نمونه‌ی ته‌طبیقی له‌سه‌ر داناپێدانانی ناو و صیفه‌ته‌كاندا له‌ڕوانگه‌ی قورئان وسوننه‌ته‌وه

نمونه‌ی ته‌طبیقی له‌سه‌ر داناپێدانانی

ناو و صیفه‌ته‌كاندا له‌ڕوانگه‌ی قورئان وسوننه‌ته‌وه‌

] kurdish – كوردی – كردي [

حاجی ئومێد چرۆستانی

پێداچونه‌وه‌ی: پشتیوان سابیر عه‌زیز

2012 - 1433

﴿ أمثلة تطبيقية لإثبات الأسماء والصفات ﴾

في ضوء الكتاب والسنة

« باللغة الكردية »

أوميد عمر علي

مراجعة: بشتيوان صابر عزيز

2012 - 1433

نمونه‌ی ته‌طبیقی له‌سه‌ر داناپێدانانی

ناو و صیفه‌ته‌كاندا له‌ڕوانگه‌ی قورئان وسوننه‌ته‌وه‌

قورئانی پیرۆز و سوننه‌تی پیغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) له‌زۆر جێگا وبه‌چه‌ند شێوه‌یه‌كی جیاجیا وبه‌چه‌ند شێوازێك ناو و صیفاته‌كانیان بۆ په‌روه‌ردگاری به‌عیزه‌ت و باڵاده‌ست جێگیر وئیثبات كردووه‌ .

ناو وصیفاته‌كانی خوای گه‌وره‌ ئه‌وانه‌ی له‌قورئان و سوننه‌تدا ثابت بوون یه‌كجار زۆرن و كتێب وپه‌رتووك و دانراوی زۆری لسه‌ر نووسراوه‌ و زانایانیش زۆرێكیان لێی ژماردووه‌، ئێمه‌ش لێره‌دا هه‌ندێكیان وه‌ك نموونه‌ نه‌ك هه‌ر ئه‌وه‌نده‌بن باس ده‌كه‌ین :

له‌ناوه‌كانی خوای گه‌وره‌ و به‌رز وبڵند :

الحي القیوم :

واته‌ : `هه‌میشه‌ زیندووه‌ و ژیانی ته‌واو و به‌رده‌وامی هه‌یه‌، سه‌ره‌تا وكۆتایی بۆ نییه‌، هه‌موو ژیانێكی تر ئه‌و ده‌یبه‌خشێت، وڕاگری خۆیه‌تی، پێویستی به‌خه‌ڵك نییه‌، وه‌ڕاگری هه‌موو خه‌ڵكه‌ له‌ئاسمان و زه‌وی وهه‌مووان پێویستیان به‌وه‌ .

قورئانی پیرۆز وسوننه‌تی پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) به‌ڵگه‌ن له‌سه‌ر ئه‌م دوو ناوه‌، خوای گه‌وره‌ فه‌رموویه‌تی : ( ٱللَّهُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡحَيُّ ٱلۡقَيُّومُۚ ..) {البقرة :255} واته‌ : خوا ئه‌و خوایه‌یه‌ که‌ هیچ په‌رستراوێکی(به‌هه‌ق) نیه‌ بێجگه‌له‌ له ئه‌‌و هه‌میشه‌ زیندووی ته‌دبیرکه‌ر و ڕاگر(ی بوونه‌وه‌ره‌) .

له‌ سوننه‌تی پێغه‌مبه‌ریش دا (صلی الله علیه وسلم) ئه‌و فه‌رموده‌یه‌یه‌ كه‌ ئه‌نه‌سی كوڕی مالیك ( خوای لێ ڕازی بێت) ئه‌گێڕێته‌وه‌ وئه‌ڵێت : كنا مع النبي (صلى الله عليه وسلم) في حلقة ورجل قائم يصلي فلما ركع وسجد وتشهد ودعا فقال : اللهم إني أسألك بأن لك الحمد لا إله إلا أنت بديع السموات والأرض يا ذا الجلال والإكرام يا حي يا قيوم، فقال النبي (صلى الله عليه وسلم) : " لقد دعا باسم الله الأعظم الذي إذا دُعي به أجاب وإذا سُئل به أعطى " { رواه الحاكم به‌ژماره‌ (1856) وقال صحیح علی شرط مسلم ووافقه الذهبي} واته‌ : ئه‌نه‌س (خوای لێ ڕازی بێت) ئه‌ڵیت : له‌كۆڕ وكۆبوونه‌وه‌یه‌كدا له‌گه‌ڵ پێغه‌مبه‌ردا بووین (صلی الله علیه وسلم) پیاویك هه‌ستا نوێژ بكات جا كاتێك ڕكوع وسوژده‌ی برد و ته‌حیاتی خوێند دوعای كرد و ووتی : ئه‌ی خوایه‌ من داوات لێ ده‌كه‌م ولێت ده‌پاڕێمه‌وه‌ كه‌ هه‌رچی سوپاس وستایشه‌ بۆ تۆیه‌، هیچ په‌رستراوێكی به‌هه‌ق نییه‌ جگه‌ له‌ذاتی تۆ، ئه‌ی به‌دیهێنه‌ری ئاسمانه‌كان و زه‌وی ئه‌ی خاوه‌ن ڕیز وحورمه‌ت ئه‌ی ئه‌و كه‌سه‌ی هه‌میشه‌ زیندوویت ته‌دبیری هه‌موو كارێك ده‌كه‌یت و ڕاگری بوونه‌وه‌ریت، پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) فه‌رمووی : بێگومان به‌هه‌ره‌ ناوه‌ به‌رز وبڵنده‌كانی خوای گه‌وره‌ داوای كرد وپاڕایه‌وه‌ ئه‌گه‌ر پێی بپارێیته‌وه‌ گیرا ده‌بێت، وه‌ ئه‌گه‌ر داوای پێ بكرێت پێی ده‌به‌خشررێت .

الحمید :

سوپاس ده‌كرێت بۆ ناو صیفات وكاره‌كانی به‌نهێنی وبه‌ئاشكرا، له‌خۆشیدا وناخۆشیدا، هه‌ر ئه‌وه‌ شایانی شوكر وسوپاس وخاوه‌نی سیفه‌تی كه‌ماڵه‌ .

ئه‌م ناوه‌یش ئه‌م ئایه‌ته‌ به‌ڵگه‌یه‌ له‌سه‌ری، خوای گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت : ( وَٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّ ٱللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ ) {البقرة :267} واته‌ : بزانن بێگومان كه‌ خوای گه‌وره‌ (الله) زۆر ده‌وڵمه‌نده‌ وبێ نیازه‌ له‌هه‌موو شتێك و شایانی سوپاس و ستایشه‌ .

له‌ سوننه‌تیشدا ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه‌عبی كوڕی عوجره‌ به‌ڵگه‌یه‌ له‌سه‌ر ئه‌م ناوه‌ پیرۆزه‌ كه‌ ده‌گێڕێته‌وه‌ و ئه‌ڵێت : " في التسهد أن النبي علمهم (صلى الله علي وسلم) أن يقولوا : الله صل على محمد وعلى آل محمد كما صليت على إبراهيم وعلى آل إبراهيم إنك حميد مجيد " {صحيح البخاري ژماره‌ (3370) ومسلم ژماره‌ (406)} واته‌ : پێغه‌مبه‌ری خوا (صلى الله علي وسلم) فێری كردن له‌ ته‌حیات ودوای شایه‌تومان بڵێن : ئه‌ی خوای گه‌وره‌ صه‌ڵات وسه‌لام بنێره‌ بۆ سه‌ر محمد و ئالی محمد هه‌روه‌ك چۆن صه‌ڵات وسه‌لامت ناردووه‌ بۆ سه‌ر ئیبراهیم وئالی ئیبراهیم، به‌ڕاستی ئه‌ی خوایه‌ تۆ سوپاسكراو وشایانی سوپای وستایشیت و زۆریش خاوه‌نی فه‌خر و به‌رزی وپله‌وپایه‌یت له‌ ئاسمانه‌كان وزه‌وییدا

الرحمن والرحیم

الرحمن : خودا زۆر به‌ڕه‌حم وبه‌ به‌زه‌ییه‌ بۆ هه‌موو دروستكراوه‌كانی وئه‌م ناوه‌ تایبه‌ته‌ به‌ خوای گه‌وره‌وه‌ ونابێت كه‌س به‌و ناوه‌وه‌ ناوبنرێت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر (عبد) ی له‌گه‌ڵ بێت ئه‌وه‌ ده‌بێت .

الرحیم : به‌به‌زه‌ییه‌ له‌گه‌ڵ باوه‌ڕداران له‌دونیا ودواڕۆژدا .

به‌ڵگه‌ش له‌سه‌ر ئه‌م دوو ناوه‌، خوای گه‌وره‌ فه‌رموویه‌تی : ( ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِينَ ( ٢) ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ (٣) {الفاتحة :2 – 3} واته‌ : سوپاس وستایش بۆ په‌روه‌دگاری جیهانیان (2) به‌خشنده‌ی میهره‌بان‌، کانگای ڕه‌حمه‌ت و میهره‌بانیه‌ (ڕه‌حمه‌تی له‌ دنیادا هه‌موو شتێکی گرتۆته‌وه‌، به‌ڵام له‌ قیامه‌تدا ته‌نها بۆ ئیماندارانه‌ (3) .

سوننه‌تی پێغه‌مبه‌ریش (صلی الله علیه وسلم) به‌ڵگه‌یه‌ له‌سه‌ر بڕیاردانی ئه‌م دوو ناوه‌ بۆ خوای گه‌وره‌ : أمر النبي (صلى الله عليه وسلم) كاتبه يوم الحديبية عند كتابة الصلح بينه وبين المشركين أن يكتب ( بسم الله الرحمن الرحيم ) {صحيح البخاري ژماره‌ (2731)} واته‌ : پیغه‌مبه‌ری خوای (صلی الله علیه وسلم) له‌ڕۆژی صوڵح وئاشته‌وای كردنی حوده‌یبه‌یه‌ له‌گه‌ڵ موشریكه‌كاندا فه‌رمانی كرد به‌نووسه‌ره‌كه‌ی كه‌ بنوسێت ( بسم الله الرحمن الرحیم) به‌ناوی خوای به‌خشنده‌ی میهره‌بان .

الحلیم : زۆر له‌سه‌ر خۆیه‌ له‌كاره‌كانیدا

به‌ڵگه‌ش له‌سه‌ر ئه‌م ناوه‌، خوای گه‌وره‌ ئه‌فه‌رموێت : ( إِنَّهُۥ كَانَ حَلِيمًا غَفُورٗا ) {فاطر :41} واته‌ : به‌ڕاستی هه‌ر ئه‌و هه‌میشه‌و به‌رده‌وام خۆگرو ئارامگرو لێخۆشبووه .

له‌سوننه‌تیشدا ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌یه‌ : عن ابن عباس (رضي الله عنهما) أن رسول الله ( صلى الله عليه وسلم) كان يقول عند الكرب : " لإله إلا الله العظيم الحليم " {رواه البخاري به‌ژماره‌ (6345) ومسلم به‌ژماره‌ (2730)} واته‌ : عبد الله‌ی كوڕی عه‌باس (خوایان لێ ڕازی بێت) ئه‌گێڕێته‌وه‌ كه‌ پیغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) له‌كاتی ناڕه‌حه‌تی و ناخۆشیدا ئه‌یفه‌رموو : هیچ په‌رستراوێكی به‌هه‌ق وڕاست جگه‌ له‌خوای گه‌وره‌ (الله) نییه‌ كه‌ زۆر به‌رزوبڵند و له‌سه‌ر خۆیه‌ .

له‌ صیفاته‌كاتی خوای گه‌وره‌ش :

القدرة : هێز وده‌سه‌ڵات

ئه‌مه‌ش صیفه‌تێكی ذاتیه‌ بۆ خوای گه‌وره‌ و به‌ قورئان و سوننه‌ت ثابت وجێگیر بووه‌ بۆ خوای گه‌وره‌، مانای (صیفه‌تی ذاتیة) ئه‌وه‌یه‌ كه‌ صیفه‌تێكی جیانه‌بووه‌یه‌ له‌ذاتی خوای گه‌وره وپاك وبێگه‌رد‌ و وملازیمی ئه‌وه‌ ولێی جیا نابێته‌وه‌، خوای گه‌وره‌ فه‌رموویه‌تی : ( ٱللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ قَدِيرٞ ) {البقرة :20} واته‌ خوای گه‌وره‌ (الله) به‌سه‌ر هه‌موو شتێكدا به‌ده‌سه‌ڵات و به‌توانایه‌ .

له‌سوننه‌تیشدا : عن عثمان بن أبي العاص أنه شكا إلى النبي (صلى الله عليه وسلم) وجعا يجده في جسده منذ أسلم فقال له رسول الله (صلى الله عليه وسلم) : " ضع يدك على الذي تألم من جسدك، وقل : بسم الله ثلاثا وقل سبع مرات : " أعوذ بعزة الله وقدرته من شر ما أجد وأحاذر " { رواه مسلم به‌ژماره‌ (2202)} واته‌ : عوسمانی كوڕی ئه‌بی العاص هاته‌ لای پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) وهاواری ئێش وئازارێكی ئه‌كرد له‌و كاته‌وه‌ موسڵمان بوو بوو پێوه‌ی بوو، پێغه‌مبه‌ریش (صلی الله علیه وسلم) پێی فه‌رموو : ده‌ستت بخه‌ره‌ سه‌ر ئه‌و جێگایه‌ی كه‌ ئازاری هه‌یه‌ له‌ لاشه‌تدا و سێ جار بڵێ (بسم الله) به‌ناوی خوا (الله) و حه‌وت جاریش بڵێ : په‌نا ده‌گرم به‌خوای گه‌وره‌ و به‌هێز وبه‌ده‌سه‌ڵات له‌ خراپه‌ وشه‌ڕی ئه‌وه‌ی هه‌ستی پێ ده‌كه‌م و ولێی ئه‌ترسم .

الحیاة : خاوه‌ن ژیانه‌ و هه‌ر ئه‌ویش ژیان ئه‌به‌خشێ به‌هه‌موو زینده‌ورێك

ئه‌م صیفه‌ته‌ش له‌ صیفه‌ته‌ ذاتیه‌كانی خوای گه‌وره‌یه‌، وله‌ ناوی پیرۆزی (الحي) وه‌رگیراوه‌، پێشتر باسی به‌ڵگه‌كانی ئه‌م ناوه‌مان كرد .

العلم : خاوه‌ن زانست وزانیاری .

صیفه‌تێكی ذاتی خوای گه‌وره‌یه‌، ئه‌م صیفه‌ته‌ به‌قورئان وسوننه‌ت جێگیروثابت بووه‌، خوای گه‌وره‌ فه‌رموویه‌تی : ( وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيۡءٖ مِّنۡ عِلۡمِهِۦٓ ..) واته‌ : هیچ کام له‌ دروستکراوانی زانست و زانیاری ته‌واویان نیه‌ ده‌رباره‌ی زانیاری و زانسته‌کانی ئه‌و.

له‌سوننه‌تیشدا : حديث جابر بن عبد الله (رضي الله عنه) أن النبي (صلى الله عليه وسلم) كان يعلمهم أن يقولوا في الاستخارة : " اللهم إني أستخيرك بعلمك وأستقدرك بقدرتك ... " { رواه البخاري به‌ژماره‌ (6382)} واته‌ : جابر یكوڕی عبد الله (خوای لێ ڕازی بێت) ئه‌گێڕێته‌وه‌ كه‌ پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) فێری ئه‌وه‌ی ئه‌كردن له‌كاتی داوای ئیستخاره‌دا (مه‌به‌ست پێی ئه‌وه‌یه‌ كه‌سێك ئه‌گه‌ر دوودڵ بێت له‌كردنی كاریك یان ئیشێك كه‌ نه‌زانێت كامیان ئه‌نجام بدات) ئه‌م دوعایه‌ بڵێن : ئه‌ی خوایه‌ من داوات لێ ده‌كه‌م به‌ زانست وزانیاریت وه‌ داوات لێ ده‌كه‌م كه‌به‌هێز وتوانای خۆت هێزم پێ ببه‌خشیت و دڵم بخه‌یت به‌لایه‌كیاندا وكارێكیانم بۆ دیاری بكه‌یت .

الارادة : وویست و ئیراده‌

ئه‌م صیفه‌ته‌ صیفه‌تیكی فیعلی و كرداری خوای گه‌وره‌یه‌ و به‌قورئان وسوننه‌ت ثابت بووه‌ بۆ خوای گه‌وره‌، صیفاتی فیعلی وكردارییش به‌نده‌ به‌ وویست وقودره‌ت و مه‌شیئه‌تی خوای گه‌وره‌وه‌، ئه‌گه‌ر وویستی ئه‌نجامی ئه‌دات و ئه‌گه‌ر نه‌یشیوویست نایكات، خوای گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت : ( فَمَن يُرِدِ ٱللَّهُ أَن يَهۡدِيَهُۥ يَشۡرَحۡ صَدۡرَهُۥ لِلۡإِسۡلَٰمِۖ وَمَن يُرِدۡ أَن يُضِلَّهُۥ يَجۡعَلۡ صَدۡرَهُۥ ضَيِّقًا حَرَجٗا كَأَنَّمَا يَصَّعَّدُ فِي ٱلسَّمَآءِۚ ...) {الأنعام : 125} واته‌ : جا هه‌رکه‌سێك خوا بیه‌وێت ڕێنموونی بکات سینگی فراوان ده‌کات بۆ ئیسلام(و بڕوا هێنان) وه‌ هه‌ر که‌س خوا بیه‌وێت گومڕای کات ( له‌به‌ر نه‌شیاوی خۆی) سنگی زۆر ته‌نگ ده‌کات وه‌ك ئه‌وه‌ی (بیه‌وێ) به‌رز ببێته‌وه‌ به‌ره‌و ئاسمان .

له‌سوننه‌تیشدا : حديث عبدالله بن عمر (رضْ الله عنهما) قال : سمعت رسول الله (صلى الله عليه وسلم) يقول : " إذا أراد الله بقوم عذابا أصاب العذاب من كان فيهم ثم بعثوا على أعمالهم " { رواه مسلم به‌ژماره‌ (9287)} واته‌ : عبدالله‌ی كوڕی عومه‌ر (خوایان لێ ڕازی بێت) ئه‌ڵێت : له‌پێغه‌مبه‌ری خودام (صلی الله علیه وسلم) بیست كه‌ ئه‌یه‌فه‌رموو : ئه‌گه‌ر خوای گه‌وره‌ سزای بۆ گه‌لێك بوێت ئه‌وا سزا تووشی ئه‌وانه‌ ده‌كات له‌ناویاندا پاشانیش له‌سه‌ر ئه‌و كاره‌نه‌یان زیندوو ده‌كرێنه‌وه‌ .

العلو : به‌رزی وبڵندی

ئه‌م صیفه‌ته‌ صیفه‌تێكی ذاتیه‌ وبه‌ قورئان و سوننه‌ت ثابت وجێگیركراوه‌ بۆ خوای گه‌وره‌، وه‌ك ده‌فه‌رموێت : (سَبِّحِ ٱسۡمَ رَبِّكَ ٱلۡأَعۡلَى) {الاعلی :1} واته‌ : به‌رده‌وام ته‌سبیحاتی په‌روه‌ردگاری به‌رزو بڵندی خۆت بكه‌ و به‌پاكی ناوی ببه‌و، واته‌: به‌پاكی له‌هه‌ر كه‌م و كوڕیی و ناته‌واوییه‌ك ڕا بگره‌ پێشه‌وا (أحمد) ده‌ڵێت: په‌یامبه‌ر (صلی الله‌ علیه‌ وسلم) هه‌ركات ئه‌م ئایه‌ته‌ی ئه‌خوێنده‌وه‌ ئه‌یفه‌رموو: (سبحان ربك الأعلى) { مسند أحمد ١/٢٣٢} .

هه‌روه‌ها فه‌رموویه‌تی : ( يَخَافُونَ رَبَّهُم مِّن فَوۡقِهِمۡ وَيَفۡعَلُونَ مَا يُؤۡمَرُونَ) {النحل:50} واته‌ : فریشته‌كان له‌ په‌روه‌ردگاری خۆیان كه‌به‌سه‌ریانه‌وه ده‌ترسن و ئه‌وه‌یشی كه‌ فه‌رمانیان پێ ده‌كرێت ئه‌نجامی ئه‌ده‌ن .

له‌سوننه‌تیشدا هاتووه‌ : ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه‌ پێشتر باسمان كرد كه‌ پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) هاوه‌ڵه‌ به‌ڕێزه‌كانی فێركرد كه‌ له‌كاتی نووستندا بڵێن : (‌ .... اللهم أنت الأول فليس قبلك شيء وأنت الآخر فليس بعدك شيء وأنت الظاهر فليس فوقك شيء وأنت الباطن فليس دونك شيء اقض عنا الدين وأغننا من الفقر " { صحیح مسلم به‌ژماره‌ (2713)} واته‌ : ئه‌ی خوایه‌ تۆ یه‌كه‌میت وهیچ شتیك پیش تۆ نییه‌، وه‌ تۆ دواهه‌مینیت و دوای تۆ هیچ شتێك نییه‌، تۆ ئاشكرایت له‌سه‌روو تۆوه‌ هیچ شتێك نییه‌، وه‌ تۆ په‌نهانیت و له‌تۆ په‌نهان تر نییه‌، ئه‌ی خوایه‌ قه‌رزه‌كانمان بۆ بده‌ره‌وه‌ و له‌ هه‌ژاری بمانپارێزه‌ وده‌وڵه‌مه‌ندمانكه‌ لێی .

الاستواء : وه‌ستان

ئه‌م صیفه‌ته‌ش صیفه‌تێكی فعلی وكرداری خوای گه‌وره‌یه‌ وبه‌ قورئان وسوننه‌ت بۆ خوای گه‌وره‌ ثابت وجێگیر بووه‌، وه‌ك فه‌رموویه‌تی : (ٱلرَّحۡمَٰنُ عَلَى ٱلۡعَرۡشِ ٱسۡتَوَىٰ ) {طه‌ : 5} واته‌ : ئه‌و خوا به‌خشنده‌یه‌ چوویه‌ سه‌ر عه‌رشی خۆی، به‌ڵێ.. مه‌به‌ست به‌م چوون و سه‌ركه‌وتنه‌یه‌ بۆسه‌ر عه‌رش، سه‌ركه‌وتنێكه‌ شیاوی زاتی بڵندی ئه‌و بێت، به‌و شێوه‌یه‌ كه‌(سه‌له‌فی ساڵح) و پێشینانمان ته‌فسیریان كردووه‌و، بێ هیچ شوبهاندن و لێكدانه‌وه‌وه‌یه‌ك .

وعن قتادة بن نعمان (رضي الله عنه) قال : سمعت رسول الله (صلى الله عليه وسلم) يقول : " لما فرغ الله من خلقه استوى على عرشه " {رواه الذهبي في العلو به‌ژماره‌ (119) وقال : رواته ثقات، رواه الخلال في كتاب السنة} واته‌ : قه‌تاده‌ی كوڕی نوعمان (خوای لێ ڕازی بێت) ئه‌ڵیت : له‌پێغه‌مبه‌ری خوام (صلی الله علیه وسلم) بیست كه‌ ده‌یفه‌رموو : كاتێك خوای گه‌وره‌ له‌ دروستكردنی دروستكراوه‌كانی بوویه‌وه‌ له‌سه‌ر عه‌رشی خۆی وه‌ستا و قه‌راری گرت .

مانای (الاستواء) یش له‌زمانی عه‌ره‌بدا به‌واتای : به‌رزی و بڵندی و قه‌رارگرتن وبه‌رزبوونه‌وه‌ دێت، وه‌ستانی خوای گه‌وره‌ی به‌رز وبڵندیش له‌سه‌ر عه‌رشه‌كه‌ی وه‌ستانێكه‌ شایان وشایسته‌ی خۆی بێت، به‌بێ هیچ جۆره‌ لێكدانه‌وه‌ و شوبهاندنێك و هه‌موو جۆره‌ پرسیاركردنێكیش له‌م باره‌یه‌وه‌ وه‌ك ئیمامی مالیك ووتویه‌تی : بیدعه‌یه‌ .

الكلام : گوفتار وقسه‌كردن .

ئه‌م صیفه‌ته‌یش صیفه‌تێكی ذاتیه‌ به‌ ئیعتباری جۆر ونه‌وعی، وه‌ صیفه‌تیكی فیعلی وكرداریه‌ به‌ئیعتباری تاكی گوفتار وقه‌سه‌كردنی، خوای گه‌وره‌ هه‌ركایتك بیه‌وێت وچۆنیشی بوێت قسه‌ ئه‌كات به‌قسه‌كردنێك كه‌ ببیسترێت، قورئان وسوننه‌تیش به‌ڵگه‌ن له‌سه‌ر ئه‌م صیفه‌ته‌ بۆ خوای گه‌وره‌، وه‌ك له‌قورئاندا فه‌رموویه‌تی : (وَكَلَّمَ ٱللَّهُ مُوسَىٰ تَكۡلِيمٗا ) { النساء :164} واته‌ : به‌ڕاستی خوای گه‌وره‌ خۆی له‌گه‌ڵ موسادا گفتوگۆی یه‌کسه‌ری و ڕاسته‌وخۆی ئه‌نجامداوه‌( مه‌به‌ست ئه‌وه‌یه‌ به‌بێ هیچ جۆره‌ ناوبه‌ندگیرییه‌ك، نه‌ك به‌و واتایه‌ی كه‌ موسی خودای بینیبێت) .

هه‌روه‌ها فه‌رموویه‌تی : ( وَلَمَّا جَآءَ مُوسَىٰ لِمِيقَٰتِنَا وَكَلَّمَهُۥ رَبُّهُۥ قَالَ رَبِّ أَرِنِيٓ أَنظُرۡ إِلَيۡكَۚ قَالَ لَن تَرَىٰنِي وَلَٰكِنِ ٱنظُرۡ إِلَى ٱلۡجَبَلِ فَإِنِ ٱسۡتَقَرَّ مَكَانَهُۥ فَسَوۡفَ تَرَىٰنِيۚ فَلَمَّا تَجَلَّىٰ رَبُّهُۥ لِلۡجَبَلِ جَعَلَهُۥ دَكّٗا وَخَرَّ مُوسَىٰ صَعِقٗاۚ فَلَمَّآ أَفَاقَ قَالَ سُبۡحَٰنَكَ تُبۡتُ إِلَيۡكَ وَأَنَا۠ أَوَّلُ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ) {الأعراف : 143} واته‌ جا کاتێک موسا هات بۆ کات و شوێنی دیاریکراومان، په‌روه‌ردگار وتووێژی له‌گه‌ڵ دا کرد وتی: ئه‌ی په‌روه‌ردگارم خۆتم نیشان بده‌ تا بت بینم (په‌روه‌ردگار) فه‌رمووی: تۆ(له‌ دنیادا) من نابینی به‌ڵام سه‌یری (لای) شاخه‌که‌ بکه‌ جا ئه‌گه‌ر ئه‌و شاخه‌ له‌ شوێنی خۆی دا نه‌جوڵا ئه‌وه‌ دوای که‌مێك تۆش ده‌مبینی جا کاتێ په‌روه‌ردگاری خۆی ده‌رخست بۆ شاخه‌که‌ شاخه‌که‌ی ورد و خاش کرد (و له‌گه‌ڵ زه‌ویدا ته‌ختی کرد) و مووساش به‌بێ هۆشی که‌وت به‌ڕوودا جا وه‌ختێ هۆشی به‌خۆیدا هاته‌وه‌(چاك بوویه‌وه‌) فه‌رمووی: پاکی و بێگه‌ردی بۆ تۆ (ئه‌ی په‌روه‌ردگار) به‌ په‌شیمانی گه‌ڕامه‌وه‌ بۆ لات وه‌ من یه‌که‌می بڕوا دارانم.

له‌سوننه‌تیشدا هاتووه‌ : حديث أبي هريرة (رضي الله عنه) قال : قال رسول الله (صلى الله عليه وسلم) : " احتج آدم موسى فقال له موسى : يا آدم أنت أنت أبونا خَيَّبتنا وأخرجتنا من الجنة، فقال له آدم : يا موسى اصطفاك الله بكلامه وخط لك التوراة بيده .... الحديث " { رواه البخاري به‌ژماره‌ (6614) ومسلم به‌ژماره‌ (2652)} واته‌ : ئاده‌م وموسی (سه‌لامی خوایان لی بێت) بوو به‌ ده‌مه‌قاڵێیان (مه‌به‌ست پێی گفتۆگۆیان كرد) موسی به‌ئاده‌می فه‌رموو : تۆ باوكمان بوویت وبێ ئومێدت كردین وله‌به‌هه‌شت وه‌ده‌رتناین، ئاده‌میش پێی فه‌رموو : ئه‌ی موسی تۆ خوای گه‌وره‌ به‌ گفتۆگۆكردن له‌گه‌ڵ خۆی هه‌ڵیبژاردیت وبه‌ده‌ستی خۆی ته‌وراتی بۆ نووسیت .

زانایان له‌باره‌ی ئه‌م به‌یه‌ك گه‌یشتنه‌ی ئاده‌م وموسی ڕای جیاوازیان هه‌یه‌ : قال أبو الحسن القاضي : التقت أرواحهما في السماء، فوقع الحجاج بينهما، قال القاضي عياض : ويحتمل أنه على ظاهره، وأنهما اجتمعا بأشخاصهما، وقد ثبت في حديث الإسراء أن النبي صلى الله عليه وسلم اجتمع بالأنبياء، صلوات الله وسلامه عليهم أجمعين في السماوات، وفي بيت المقدس، وصلى بهم . قال : فلا يبعد أن الله تعالى أحياهم كما جاء في الشهداء . قال : ويحتمل أن ذلك جرى في حياة موسى ; سأل الله تعالى أن يريه آدم فحاجه { صحیح مسلم بشرح النووي} .

واته‌ : ئه‌بوئه‌لحه‌سه‌نی قاضی ئه‌ڵێت : ڕۆحه‌كانیان له‌ئاسمان به‌یه‌ك گه‌یشتوون وله‌وێ ئه‌و گفتوگۆیه‌ ڕوویداوه‌، قاضی عیاضیش ئه‌ڵێت : پێ ئه‌چێت هه‌ر به‌زاهیری ڕووی دابێت، وبه‌شه‌خصی كۆبوببنه‌وه‌، له‌فه‌رمووده‌كه‌ی ئیسرا ومیعراجیشه‌وه‌ ئیثبات بووه‌ كه‌ پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) له‌ئاسمان و له‌بیت المقدیسیش له‌گه‌ڵ پێغه‌مبه‌ران كۆبوویه‌وه‌ وئه‌وانی بینی (سه‌لامی خوا له‌سه‌ر گشتیان بێت) ونوێژی بۆكردن، هه‌ر قاضی عیاض ئه‌ڵیت : جا له‌به‌ر ئه‌مه‌ دوور نییه‌ كه‌ خوای گه‌وره‌ زیندووی كردبنه‌وه‌، وه‌ پێ ئه‌چیت ئه‌مه‌ هه‌ر له‌زه‌مانی موسی دا بووبێت و داوای له‌خوای گه‌وره‌ كردبێت كه‌ ئاده‌می پیشان بدات، پاشانیش ئه‌م گفتوگۆیه‌ ڕووی دابێت .

الوجه : ڕوو

ئه‌م صیفه‌ته‌یش صیفتێكی ذاتیی خوای گه‌وره‌یه‌ وبه‌قورئان وسوننه‌ت بۆ خوای گه‌وره‌ ثابت بوه‌، خوای گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت : (وَمَا تُنفِقُونَ إِلَّا ٱبۡتِغَآءَ وَجۡهِ ٱللَّهِۚ ) {البقرة :272} واته‌ : باوه‌ڕداران هیچ شتێك نابه‌خشن مه‌گه‌ر له‌به‌ر ڕه‌زامه‌ندی ڕووی ئه‌و نه‌بێت .

وه‌ فه‌رموویه‌تی : (وَيَبۡقَىٰ وَجۡهُ رَبِّكَ ذُو ٱلۡجَلَٰلِ وَٱلۡإِكۡرَامِ) {الرحمن :27} واته‌ : ( هه‌موو كه‌س له‌ناو ده‌چێت ) ته‌نها رووی په‌روه‌رد گاری خاوه‌ن شكۆ و كه‌ره‌مكه‌رت ده‌مێنێته‌وه‌.

له‌سنوننه‌تیشدا : حديث جابر بن عبد الله (رضي لله عنه) قال : لما نزلت هذه الآية : (قُلۡ هُوَ ٱلۡقَادِرُ عَلَىٰٓ أَن يَبۡعَثَ عَلَيۡكُمۡ عَذَابٗا مِّن فَوۡقِكُمۡ ) قال النبي (صلى الله عليه وسلم) : أعوذ بوجهك، فقال : (أَوۡ مِن تَحۡتِ أَرۡجُلِكُمۡ ) فقال : أعوذ بوجهك، قال : (أَوۡ يَلۡبِسَكُمۡ شِيَعٗا ) {الأنعام :65} فقال النبي (صلى الله عليه وسلم) : هذا أيسر {رواه البخاري به‌ژماره‌ (7406} واته‌ : جابر یكوڕی عه‌بدوڵا (خوای لێ ڕازی بێت) ئه‌ڵێت : كاتێك ئه‌م ئایه‌ته‌ دابه‌زی : (قُلۡ هُوَ ٱلۡقَادِرُ عَلَىٰٓ أَن يَبۡعَثَ عَلَيۡكُمۡ عَذَابٗا مِّن فَوۡقِكُمۡ ) واته‌ : ئه‌ی محمد بڵێ : خوای گه‌وره‌ به‌ده‌سه‌ڵاته‌ كه‌ له‌سه‌رووی سزاتان بۆ بنێرێت، پێغه‌مبه‌ریش (صلی الله علیه وسلم) فه‌رمووی: په‌نا ئه‌گرم به‌ڕووت ئه‌ی خوایه‌، ئه‌مجا خوای گه‌وره‌ فه‌رمووی : ( أَوۡ مِن تَحۡتِ أَرۡجُلِكُمۡ ) واته‌ : یان سزاتان له‌ژێر پێ وله‌ژێر خۆتانه‌وه‌ بۆ بنێرێت، دیسان پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) فه‌رمووی : په‌نا ئه‌گرم به‌ڕووت ئه‌ی خوایه‌، ئه‌مجا خوای گه‌وره‌ فه‌رمووی : ( أَوۡ يَلۡبِسَكُمۡ شِيَعٗا ) واته‌ : یان به‌رگی ته‌فره‌قه‌ و له‌یه‌ك جوداییتان بكاته‌ به‌ر وپه‌رته‌وازه‌تان بكات، ئه‌مجا پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) فه‌رمووی : ئه‌مه‌یان ئاسانتره‌ .

الیدان : دوو ده‌ست

ئه‌م صیفه‌ته‌ صیفه‌تێكی ذاتیی خوای گه‌وره‌یه‌ وخۆی خه‌بری پێداوه‌ وبه‌قورئان وسوننه‌ت ثبات بووه‌، خوای گه‌وره‌ فه‌رموویه‌تی : (وَقَالَتِ ٱلۡيَهُودُ يَدُ ٱللَّهِ مَغۡلُولَةٌۚ غُلَّتۡ أَيۡدِيهِمۡ وَلُعِنُواْ بِمَا قَالُواْ بَلۡ يَدَاهُ مَبۡسُوطَتَانِ يُنفِقُ كَيۡفَ يَشَآءُۚ) {المائدة :64} واته‌ : جوله‌كه‌كان ووتیان : ده‌ستی خوا به‌ستراوه‌ وبۆیه‌ خێری لی نابێته‌وه‌، ده‌ك ده‌ستی ئه‌وان ئیفلیج بێت و، شه‌له‌ل لێی بداو، هه‌رئه‌وانیشن ڕژدو چرووك (نه‌خێر وانی یه‌) به‌ڵکو هه‌ردوو ده‌ستی هه‌میشه‌ کراوه‌یه‌ چۆنی بیه‌وێت ده‌یبه‌خشێت .

هه‌روه‌ها ده‌فه‌رموێت : ( قَالَ يَٰٓإِبۡلِيسُ مَا مَنَعَكَ أَن تَسۡجُدَ لِمَا خَلَقۡتُ بِيَدَيَّۖ أَسۡتَكۡبَرۡتَ أَمۡ كُنتَ مِنَ ٱلۡعَالِينَ ) {ص : 75} واته‌ : خوا فه‌رمووی: ئه‌رێ ئیبلیس! چی رێی له‌ تۆ گرت كڕنووش به‌ری بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ به‌دوو ده‌سته‌ی خۆم دروستم كردووه‌ ؟ ئایا خۆت لاگه‌وره‌ بوو، یا له‌پله‌ به‌رزان بوویت؟ و سوژده‌ت به‌شیاوی خۆت نه‌زانی؟ .

له‌سوننه‌تیشدا هاتووه‌ : حديث أبي موسى الأشعري (رضي الله عنه) الذي رواه مسلم عن النبي (صلى الله عليه وسلم) قال : " إن الله يبسط يده بالليل ليتوب مسيء النهار، ويبسط يده بالنهار ليتوب مسيء الليل حتى تطلع الشمس من مغربها " { رواه مسلم به‌ژماره‌ (2759} واته‌ : پێغه‌مبه‌ری خودا (صلی الله علیه وسلم) ئه‌فه‌رموێت : خوای گه‌وره‌ (الله) به‌شه‌و ده‌یتی ڕاده‌خات وده‌یكاته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی گوناهیاری ڕۆژ ته‌وبه‌ بكات و بگه‌ڕێته‌وه‌ بۆلای، وه‌ به‌ڕۆژیش ده‌ستی ڕاده‌خات و ده‌یكاته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی گوناهباری شه‌و ته‌وبه‌ بكات و بگه‌ڕێته‌وه‌ بۆلای .

العینان : دوو چاو .

ئه‌م صیفه‌ته‌ صیفه‌تێكی ذاتیی خوای گه‌وره‌یه‌ وخۆی خه‌بری پێداوه‌ وبه‌قورئان وسوننه‌ت ثبات بووه‌، خوای گه‌وره‌ فه‌رموویه‌تی : (وَلِتُصۡنَعَ عَلَىٰ عَيۡنِيٓ ) {طه‌ :39} واته‌ : وه‌ تا له‌پێش چاو خۆشمدا گه‌وره‌ بیت و په‌روه‌رده‌ بكرێیت، هه‌روه‌ها فه‌رموویه‌تی : (وَٱصۡنَعِ ٱلۡفُلۡكَ بِأَعۡيُنِنَا وَوَحۡيِنَا ) {هود :37} واته‌ : ده‌بێ له‌به‌رچاو خۆمانه‌وه‌و به‌پێی سروش و فه‌رمانی خۆمان كه‌شتیه‌ك دروست بكه‌یت .

له‌سوننه‌تیشدا : حديث عبد الله بن عمر (رضي الله عنهما) في الصحيحين عن النبي (صلى الله عليه وسلم) أن قال : " إن الله لا يخفى عليكم إن الله ليس بأعور وأشار بيده إلى عينيه, وإن المسيج الدجال أعور العين اليمنى كأن عينه عنبة طافية " { رواه البخاري به‌ژماره‌ ( 7404) ومسلم به‌ژماره‌ (2933)} واته‌ : عه‌بدوڵای كوڕی عومه‌ر (خوایان لێ ڕازی بێت) ئه‌گێڕێته‌وه‌ كه‌ پیغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) ده‌فه‌رموێت : بێگومان خوای گه‌وره‌ لاتان شاراوه‌ نییه‌، به‌ڕاستی خوای گه‌وره‌ یه‌كچاو نییه، پیغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) له‌م كاته‌دا ئاماژه‌ی بۆ هه‌ردوو چاوی كرد، وه‌ مه‌سیحی ده‌جالیش چاوی ڕاستی نییه‌ و یه‌كچاوه‌ وچاوی ئه‌ڵێی ده‌نكه‌ ترێی ده‌رپۆقیوه‌ .

القدم : پێ .

ئه‌م صیفه‌ته‌ صیفه‌تێكی ذاتیی په‌روه‌ردگاره‌ و به‌ چه‌ند فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیح ثابت بووه‌، له‌و فه‌رموودانه‌یش، حدیث أبی هریرة فی تحاجج الجنة وفيه : " ..... فأما النار فلا تمتليء حتی يضع الله تبارك وتعالى رجله، تقول قط قط فهنالك تمتليء ويزوي بعضها إلى بعض ...." {رواه البخاري به‌ژماره‌ (4850) ومسلم به‌ژماره‌ (2846)} وفي بعض الروايات في الصحيحين " فيضع قدمه عليها ...." {رواه البخاري به‌ژماره‌ 4848، 4849) ومسلم به‌ژماره‌ 2848)} واته‌ : ئاگر پڕ ناكرێت (واته‌ پڕناكرێت له‌ بێباوه‌ڕ وگوناهباران) هه‌تاوه‌كو خوای گه‌وره‌ پێی ئه‌خاته‌ سه‌ری وئه‌گر ئه‌ڵێت : به‌سه‌ به‌سه‌ له‌وێ پڕده‌بێت وهه‌ندێكی پیشانی هه‌ندێكی تری ئه‌درێت، له‌ هه‌ندێ ڕیوایه‌تی تری صه‌حیحی بوخاری وموسلیمدا هاتووه‌ : پێی ئه‌خاته‌ سه‌ر دۆزه‌خ ...

ناو و صیفاتانه‌ی خوای گه‌وره‌ كه‌ له‌ قورئان وسوننه‌تدا هاتوون زۆرن و ناژمێررێن، ئه‌مه‌ش ته‌نها چه‌ند نمونه‌یه‌كن وواجبه‌ له‌سه‌ر موسڵمان كه‌ دانیان پێدا بنێت و ثابتی بكات بۆ خوای گه‌وره‌ وبه‌رز وبڵند به‌شێوه‌یه‌ك كه‌ شایان و شایسته‌ی كه‌مال وجه‌لالی خوابن به‌و شێوه‌یه‌ی كه‌ خوای گه‌وره‌ بۆ خۆی بڕیار داوه‌ له‌ كتێبه‌ پیرۆزه‌كه‌یدا، چونكه‌ ئه‌و ئه‌و زاناتره‌ به‌خۆی تا دروستكراوه‌كانی، هه‌روه‌ها دان بنێ به‌و ناو وصیفه‌تانه‌یشی كه‌ پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی (صلی الله علیه وسلم) ثابتی كردوون بۆ خوای گه‌وره‌، چونكه‌ زاناترینی ناو دروستكراوه‌كانی خوای گه‌وره‌یه‌ به‌په‌روه‌ردگاری وه‌ ته‌واوترین و دڵسۆزترین كه‌سه‌ بۆ ئامۆژگاری كردنی خه‌ڵكی و پاراوترین و ڕه‌وانبێژترین كه‌سه‌ له‌ناو مه‌خلوقاته‌كانی خوادا له‌ڕووی به‌یانكردن وه‌ دیسان خواناسترین وله‌خواترسترین كه‌سه‌، جا بۆیه‌ موسڵمان پێویسته‌ ئاگاداری ئه‌وه‌ بێت وهوشیار بێت له‌وه‌ی صیفاته‌كانی خوای گه‌وره‌ ته‌عطیل بكات یان بیچوێنێ وته‌شبیهی بكات به‌صیفاتی دروستكراوه‌كانی خوای گه‌وره‌، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی خوای گه‌وره‌ : ( لَيۡسَ كَمِثۡلِهِۦ شَيۡءٞۖ وَهُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡبَصِيرُ ) {شوری : 11} واته‌ : هیچ شتێك نیه‌ له‌وێنه‌ی ئه‌و بكات ،نه‌ له‌ذاتیدا، نه‌ له‌ سیفاتیدا، نه‌له‌ كرداریدا، بۆ خۆی ته‌نیایه‌و، له‌هه‌موو شتێك بێ نیازه‌ و هه‌مو شتێكیش نیازمه‌نده‌ به‌و وهه‌ر ئه‌ویشه‌ بیسه‌ری بینا، به‌ئاگایه‌ به‌ وته‌ی به‌نده‌كانی، بینایه‌ به‌ كاروكرداریان .