API
ئادابی هه‌ڵسوكه‌وت له‌گه‌ڵ خزم وكه‌سوكاردا
پۆڵێنه‌كان
Full Description
ئادابى هه‌ڵسوكه‌وت له‌گه‌ڵ خزم و كه‌سوكاردا
یاسین ئه‌حمه‌د زه‌نگه‌نه
﴿ آداب التعامل مع الأقارب والأرحام ﴾
ياسين أحمد زنكنة
ئادابى هه‌ڵسوكه‌وت له‌گه‌ڵ خزم و كه‌سوكاردا
ئایینى پیرۆزى ئیسلام بایه‌خێكى ناوازه‌ى به سیله‌ى ره‌حم داوه، به ئه‌ندازه‌یه‌ك مرۆڤایه‌تى له هیچ ئایین و سیسته‌م و یاسایه‌كدا به‌دیى نه‌كردوه، ئیسلام هانى مسوڵمانانى داوه به جێبه‌جێ كردنى سیله‌ى ره‌حم له‌گه‌ڵ خزم و كه‌سوكاردا، هه‌ڕه‌شه‌ى سزاى توندیشى كردوه له‌وانه‌ی سیله‌ى ره‌حم ده‌بچڕِێنن.
سیله‌ى ره‌حم ئه‌ركى سه‌رشانى مسوڵمانه‌و پێویسته جێبه‌جێى بكات و له هه‌مان كاتدا مایه‌ى سود و خێرێكى زۆره بۆ دنیا و رۆژى دوایى، تا ئه‌و ئه‌ندازه‌یه‌ى چه‌ندین ئایه‌تى قورئانى پیرۆز و سونه‌تى پێغه‌مبه‌رى ئازیز(صلی الله علیه وسلم ) ئاماژه‌ى پێ ده‌كات.
خواى گه‌وره له قورئانى پیرۆزدا فه‌رمویه‌تى: {فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَكُمْ (22) أُولَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَأَعْمَى أَبْصَارَهُمْ} سوره‌تی محمد، ئایه‌تی:٢٢/23.
واته: ئایا ئێوه به‌ته‌مان (ئه‌ى ناپاكان) ئه‌گه‌ر پشت هه‌ڵكه‌ن (له ئیسلام و جیهاد) ئاژاوه و خراپه له‌سه‌ر زه‌ویدا به‌رپا بكه‌ن و، هه‌رچى په‌یوه‌ندى خزمایه‌تییه بیپچرِێنن، ئه‌وانه ئه‌و كه‌سانه‌ن كه خوا نه‌فرینى لێ كردوون و كه‌رِ و كوێرى كردون.
هه‌روه‌ها فه‌رمویه‌تى: {وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ} سوره‌تی النساء/1. واته: خۆتان بپارێزن له‌و خوایه‌ى كه به‌ناوى ئه‌وه‌وه داوا ده‌كه‌ن له‌یه‌كتر و، خۆتان بپارێزن له بچرِاندنى خزمایه‌تى.
هه‌روه‌ها فه‌رمویه‌تى: {وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا} سوره‌تی الإسراء/23. واته: په‌روه‌ردگارت برِیارى داوه كه هیچ شتێك نه‌په‌رستن بێجگه له خواو، له‌گه‌ڵ دایك و باوكتاندا چاك بن.
هه‌روه‌ها فه‌رمویه‌تى: {وَآَتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذِيرًا} سوره‌تی الإسراء/26. واته: مافى خزمانت بده، هه‌روه‌ها مافى هه‌ژار و رێبوارانیش، زیاده‌رِه‌ویش مه‌كه.
هه‌روه‌ها فه‌رمویه‌تى: {وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَنْ كَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا} سوره‌تی النساء/36. واته: ته‌نها خوا بپه‌رستن و هیچ شتێك مه‌كه‌ن به هاوبه‌شى، هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵ دایك و باوكتاندا چاك بن و، له‌گه‌ڵ خزم و نزیكان و هه‌تیوان و هه‌ژاران و هاوسێى خزم و هاوسێى بێگانه، یان دور و هاورِێى هه‌میشه‌یى یا هاورِێى سه‌فه‌ر و رێبوار و ئه‌وانه‌ى موڵكتانن و له‌ژێر ده‌ستتانن (چاك بن له‌گه‌ڵیاندا)، به‌رِاستى خوا ئه‌و كه‌سانه‌ى خۆش ناوێت كه خۆبه‌زلزان و شانازى كه‌ر بن.
به‌دیهێنانى سیله‌ى ره‌حم له‌گه‌ڵ خزم و كه‌سوكاردا پله‌‌به‌ندییه‌كى هه‌یه له‌سه‌ره‌وه بۆ خواره‌وه، به پێى پایه‌ى په‌یوه‌ندییه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانى مرۆڤ، له دایك و باوكه‌وه ده‌ستپێده‌كات، ئینجا خوشك و برا و، تا ده‌گاته خزم و كه‌سوكاره‌كانى تر.
سروشتى ده‌روونى مرۆڤایه‌تى وایه، كه مه‌یلى به چاكه‌كردن هه‌یه له‌گه‌ڵ خزم و كه‌سوكاریدا، ئه‌وانه‌ى له ریزبه‌ندیدا له‌پێشه‌وه‌ن، تا خواره‌وه.
سیله‌ى ره‌حم یه‌كێكه له رێباز و بنه‌ما سه‌ره‌كیه‌كانى ئیسلام، كه هه‌ر له‌سه‌ره‌تاى ئه‌م ئایینه پیرۆزه‌وه سه‌نگ و بایه‌خى خۆى هه‌بوه، ئه‌وه‌تا كاتێك ئه‌بوسوفیان له‌گه‌ڵ هیرقلى پاشاى رۆمدا ده‌كه‌وێته گفتوگۆ، هیرقل پرسیارى لێ ده‌كات، پێى ده‌ڵێت: (ماذا يأمركم ؟ قلت : يقول : اعبدوا الله وحده ولا تشركوا به شيئا ، واتركوا ما يقول آباؤكم ، ويأمرنا بالصلاة والصدق والعفاف والصلة) متفق علیه. لێره‌دا سیله‌ى ره‌حم دواى یه‌كتاپه‌رستى و نوێژكردن و راستگۆیى و پاكیزه‌یى دێت، ئه‌مه‌ش نیشانه‌ى گرنگى پایه‌ى سیله‌ى ره‌حمه له ئیسلامدا.
پیاوێك پرسیارى له پێغه‌مبه‌رى خوا(صلی الله علیه وسلم ) كرد: ئاگادارم بكه‌وه له كاروكرده‌وه‌یه‌ك بمخاته به‌هه‌شته‌وه؟ پێغه‌مبه‌رى خوا(صلی الله علیه وسلم ) ڵێى فه‌رموو: (تعبد الله ولا تشرك به شيئا ، وتقيم الصلاة ، وتؤتي الزكاة ، وتصل الرحم) رواه البخاري. به‌واتاى خواى گه‌وره بپه‌رسته‌و هاوبه‌شى بۆ برِیار مه‌ده و نوێژه‌كانت بكه‌و زه‌كات بده‌و سیله‌ى ره‌حم به‌دى بێنه .
هه‌روه‌ها فه‌رمویه‌تى: (من أحب أن يبسط له في رزقه، وينسأ له في أثره ، فليصل رحمه) متفق عليه.سیله‌ى ره‌حم مایه‌ى فه‌رِ و به‌ره‌كه‌ت و خێره بۆ خاوه‌نه‌كه‌ى و خواى گه‌وره فه‌رِ و به‌ره‌كه‌ت ده‌خاته ژیان ورۆزییه‌وه، سۆز و میهره‌بانییه‌كى خوایه بۆ به‌نده‌كان له دنیاو قیامه‌تدا، مایه‌ى رێز و خۆشه‌ویستی و ستایشه له‌لاى خه‌ڵكى.
به‌پێچه‌وانه‌وه بچرِانى سیله‌ى ره‌حم مایه‌ى شوم و به‌ڵایه‌و دوركه‌وتنه‌وه‌یه له به‌هه‌شت و ئه‌وه‌تا پێغه‌مبه‌رى خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رمویه‌تى: (لا يدخل الجنة قاطع رحم) رواه مسلم.
هه‌روه‌ها فه‌رمویه‌تى: (إن الرحمة لا تنزل على قوم فيهم قاطع رحم) اخرجه البخاری فی الأدب المفرد وقال الألباني في ضعيف الأدب المفرد - الصفحة أو الرقم: 14 حديث ضعيف.
هه‌روه‌ها فه‌رمویه‌تى ( من كان یؤمن بالله و الیوم الاخر فلیصل رحمه ) رواه البخارى .به‌واتاى : هه‌ركه‌سێك برِواى به‌خواو رۆژى دواییه با سیله‌ى ره‌حم جێبه‌جێ بكات .
هه‌روه‌ها فه‌رمویه‌تى: (إن أعمال بني آدم تعرض على الله تعالى عشية كل خميس ليلة الجمعة، فلا يقبل عمل قاطع رحم) اخرجه البخاری فی الادب المفرد ورواه احمد فی مسنده، وقال السيوطي في الجامع الصغير حديث حسن .
به‌واتاى : كارو كرده‌وه‌ى به‌نده‌كان ده‌خرێته به‌رده‌م ڵه‌روه‌ردگار ئێواره‌ى هه‌موو رۆژانى پێنج شه‌مه‌و شه‌وانى جومعه ، كاروكرده‌وه‌ى ئه‌و كه‌سانه وه‌رناگیرێت كه سیله‌ى ره‌حمیان بچرِاندووه .
مسوڵمانى پابه‌ند و ژیر و وریا، كه مه‌به‌ستى ره‌زامه‌ندى خواى گه‌وره‌و پارێزراوبوون بێت له دنیا و قیامه‌تدا، خۆى ده‌پارێزێت له بچرِانى سیله‌ى ره‌حم، ده‌زانێت ئه‌و پچرِانه ده‌بێته هۆى دوركه‌وتنه‌وه له سۆز و به‌زه‌یى خوداو، نزاو پارِانه‌وه‌كانى وه‌رناگیرێت و كاروكرده‌وه‌كانى به‌تاڵ ده‌بێته‌وه.
به‌راستى به‌ڵایه‌كى گه‌وره‌یه روبه‌روى مرۆڤ ده‌بێته‌وه كاتێك له‌خوا بپارِێته‌وه‌و وه‌ڵام نه‌درێته‌وه، كاروكرده‌وه‌ى چاك بكات و به‌رز نه‌بێته‌وه، دووركه‌وێته‌وه له سۆز و به‌زه‌یى خوا، بۆیه مسوڵمانى ژیر و وریا خۆى ده‌پارێزێت له‌وه‌ى رۆژێك له رۆژان سیله‌ى ره‌حم فه‌رامۆش بكات.
پچرِانى سیله‌ى ره‌حم تاوانێكه خواى گه‌وره سزاى دونیا و رۆژى دوایى بۆ داناوه، تاوانێكه خواى گه‌وره له‌گه‌ڵ داوێنپیسیدا هاوتاى كردوه، ئه‌وه‌تا پێغه‌مبه‌رى خوا فه‌رمویه‌تى: (ما ذنب أحرى أن يعجل الله لصاحبه العقوبة في الدنيا ، مع ما يدخر له في الآخرة من قطيعة الرحم و البغي)الراوي: أبو بكرة نفيع بن الحارث المحدث: الألباني - المصدر: صحيح الأدب المفرد - الصفحة أو الرقم: 48خلاصة حكم المحدث: صحيح.
مسوڵمانى خواناسى هوشیار سیله‌ى ره‌حم به‌جێ دێنێت و ژیانى دونیا و ماڵ و سامان و كاروبارى رۆژانه واى لێ ناكات له‌و ئه‌ركه پیرۆز و گرنگه‌دا دوابكه‌وێت، به‌رده‌وام هه‌وڵ ده‌دات خزم و كه‌سوكارى به‌سه‌ر بكاته‌وه‌و چاكه‌یان له‌گه‌ڵدا بكات و هاوكارییان بكات به پێى ریزبه‌ندى.
ئه‌وه‌تا كه‌سێك دێته لاى پێغه‌مبه‌رى خوا( صلی الله علیه وسلم ) پرسیارى لێ ده‌كات و ده‌ڵێت:( يا رسول الله ! من أحق بحسن الصحبة ؟ قال " أمك . ثم أمك . ثم أمك . ثم أبوك . ثم أدناك أدناك ") متفق علیه.
به‌واتاى : ئه‌ى پێغه‌مبه‌رى خوا كێ له‌به‌رترو شایسته تره به چاكه‌كردن له‌گه‌ڵیدا فه‌رموى دایكت، ئینجا دایكت، ئینجا دایكت، ئینجا باوكت، ئینجا ئه‌وانه‌ى له‌خوار ئه‌وانه‌وه‌ن به‌رِیزبه‌ندى مسوڵمان له خێر و چاكه‌كردن و هاكارى كه‌سوكاردا دوو پاداشتى ده‌ست ده‌كه‌وێت، پاداشتى كه‌سایه‌تى و پاداشتى خێركردن. ئه‌وه‌تا پێغه‌مبه‌رى خوا( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رمویه‌تى: (الصدقة على المسكين صدقة ، وعلى ذي الرحم ثنتان : صدقة وصلة) رواه الترمذی وقال حدیث حسن.
ئه‌مه‌و ئایینى پیرۆزى ئیسلام، كه ئایینى لێبورده‌یى و مرۆڤایه‌تیه، هانى مسوڵمانان ده‌دات به جێبه‌جێ كردنى سیله‌ى ره‌حم له‌گه‌ڵ كه‌سانى نامسوڵمانیشدا، ئه‌وه‌تا پێغه‌مبه‌رى خوا( صلی الله علیه وسلم) فه‌رمویه‌تى: ( إن آل أبي - قال عمرو : في كتاب محمد بن جعفر بياض - ليسوا بأوليائي ، إنما وليي الله وصالح المؤمنين ) . زاد عنبسة بن عبد الواحد ، عن بيان ، عن قيس ، عن عمرو بن العاص قال : سمعت النبي صلى الله عليه وسلم : ( ولكن لهم رحم أبلها ببلالها ) . يعني أصلها بصلتها . إن آل أبي فلان لیسوا بأوليائي، إنما ولیی الله وصالح المؤمنین، ولكن لهم رحم ابلها ببلالها) الراوي: عمرو بن العاص المحدث: البخاري - المصدر:صحيح البخاري - الصفحة أو الرقم: 5990خلاصة حكم المحدث: صحيح.
چه‌مك و واتاى سیله‌ى ره‌حم به مانا فراوانه‌كه‌ى:
به‌جێهێنانى سیله‌ى ره‌حم ته‌نها به به‌خشینى ماڵ و سامان نایه‌ت، به‌ڵكو به‌خشینى ماڵ ته‌نها ئه‌وكه‌سانه ده‌گرێته‌وه كه هه‌ژار و ده‌ستكورتن، مسوڵمان ده‌توانێت به سه‌ردانى و هه‌واڵ پرسى به‌سه‌ریان بكاته‌وه‌و ئامۆژگارییان بكات و هاوكارییان بكات و به زمانى شیرین له‌گه‌ڵیان بدوێت و به روى گه‌ش و كراوه‌و زه‌رده‌خه‌نه‌وه مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵدا بكات.
به‌دیهێنانى سیله‌ى ره‌حم ده‌شێت ئه‌نجام بدرێت له‌رێگاى ته‌له‌فۆن و نامه و به‌خشینى دیارى و ئیمه‌یل و هه‌ر شێوازێكى تر. ئه‌مه‌ش به پێى پله‌ى كه‌سایه‌تى و شوێنى جوگرافى و بارودۆخ گۆرِانى به‌سه‌ردا دێت.
ئامۆژگارى كردنى خزم و كه‌سوكار و وشیاركردنه‌وه‌و ئاگاداركردنه‌وه‌یان له كاروبارى ئایین و ره‌فتار و ئاستى زانستى و پسپۆرِى و كاروبارى بازرگانى و گه‌شت و سه‌فه‌ر و په‌یوه‌ندییه‌كانیان له بواره جۆربه‌جۆره‌كاندا ده‌چێته خانه‌ى جێبه‌جێ كردنى سیله‌ى ره‌حمه‌وه‌و پێویسته مسوڵمان فه‌رامۆشیان نه‌كات.
هه‌ڵه‌یه‌كى باوه كه چاوه‌رِوان بین له به‌رامبه‌ر سه‌ردانى كردنمان بۆ لاى كه‌سوكار، یان به‌خشینى دیارى، به‌هه‌مان شێوه ره‌فتارمان له‌گه‌ڵدا بكرێت. به‌ڵكو پێویسته چه‌ندین جار تۆ سه‌ردان بكه‌یت، وه‌ك سه‌ردانى دایك و باوك، یان سه‌ردانى كه‌سوكارى نه‌خۆش، یان ئه‌وانه‌ى بارودۆخێكى تایبه‌تییان هه‌یه.
تا ئه‌و ئه‌ندازه‌یه‌ى پێغه‌مبه‌رى خوا( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رمویه‌تى: (بلوا أرحامكم ولو بالسلام) رواه البزاز عن ابن عباس، وطرقه یقوی بعضها بعضا. به‌واتاى (سیله‌ى ره‌حم به‌جێ بێنن، گه‌ر به سڵاوێكیش بێت ).
مسوڵمان سیله‌ى ره‌حم جێبه‌جێ ده‌كات له‌گه‌ڵ ئه‌و كه‌سانه‌ش كه سیله‌ى ره‌حم به‌رامبه‌رى جێبه‌جێ ناكه‌ن، چونكه مسوڵمان له جێبه‌جێ كردنیدا، مه‌به‌ستى ره‌زامه‌ندى خواى گه‌وره‌و خۆرِازاندنه‌وه به ره‌وشته باڵاكانى ئیسلامه‌وه‌یه‌و، چاوه‌رِوانى پاداشتى هاوشێوه له به‌رامبه‌ر ناكات. ئه‌وه‌تا پێغه‌مبه‌رى خوا( صلی الله علیه وسلم ) جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه ده‌كاته‌وه‌و ده‌فه‌رموێت: (ليس الواصل بالمكافئ، ولكن الواصل الذي إذا قطعت رحمه وصلها) رواه البخاری. به‌واتاى (ئه‌وانه‌ى سیله‌ى ره‌حم جێبه‌جێ ده‌كه‌ن ئه‌وانه نین كه وه‌ڵامى سه‌ردانه‌كان ده‌ده‌نه‌وه، به‌ڵكو ئه‌وانه‌ن كه سه‌ردانى كه‌سانێك ده‌كه‌ن له‌كاتێكدا ئه‌وان سه‌ردانیان نه‌كردون) ئه‌م رێنمونى و ئامۆژگارییه‌ى پێغه‌مبه‌ر( صلی الله علیه وسلم ) ره‌وشتى هێمنى و ئارامى و لێبورده‌یى و به‌خشین له‌نێو دڵ و ده‌رونى مسوڵماندا به‌هێز ده‌كات، له‌كاتێكدا ئه‌م سیله‌ى ره‌حم جێبه‌جێ ده‌كات و، به‌رامبه‌ریشى سیله‌ى ره‌حم ده‌پچرِێنێت و به وشكى و خراپى مامه‌ڵه‌ى له‌گه‌ڵدا ده‌كات.
له‌كۆتاییدا ئاماژه به‌م فه‌رموده‌یه‌ى پێغه‌مبه‌رى خوا( صلی الله علیه وسلم ) ده‌ده‌ین، كه ده‌فه‌رموێت: (الرحم معلقة بالعرش تقول : من وصلني وصله الله . ومن قطعني قطعه الله) متفق علیه. به واتاى (سیله‌ى ره‌حم و خزمایه‌تى به عه‌رشى خواوه هه‌ڵواسراوه‌و ده‌ڵێت: ئه‌وه‌ى بمگه‌یه‌نێت خواى گه‌وره ده‌یگه‌یه‌نێت، ئه‌وه‌ى بیپچرِێنێت خواى گه‌وره ده‌یپچرِێنێت.
