه‌س بوونه‌ نیشته‌جێى گۆڕستانه‌كان به‌هۆى زمانیانه‌وه‌.

2- زمان پاراو به‌و، خۆت له‌ قسه‌ى بازاڕى به‌دورو بگره‌.

3- كه‌س و ده‌ستگا و رێكخراوه‌كان به‌بێ هۆ بریندار مه‌كه‌ و، خراپه‌ له‌دژى خه‌ڵكى مه‌كه‌.

4- قسه‌ زۆر دووباره‌ مه‌كه‌ره‌وه‌و، یه‌ك وشه‌ به‌زۆرى به‌كار مه‌هێنه‌ له‌كاتى ئاخاوتندا.

5- زێده‌ڕه‌وى مه‌كه‌ له‌ به‌كارهێنانى وشه‌ى سه‌یر و نامۆ، به‌تایبه‌تى ئه‌گه‌ر گوێگرانت لێى تێنه‌ده‌گه‌یشتن.

6- زۆربڵى مه‌به‌ و، درێژكردنه‌وه‌ى قسه‌ش ده‌بێته‌ مایه‌ى بێزارى بۆ ده‌وروبه‌ر.

7- خۆت له‌ هه‌ڵه‌كردن بپارێزه‌ له‌كاتى قسه‌كردندا، به‌تایبه‌تى ئه‌گه‌ر به‌ عه‌ره‌بى پاراو قسه‌ت ده‌كرد، پێویسته‌ به‌پێى رێزمان قسه‌ بكه‌یت، له‌كوردیشدا به‌هه‌مان شێوه‌.

8- قسه‌ى نه‌سته‌ق و وشه‌ى جوان و سه‌رنج راكێش به‌كاربهێنه‌، بۆ كارتێكردن له‌وانه‌ى گوێت لێ ده‌گرن.

9- به‌شێوه‌یه‌ك قسه‌ بكه‌ هه‌موات لێت تێبگه‌ن، نه‌ك به‌ ده‌سته‌واژه‌و زاراوه‌ى نامۆ، ئه‌گه‌ر ناچارى ئه‌وه‌ش بوویت پێویستیه‌ رونیان بكه‌یته‌وه‌.

10- به‌جوانى دان به‌ وشه‌كاندا بنێ و با له‌جێگه‌ى خۆیانه‌وه‌ ده‌ربچن.

11- وریاى خۆگۆڕین زۆر له‌خۆكردن به‌ له‌كاتى قسه‌كردندا، به‌ ساده‌یى قسه‌ بكه‌ زیاتر گوێت لێ ده‌گیردرێت.

12- وریاى ئه‌وه‌ به‌ زۆر قسه‌كانت نه‌بڕیت و به‌خاوى قسه‌ مه‌كه‌، چونكه‌ گوێگران بێزار ده‌بن و خه‌ویان دێت به‌و شێوازه‌.

13- له‌كاتى قسه‌كردندا به‌ یه‌ك شێوازه‌وه‌ هۆگر مه‌به‌، به‌ڵگو هه‌ندێك جار ده‌نگت به‌رز بكه‌و، جارجاره‌ش ده‌نگت داگره‌.

14- با شێوازى قسه‌كردنت ئاسایى بێت و، هاوار مه‌كه‌ كه‌ ئازارى گوێگر بده‌یت، ئه‌وه‌نده‌ش ده‌نگت نزم مه‌كه‌ره‌وه‌ وه‌كو ئه‌وه‌ بێت له‌گه‌ڵ خۆتدا قسه‌ بكه‌یت.

15- رێژه‌ى په‌له‌كردن له‌ قسه‌كرنتدا بگۆڕه‌ له‌كاتى ئاخاوتن.

16- هه‌ندێك وشه‌ كه‌ مه‌به‌ستته‌ بیچه‌سپێنى له‌ زیهنى گوێگراندا ده‌توانیت دوباره‌یان بكه‌یته‌وه‌.

17- هه‌ندێ وشه‌ى تایبه‌ت جیابكه‌ره‌وه‌ له‌و وشه‌كانى تر له‌كاتى ده‌ربڕیندا به‌ مه‌به‌ستى سه‌رنج ڕاكێشان، به‌لێم به‌بێ زیاده‌ڕه‌وى.

18- با بێ ده‌نگیت هه‌بێت له‌نێو قسه‌كانتدا، به‌تایبه‌تى له‌پاش یان له‌پێش بڕگه‌یه‌كى گرنگ.

19- با ئاماژه‌كردنى ده‌ست و گۆڕینى شێوازى روخسارت گونجاو بێت له‌گه‌ڵ هه‌ل و مه‌رج و جێگه‌ و كاته‌كه‌دا، هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵ سروشتى گوێگردا.