شرح اذکار حصن المسلم

(پناهگاه مسلمـان)

بسم الله الرحمن الرحیم

سخن مترجم

﴿وَٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ كَثِيرٗا لَّعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ﴾ [الأنفال: 45].

«الله را زیاد به یاد آورید تا رستگار شوید».

بدون تردید ذکر، تسبیح و دعا بهترین عملی است که وقت صرف آن گردد و انسان مشغول آن شود و قویترین وسیله برای تقرب به الله میباشد. انسان با ذکر الله زنده است و کسی که اهل ذکر و دعا نیست در واقع مردهای بیش نیست، همیشه قلبش پریشان، خاطرش آزرده، افکارش پراکنده و ارادهاش ضعیف است ولی کسیکه اهل ذکر و دعا است قلبش با ذکر الله آرام میگیرد: ﴿أَلَا بِذِكۡرِ ٱللَّهِ تَطۡمَئِنُّ ٱلۡقُلُوبُ﴾ [الرعد: 28]. «آگاه باش كه با ياد خدا دلها آرامش مىيابد». چرا که اذکار و اوراد بسان دژی محکم و غیر قابل نفوذ برای صاحب خویشاند که او را از گزند جن و انس و شیاطین در امان نگه میدارند. ذکر واقعی آن است که انسان لحظهای از یاد الله غافل نشود، به فکر مرگ و آخرت باشد، غبار غفلت را از خود بزداید و این وقتی ممکن و میسر است که زبانش نیز همیشه با ذکر و دعا تر و تازه باشد، هر کار مباحی را با بسم الله آغاز و با الحمدلله به پایان برساند، پایبند اذکار و دعاهای صبح و شام و مناسبتهای مختلف باشد.

با توجه به جایگاه رفیع اذکار شرعی و دعاهای نبوی در دین و اهمیت در دلهای مسلمین، در طول تاریخ کتابهای زیادی در این مورد نوشته شده و به جمعآوری اذکار و دعاها پرداختهاند که برخی مفصل و برخی مختصر و برخی حاوی اذکار و دعاهای صحیح و معتبر و بعضی مانند گردآورندهی هیزم در تاریکی شب، صحیح و ضعیف را کنار هم آوردهاند. از اینرو لازم است کسانی که به مسایل دینی، عبادی و اخروی اهمیت میدهند چشم بسته دنبال هر کتاب ذکر و دعایی نروند بلکه در جستجوی اذکار و دعاهای مسنون و ثابت از رسول اکرم ص باشند.

چرا که رسول مکرم اسلام در باب دعا همچون سایر ابواب دین، امت خویش را بر شاهراه روشنی گذاشته، اذکار و دعاهای مناسبتهای مختلف را به بهترین و کاملترین وجه بیان نموده، نیازی به اختراع و اجتهاد و استفاده از تجربهی دیگران در این زمینه باقی نگذاشته است.

کتاب حاضر شرح اذکار کتاب «حصن المسلم» یکی از صحیحترین کتابهای ذکر و دعا است که با وجود حجم کوچک بهخاطر داشتن اذکار و اوراد صحیح و ثابت و مسنون از مقبولیت ویژهای در دنیا برخوردار گردیده و تا کنون به چندین زبان دنیا ترجمه شده و به صورت جیبی چاپ و منتشر گردیده است.

این کتاب به شرح اذکار و پاداش و فوائد آنها پرداخته است به امید اینکه مورد استفاده قرار گرفته، خواننده را هرچه بیشتر مشتاق ذکر، تسبیح و دعا نماید زیرا زندگی انسان بدون ذکر و دعا هیچ ارزشی نخواهد داشت. باشد که زبانها با ذکر الله تر و تازه، قلبها با یاد الله شاد و جسمها با بندگی الله زنده و سرحال باشند.

والسلام

عبدالله احمدی 17 رجب المرجب 1432 هـ. زاهدان

مقدمهی مؤلف (حصن المسلم)

إِنَّ الْـحَمْدَ لِلَّهِ، نَحْمَدُهُ وَنَسْتَعِينُهُ، وَنَسْتَغْفِرُهُ وَنَعُوذُ بِاللهِ مِنْ شُرُورِ أَنْفُسِنَا، وَسَيِّئَاتِ أَعْمَالِنَا، مَنْ يَهْدِهِ اللهُ فَلاَ مُضِلَّ لَهُ، وَمَنْ يُضْلِلْ فَلاَ هَاِدَي لَهُ، وَأَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ، وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ صَلَى اللهُ عَلَيْهِ وَعَلَى آلِهِ وَأَصْحَابِهِ وَمَنْ تَبِعَهُمْ بِإِحْسَانٍ إِلَى يَوْمِ الدِّيْنِ وَسَلَّمَ تَسْلِيْمًا كَثِيرًا، أَمَّا بَعْدُ:

آنچه پیش روی دارید مختصرى است از کتابم: «الذِّكْرُ وَالدُّعَاءُ وَالْعِلاَجُ بِالـرُّقِي مِنَ الْكِتَابِ وَالسُّنَّةِ» که بخش الاذکار را برای استفاده در سفرها بهصورت مختصر در آوردم.

بدین جهت، فقط به ذکر متن حدیث، بسنده نمودهام و بهجاى سند، به ذکر یک یا دو مصدر اکتفا کردهام، لذا هرکس که خواهان شناخت صحابى حدیث و یا اسناد آن است به اصل منابع حدیث، مراجعه کند.

از الله ـ عز وجل ـ با توسّل به أسماء حسنى و صفات والایش خواهانم که آنرا به عنوان عملى خالص به درگاه کریم خویش بپذیرد و در دنیا و آخرت برایم سودمند گرداند و نیز براى کسى که آنرا مىخواند، یا آنرا چاپ مىکند، یا سبب انتشار آن مىگردد، سودمند قرار دهد درود الله بر پیامبر ما محمد ص و آل و اصحاب و پیروانش باد.

ماه صفر 1409هـ. ق

سعید بن علی بن وهف القحطانى

مسائلی پیرامون ذکر و دعا

این بحث را با فوائدی که امام ابن قیم در کتاب ارزشمند خویش:

«الوابل الصیب» برای ذکر و دعا بیان داشته است آغاز میکنم:

1- ذکر الله متعال باعث طرد شدن شیطان و قلع و قمع وسوسههای او میگردد.

2- ذکر، باعث خشنودی الله متعال است.

3- ذکر، از دل، غبار غم و پریشانی میزداید و بهجای آن شادی، خوشحالی و نشاط میبخشد.

4- ذکر الله متعال، باعث تقویت قلب و روح و همچنین نیرومند شدن جسم آدمی میگردد.

5- ذکر، به چهره و قلب، روشنی میبخشد.

6- ذکر، باعث جلب روزی و برکت در آن میگردد.

7- ذکر، باعث هیبت، حلاوت و شادابی چهره خواهد بود.

8- ذکر، انسان را محبوب خلق و خالق میگرداند.

9- انسان در اثر ذکر الله متعال، همیشه او را مراقب اعمال خویش میداند و به مقام احسان میرسد یعنی طوری بندگی میکند گویا الله متعال را میبیند و این مقامی است که هرگز نصیب انسانهای غافل نمیشود.

10- ذکر باعث انابت و رجوع بهسوی الله میشود.

11- ذکر انسان را مقرب دربار الله تعالی میکند و انسان به اندازهی غفلت خویش، از الله فاصله میگیرد.

12- ذکر بر روی انسان دروازهی مغفرت را میگشاید و با کثرت ذکر معرفت و شناخت انسان به الله افزایش خواهد یافت.

13- هیبت و عظمت الله در قلب ذاکر مینشیند به خلاف انسان غافل که قلبش تهی از هیبت و عظمت الله تعالی است.

14- ذکر باعث میشود که الله تعالی نیز به یاد انسان باشد چنانکه میفرماید: ﴿فَٱذۡكُرُونِيٓ أَذۡكُرۡكُمۡ﴾ «به یاد من باشید تا من به یاد شما باشم». و اگر ذکر، ارزش دیگری نداشته باشد همین بس خواهد بود که الله به یاد انسان باشد.

15- ذکر به قلب، حیات میبخشد شیخ الاسلام ابن تیمیه میگوید: ذکر برای قلب همانند آب برای ماهی است آیا ممکن است ماهی بدون آب زنده بماند؟!

16- ذکر، غذای قلب و روح است.

17- ذکر صیقل دهندهی قلب است.

بدون تردید، قلب نیز همانند فلز زنگ آلود میشود و علت زنگ آلودگی آن، گناه و غفلت است و صیقل آن با ذکر و استغفار تحقق مییابد و اگر غفلت کسی همیشگی باشد، غبار زنگ بر قلبش مینشیند و رفته رفته تیرگی بر آن چیره میشود، آنگاه چنین قلبی حقایق را وارونه میبیند حق را باطل و باطل را حق میپندارد و این بزرگترین بیماری قلب محسوب میشود.

18- ذکر باعث عفو گناهان میشود چرا که نیکیها بدیها را از بین میبرند و کدام نیکی از ذکر الله برتر است؟

19- ذکر باعث از بین بردن وحشت میان انسان و پروردگارش میباشد چرا که انسان غافل همواره در وحشت از پروردگار بهسر میبرد که این وحشت فقط با ذکر و یاد الله از بین میرود.

20- ذکر الله تعالی، تسبیح، تمجید و بیان کبریائی او، باعث دستگیری انسان هنگام مشکلات خواهد بود.

21- وقتی انسان در حالت عادی به یاد الله باشد، الله تعالی در مشکلات به یاد بندهی خویش خواهد بود.

22- ذکر وسیلهی نجات از عذاب الهی است.

23- ذکر باعث نزول سکینه و رحمت و حضور فرشتگان خواهد بود.

24- ذکر، زبان انسان را از مشغول شدن به غیبت سخن چینی، دروغگویی و ناسزاگویی باز میدارد.

25- مجلس ذکر، مجالس فرشتگان است و مجالس بیهوده و غفلتآمیز، مجالس شیاطین است.

26- انسان ذاکر با گفتن ذکر و ثنای الله، هم خودش بهرهمند میشود و هم همنشین او؛ بدینصورت هر جا باشد باعث خیر و بر کت خواهد بود اما انسان غافل، با پرداختن به بیهودگیها هم خودش متضرر میشود و هم همنشنین او، و بدینصورت باعث بدبختی خود و دیگران میگردد.

27- ذکر الله انسان را از حسرت و ندامت قیامت میرهاند چرا که در روز قیامت انسانها بر لحظههایی که بدون ذکر الله سپری کردهاند پشیمان و متأسف خواهند بود.

28- ذکر الله همراه با اشک ریختن در تنهایی باعث جای گرفتن انسان در زیر سایه عرش الهی میشود؛ در روزی که سایهای جز سایه عرش وجود ندارد.

29- مشغول شدن به ذکر الله باعث میشود که الله تعالی به انسان ذاکر بهترین پاداشهایی را که به دعا و مسألت میدهد، بدهد.

30- ذکر، آسانتر و در عین حال بهترین و شیرینترین عبادتهاست چرا که حرکت زبان، آسانترین حرکت در میان اعضا و جوارح بهشمار میرود و اگر عضو دیگری به اندازهی زبان به حرکت در آورده شود، خیلی سریع خسته و درمانده خواهد شد.

31- ذکر، نهال بهشت است چنانکه رسول الله ص فرموده است: هر کس «سبحان الله وبحمده» گوید برایش در بهشت، نخلی کاشته میشود([1]).

32- فضل و پاداشی که از جانب الله برای ذکر در نظر گرفته شده برای هیچ عمل دیگری در نظر گرفته نشده است.

33- دوام و استمرار در ذکر الهی باعث حفاظت زبان از انواع گناهان میشود که انسان را در دنیا و آخرت به شقاوت و بدبختی میکشانند چرا که فراموش نمودن رب باعث فراموشی خویشتن نیز میگردد چنانکه فرموده است: ﴿وَلَا تَكُونُواْ كَٱلَّذِينَ نَسُواْ ٱللَّهَ فَأَنسَىٰهُمۡ أَنفُسَهُمۡۚ أُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡفَٰسِقُونَ١٩﴾ [الحشر:19]. «و چون كسانى مباشيد كه خدا را فراموش كردند و او [نيز] آنان را دچار خودفراموشى كرد؛ آنان همان نافرمانانند».

34- ذکر از عباداتی است که محدودیت زمانی و مکانی ندارد.

35- ذکر برای گویندهی خویش نوری است در دنیا و در قبر و قیامت و هنگام عبور از پل صراط، از اینرو پیامبر ص همواره از پروردگار خود نور میطلبید و میفرمود: بارالها! در گوشت و استخوان و رگ و مو و چشم و گوش و بالا و پائین و سمت راست و چپم نور قرار ده تا جایی که فرمود: خدایا خودم را منور گردان و بدینصورت از الله خواست تا ظاهر و باطن او را نوارانی بگرداند آری ، الله، کتابش، پیامبرش و بهشتش نوری است و خود الله نور آسمانها و زمین است و یکی از نامهایش «النور» میباشد.

36- ذکر دروازهی ورود بر الله تعالی است.

37- ذکر انسان را به الله میرساند، شیطان را از دور میسازد غمها و پریشانیها را میزداید، آخرت را در دین و قلب انسان بزرگ جلوه میدهد دنیا را کوچک و ناچیز میگرداند و یاد آنرا از قلب و زبان انسان محو میکند.

38- ذکر، قلب را از خواب غفلت بیدار میسازد چرا که قلب با خوابیدن چیزهای بزرگی را از دست میدهد و ندامت و پشیمانی به بار میآورد.

39- ذکر درختی است که معرفت الله میوههایش میباشند.

40- ذکر باعث جلب همراهی، دوستی و یاری الله میشود ﴿إِنَّ ٱللَّهَ مَعَ ٱلَّذِينَ ٱتَّقَواْ وَّٱلَّذِينَ هُم مُّحۡسِنُونَ ١٢٨﴾ [النحل: 128]. «در حقيقت، خدا با كسانى است كه پروا داشتهاند و [با] كسانى [است] كه آنها نيكوكارند». و در حدیث قدسی چنین آمده است «أنا مع عبدي ما ذکرني وتحرکت بي شفته»([2]).

41- ذکر باعث ادای شکر الهی است و بدون ذکر، شکر گزاری ممکن نیست.

42- بهترین بندهی الله کسی است که زبانش همواره با یاد الله تر و تازه است.

43- ذکر، قساوت و سنگدلی را از بین میبرد چنانکه وقتی کسی به حسن بصری از سنگدلی خود شکایت کرد فرمود: سنگدلی خود را با ذکر الله محو و نابود کن.

44- ذکر شفای بیماری قلب است و بیماری قلب جز غفلت نیست که با ذکر مداوا میشود.

45- ذکر پایه دوستی با الله و غفلت، پایه دشمنی با الله است بنابراین الله انسان ذاکر را دوست دارد و دشمن انسان غافل است.

46- هیچ چیزی در جلب نعمت و دفع مضرت به اندازهی ذکر، کارساز نیست.

47- انسان ذاکر مشمول درود فرشتگان و رحمت الله میشود.

48- مجلسی که بهخاطر تعریف و تمجید الله برگزار میشود یکی از باغهای بهشت نامیده شده و اگر کسی خواهان بهشت است باید خود را به نشستن در چنین مجالسی پایبند سازد.

49- مجلس ذکر، مجلس فرشتگان است چنانکه در حدیث آمده که فرشتگان در دنیا جویای مجالس ذکر میشوند و در آن مینشینند.

50- الله تعالی به کسانی که لب به ذکر و ثنای او میگشایند نزد فرشتگان مباهات و افتخار میکند چنانکه روزی رسول الله وارد یکی از جلسات اصحاب خود شد و پرسید: چرا اینجا نشته دید؟ گفتند: از الله و نعمتهایش و اینکه ما را به اسلام و به شما مشرف ساخت سخن میگفتیم رسول اکرمص فرمود: شما را به خدا که فقط برای همین منظور نشسته بودید؟ آنها سوگند خوردند که به همین منظور گرد هم نشستهاند فرمود: من شما را به خاطر اتهام سوگند ندادم ولی چون جبرئیل نزد من آمد و گفت الله بهوسیله این گروه نزد فرشتگان افتخار میکند میخواستم بدانم که حقیقت چیست؟

51- باید دانست که سایر عبادتها بهخاطر ذکر و یاد الهی است چنانکه در مورد نماز فرموده است: ﴿وَأَقِمِ ٱلصَّلَوٰةَ لِذِكۡرِيٓ﴾ [طه: 14]. «نماز را بهخاطر یاد من برپا دار)». بنابراین وقتی از ابن عباس پرسیدند: کدام عمل ارزش بیشتری دارد؟ فرمود: ذکر الله از همه چیز بزرگتر و مهمتر است.

52- هر عبادتی که در آن ذکر بیشتری گفته میشود، ارزش بیشتری پیدا میکند مثلا بهترین روزه آنست که در آن ذکر بیشتری گفته شود همچنین بهترین حج، صدقه و جهاد آنست که در آن ذکر بیشتری گفته شود.

53- ذکر الله مساوی با همهی عبادتهای نفلی است و حتی پاداش بیشتری نیز دارد. چنانکه وقتی فقرای مهاجرین نزد رسول الله ج آمدهاند و گفتند: ثروتمندان با انفاق در راه الله بر ما پیشی گرفتند آنها مانند ما نماز میخوانند و روزه میگیرند ولی بهوسیلهی مالهایشان به حج و عمره میروند و در جهاد شرکت میکنند؟ رسول الله ج فرمود: آیا به شما چیزی نیاموزم که بهوسیلهی آن به پیشینیان برسید و بر آیندگان سبقت بگیرید و هیچ کس بهتر از شما نباشد مگر کسیکه او نیز همین عمل را انجام دهد.

آنگاه فرمود: بعد از هر نماز 33 بار «سبحان الله، الحمد لله والله أکبر» بگویید (بخاری و مسلم).

بدینصورت رسول اکرم ص، ذکر الله را معادل بلکه بالاتر از حج، عمره و جهاد آنان دانست.

54- ذکر الله، قویترین انگیزه برای انسان در راه اطاعت و بندگی الله میشود و عبادتها را لذت بخش و آسان جلوه میدهد بگونهای که انسان با انجام آن احساس خنکی چشم مینماید.

55- ذکر الله ترس و وحشت قلب را میزداید.

56- ذکر الله به انسان قدرت بدنی میبخشد چنانکه رسول اکرم ص به فاطمه و علی وقتی از او درخواست خادمی نمودند فرمود شب هنگام 33 بار سبحان الله، 33 بار الحمدلله و 34 بار الله اکبر بگوئید و این برای شما از خادم مفیدتر است.

57- همهی عبادتها نوعی مسابقه در امور آخرت محسوب میشوند و ذکر کنندگان در این مسابقه برنده هستند.

58- ذکر کردن باعث نجات از نفاق است چرا که منافقان زیاد ذکر نمیکنند چنانکه الله تعالی میفرماید: ﴿وَلَا يَذۡكُرُونَ ٱللَّهَ إِلَّا قَلِيلٗا﴾. «و خدا را جز اندكى ياد نمىكنند».

آداب ذکر و دعا([3])

ذکر و دعا آداب مشروع و شروطی دارد که اگر رعایت شوند انسان به خواستهاش میرسد از آداب دعا این است که انبیا و اولیا و بندگان نیک الله در پیشگاه الله خالصانه میایستادند دستها را بلند میکردند اشکهایشان جاری میشد، قبل از درخواست، توبه و استغفار مینمودند و با قلبی خاشع و حالتی فقیرانه نخست لب به تعریف و تمجید و بیان عظمت و پاکی الله میگشودند سپس با التماس و زاری شروع به خواستن مینمودند چنانکه ابراهیم خلیل؛ بدینگونه قبل از اینکه از الله چیزی مسالت نماید به حمدو ثنای پروردگار خویش میپردازد: ﴿ٱلَّذِي خَلَقَنِي فَهُوَ يَهۡدِينِ ٧٨ وَٱلَّذِي هُوَ يُطۡعِمُنِي...﴾ [الشعراء: 78-79]. «آن كس كه مرا آفريده و همو راهنماييم مىكند، و آن كس كه او به من خوراك مىدهد».

او در این آیات به بیان برخی از اوصاف باریتعالی پرداخت که عبارتاند از خالق، هادی، خوراک دهنده و آب نوشاننده شافی، زنده و میراننده و بخشنده بعد از اینها نیازهای خود را اینگونه بیان نمود:

﴿رَبِّ هَبۡ لِي حُكۡمٗا وَأَلۡحِقۡنِي بِٱلصَّٰلِحِينَ٨٣ وَٱجۡعَل لِّي لِسَانَ صِدۡقٖ فِي ٱلۡأٓخِرِينَ٨٤ وَٱجۡعَلۡنِي مِن وَرَثَةِ جَنَّةِ ٱلنَّعِيمِ٨٥ وَٱغۡفِرۡ لِأَبِيٓ إِنَّهُۥ كَانَ مِنَ ٱلضَّآلِّينَ٨٦ وَلَا تُخۡزِنِي يَوۡمَ يُبۡعَثُونَ٨٧﴾ [الشعراء: 83-87]. «پروردگارا، به من دانش عطا كن و مرا به صالحان ملحق فرماى، و براى من در [ميان] آيندگان آوازه نيكو گذار، و مرا از وارثان بهشت پر نعمت گردان، و بر پدرم ببخشاى كه او از گمراهان بود، و روزى كه [مردم] برانگيخته مىشوند رسوايم مكن».

الله تعالی همهی نیازهای او را بر آورده کرد جز یکی که در خواست بخشش پدرش بود چنانکه در این باره الله میفرماید: ﴿فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُۥٓ أَنَّهُۥ عَدُوّٞ لِّلَّهِ تَبَرَّأَ مِنۡهُ﴾ [التوبة: 114]. «هنگامی که برای ابراهیم روشن شد که پدرش دشمن خداست از او بیزار شد».

همچنین خداوند بر این امت با نزول سوره فاتحه منت گذاشت که با تعریف و تمجید الله آغاز میشود و بقیهاش دعا است.

همچنین در دعای موسی که قرآن آن را نقل کرده میخوانیم که فرمود: ﴿أَنتَ وَلِيُّنَا فَٱغۡفِرۡ لَنَا وَٱرۡحَمۡنَا﴾ [الأعراف: 155]. «با الها تو دوست و کار ساز ما هستی پس ما را بیامرز و مورد رحمت قرار ده».

همچنین در صحیح بخاری در حدیث شفاعت آمده است که رسول اکرم ص در مورد شفاعت روز قیامت فرمود که من سر سجده میگذارم آنگاه خداوند میفرماید: سرت را بردار و هر چه میخواهی بخواه.

آنگاه به من الهام میشود، لب به تعریف و تمجید او میگشایم....

آری در قیامت نیز قبل از اینکه رسول اکرم ص چیزی از الله بخواهد لب به تعریف و تمجید وی میگشاید.

و نیز از فضاله بن عبید روایت است که رسول اکرم ص متوجه مردی شد که بدون تعریف و ثنای الله و بدون درود فرستادن به رسول الله ص ، شروع به دعا کردن نمود فرمود: این مرد شتاب ورزید سپس او را طلبید و فرمود: ابتدا از پروردگار خویش تعریف و تمجید کنید سپس برای رسول خدا درود بفرستید بعد از آن به دعا رو آورید و هر چه میخواهید بخواهید. (ابوداود و ترمذی)

آداب دیگر دعا اینست که مخلصانه و با ترس و امید باشد چنانکه الله تعالی میفرماید: ﴿إِنَّهُمۡ كَانُواْ يُسَٰرِعُونَ فِي ٱلۡخَيۡرَٰتِ وَيَدۡعُونَنَا رَغَبٗا وَرَهَبٗاۖ وَكَانُواْ لَنَا خَٰشِعِينَ﴾ [الأنبیاء: 90]. «بیگمان آنها همواره در کارهای خیر میشتافتند، و در حال بیم و امید ما را میخواندند، و پیوسته برای ما (خاشع و) فروتن بودند».

همچنین از آداب دعا این است که باید در خواستن جدی بود و اصرار کرد چنانکه رسول الله ج میفرماید: «نباید در دعا اینگونه گفت که پروردگارا، اگر صلاح میدانی بر من ترحم کن بلکه باید با قاطعیت از وی طلب نمود زیرا کسی نمیتواند او را مجبور به انجام کاری نماید»([4]).

و از آداب دیگر دعا اینست که باید به رحمتهای الهی امیدوار بود و از اینکه دعایش فوراً پذیرفته نشده است نا امید نشد. رسول اکرم ص فرمود: دعای شما تا وقتی که عجله نکنید پذیرفته میشود عجله یعنی اینکه بگوید من هر چه دعا میکنم پذیرفته نمیشود [5].

یکی دیگر از آداب دعا اینست که انسان در دعا بخل نورزد بدینصورت که فقط برای خود بخواهد بلکه برای همه مؤمنان، خیر دنیا و آخرت را بطلبد چنانکه الله تعالی خطاب به پیامبرش میفرماید: ﴿وَٱسۡتَغۡفِرۡ لِذَنۢبِكَ وَلِلۡمُؤۡمِنِينَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتِ﴾ [محمد: 19]. «و براى گناه خويش آمرزش جوى؛ و براى مردان و زنان با ايمان [طلب مغفرت كن]؛».

و از آداب دیگر دعا، مخفیانه دعا کردن است چنانکه الله تعالی فرموده: ﴿ٱدۡعُواْ رَبَّكُمۡ تَضَرُّعٗا وَخُفۡيَةً﴾ [الأعراف: 55]. «پروردگارتان را با تضرع (و زاری) و در پنهانی، بخوانيد». حسن بصری میگوید: عادت مسلمانان در دعا این بود که کسی صدای آنها را نمیشنید، با پروردگار خویش زمزمه میکردند.

همچنین از آداب دعا است که انسان خود را در پیشگاه الله کوچک و ناچیز بداند و قدرت و عزت را به الله نسبت دهد چنانکه در دعای یعقوب پیامبر میخوانیم که فرمود: ﴿إِنِ ٱلۡحُكۡمُ إِلَّا لِلَّهِۖ عَلَيۡهِ تَوَكَّلۡتُۖ وَعَلَيۡهِ فَلۡيَتَوَكَّلِ ٱلۡمُتَوَكِّلُونَ﴾ [یوسف: 67] «حکم تنها از آن الله است، بر او توکل کردهام، و (همۀ) متوکلان بر او توکل کنند».

همچنین یوسف پیامبر وقتی از شر مکر زنان به الله پناه خواست چنین گفت: ﴿وَإِلَّا تَصۡرِفۡ عَنِّي كَيۡدَهُنَّ أَصۡبُ إِلَيۡهِنَّ وَأَكُن مِّنَ ٱلۡجَٰهِلِينَ﴾ [یوسف: 33]. «اگر مکر آنها را از من نگردانی، به سوی آنان متمایل میشوم، و از نادانان خواهم بود».

بنابراین، الله دعای او را پذیرفت و توطئهی آنان را نقش بر آب نمود.

و از آداب دیگر ذکر و دعا اینست که اگر نشسته بهسوی قبله و با آرامش و خشوع و در حالی که سرش را پائین گرفته به ذکر و دعا رو آورد البته در غیر اینصورت نیر جایز است ولی افضل همان است که بیان گردید.

یکی دیگر از آداب دعا زاری و اصرار ورزیدن است به تعبیر شاعر: «دست از طلب ندارم تا کام من برآید». رسول اکرم ص معمولا اینگونه دعا مینمود چنانکه ابن مسعودت میگوید: روزی رسول اکرم ص در سایه خانه کعبه نماز میخواند ابوجهل و یارانش شکمبه شتری را بر شانههای رسول اکرم ص که در حال سجده بود گذاشتند فاطمه آمد و آنرا از روی شانههای رسول الله برداشت رسول اکرم ص بعد از اینکه سرش را بلند کرد سه بار گفت: بار الها خودت به حساب قریشیان برس سپس یکی یکی نام برد و گفت: بارالها به حساب ابوجهل، عتبه بن ربیعه، شیبه بن ربیعه، امیه بن خلف و عقبه برس و هفت نفر از آنان را نام برد. ابن مسعود میگوید: بهخدا سوگند همهی کسانی را که رسول اکرم ص در آنروز نام برد با چشمان خود دیدم که روز جنگ بدر کشته و درون چاه انداخته شدند([6]).

همچنین انس بن مالکت میگوید: روزی رسول اکرم ص در حال ایراد خطبه بود که مردی وارد شد و درخواست دعا برای طلب باران نمود؟ رسول اکرم ص دست بلند کرد و سه بار فرمود: «اللهم اسقنا» «بار الها! به ما آب بده) انس میگوید: بهخدا سوگند ابر کوچکی پدید آمد و دیری نگذشت آسمان را پوشاند و تا یک هفته بارید»([7]).

و نیز از آداب دعا است که انسان رو به قبله دستها را بلند کند و آنگونه که در مواضع متعدد از جمله در میدان بدر از رسول اکرم ص به اثبات رسیده است. همچنین در دعای طلب باران دستها را بلند نمود.

و در جایی فرمود: «خداوند حیا دارد از اینکه دستهای بندهاش را وقتی بهسوی او بلند میکند خالی برگرداند»([8]).

از آداب دیگر ذکر و دعا، پاکیزه بودن مکان و همچنین پاک بودن دهان و دندان فرد است.

اوقات اجابت دعا.

اوقاتی که در آن دعا بهتر پذیرفته میشود عبارتند از:

یک سوم آخر شب ، در حال سجده ، روزهای جمعه ، بعد از نماز فرض، همچنین در فاصله اذان و اقامه، شب قدر ، در میدان نبرد، دعای پیشوای عادل و فرد روزه دار، و انسان مظلوم زود پذیرفته میشود چنانکه رسول الله فرمود: برای دعای این سه نفر درهای آسمان گشوده میشود و الله تعالی میفرماید: قطعا به یاری تو خواهم شتافت([9]).

و اما دعای کسانی که از مال حرام تغذیه میشوند پذیرفته نخواهد شد به دلیل اینکه الله تعالی فرموده است: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلرُّسُلُ كُلُواْ مِنَ ٱلطَّيِّبَٰتِ وَٱعۡمَلُواْ صَٰلِحًا﴾ [المؤمنون: 51]. «ای پیامبران، حلال وبخورید و کار نیک انجام دهید» و رسول اکرم ص فرموده که چه بسا انسانهایی که زحمت سفر را متحمل میشوند و با ژولیدگی و غبار آلودگی دست به دعا بلند میکنند و میگویند: یا رب (پروردگارا..) ولی از آنجا که خوردنی و نوشیدنی آنها از مال حرام بوده، دعایشان پذیرفته نمیشود)([10]).

فضیلت ذکر

الله مىفرماید:

﴿فَٱذۡكُرُونِيٓ أَذۡكُرۡكُمۡ وَٱشۡكُرُواْ لِي وَلَا تَكۡفُرُونِ١٥٢﴾ [البقرة: 152].

«مرا یاد کنید تا من نیز شما را یاد کنم، و از من سپاسگزارى کنید و ناسپاسى مرا نکنید».

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ ذِكۡرٗا كَثِيرٗا٤١﴾ [الأحزاب: 41].

«اى مؤمنان! الله را بسیار یاد کنید».

﴿وَٱلذَّٰكِرِينَ ٱللَّهَ كَثِيرٗا وَٱلذَّٰكِرَٰتِ أَعَدَّ ٱللَّهُ لَهُم مَّغۡفِرَةٗ وَأَجۡرًا عَظِيمٗا﴾ [الأحزاب: 35].

«مردان و زنانى که الله را بسیار یاد مىکنند، الله براى آنها آمرزش و پاداش بزرگى فراهم ساخته است».

﴿وَٱذۡكُر رَّبَّكَ فِي نَفۡسِكَ تَضَرُّعٗا وَخِيفَةٗ وَدُونَ ٱلۡجَهۡرِ مِنَ ٱلۡقَوۡلِ بِٱلۡغُدُوِّ وَٱلۡأٓصَالِ وَلَا تَكُن مِّنَ ٱلۡغَٰفِلِينَ٢٠٥﴾ [الأعراف: 205].

«پروردگارت را در دل خود، با فروتنى، هراس، آهسته و آرام، صبحگاهان و شامگاهان یاد کن و از زمرهى غافلان مباش».

رسول الله ص مىفرماید: «مَثَلُ الَّذي يَذْكُرُ رَبَّهُ وَالَّذِي لاَ يَذْكُرُ رَبَّهُ مَثَلُ الْحَيِّ وَالْمَيِّتِ»([11]). «مثال کسى که پروردگارش را یاد مىکند و کسى که پروردگارش را یاد نمىکند، مانند زنده و مرده است».

و فرمودند: «أَلاَ أُنَبِّئُكُمْ بِخَيْرِ أَعْمَالِكُمْ، وَأَزْكَاهَا عِنْدَ مَلِيكِكُمْ، وَأَرْفَعِهَا فِي دَرَجَاتِكُمْ، وَخَيْرٌ لَكُمْ مِنْ إِنْفَاقِ الذَّهَبِ وَالْوَرِقِ، وَخَيْرٌ لَكُمْ مِنْ أَنْ تَلْقَوْا عَدُوَّكُمْ فَتَضْرِبُوا أَعْنَاقَهُمْ وَيَضْرِبُوا أَعْنَاقَكُمْ؟ قَالُوا بَلَى. قَالَ: ذِكْرُ اللهِ تَعَالَى»([12]). «آیا شما را از بهترین اعمال با خبر نگردانم که نزد پروردگارتان پاکیزهتر و بیش از هر چیز باعث بالا رفتن درجات شما و براى شما از بخشش طلا و جواهرات نیز بهتر است، حتى از این که با دشمنان روبرو شوید و گردن آنها را بزنید و آنها گردن شما را بزنند بهتر است؟ اصحاب گفتند: بلى پیامبرص فرمود: ذکر و یاد الله تعالى میباشد».

همچنین رسول الله ص فرمود:

«يَقُولُ اللهُ تَعَالَى: أَنَا عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِي بِي، وَأَنَا مَعَهُ إِذَا ذَكَرَنِي، فَإِنْ ذَكَرَنِي فِي نَفْسِهِ ذَكَرْتُهُ فِي نَفْسِي، وَإِنْ ذَكَرَنِي فِي مَلأٍ ذَكَرْتُهُ فِي مَلأٍ خَيْرٍ مِنْهُمْ، وَإِنْ تَقَرَّبَ إِلَىَّ شِبْرًا تَقَرَّبْتُ إِلَيْهِ ذِرَاعًا، وَإِنْ تَقَرَّبَ إِلَيَّ ذِرَاعًا تَقَرَّبْتُ إِلَيْهِ بَاعًا، وَإِنْ أَتَانِي يَمْشِي أَتَيْتُهُ هَرْوَلَةً»([13]).

ابوهریره س میگوید: نبی اکرم ص فرمود: «خداوند متعال [در حدیث قدسى] میفرماید: من با بندهام بر اساس گمانی که به من دارد، رفتار مینمایم. و هنگامی که مرا یاد میکند، من با او هستم. پس اگر در تنهایی مرا یاد کند، من هم او را در تنهایی، یاد خواهم کرد. و اگر مرا در میان جمع، یاد کند، من او را در میان جمع بهتری، یاد خواهم کرد. و اگر به اندازۀ یک وجب به من نزدیک شود، من به اندازۀ یک ذراع به او نزدیک میشوم. و اگر به اندازۀ یک ذراع به من نزدیک شود، من به اندازۀ یک باع (فاصلۀ باز کردن دو دوست) به او نزدیک میشوم. و اگر قدم زنان به سوی من بیاید، من دوان دوان به سوی او خواهم آمد».

از عبدالله بن بُسْر ت روایت شده که مردى گفت: یا رسول الله، امور اسلام زیاد هستند، به من چیزى یاد دهید که به آن تمسک جویم. پیامبر ص فرمودند: «لاَ يَزَالُ لِسَانُكَ رَطْبًا مِنْ ذِكْرِ اللهِ»([14]). «پیوسته زبانت با یاد خدا تَر باشد».

و نیز پیامبر اکرم ص فرمودند: «مَنْ قَرَأَ حَرْفًا مِنْ كِتَابِ اللهِ فَلَهُ بِهِ حَسَنَةٌ، وَالْـحَسَنَةُ بِعَشْرِ أَمْثَالِـهَا، لاَ أَقُولُ: ﴿الٓمٓ﴾ حَرْفٌ؛ وَلَكِنْ: أَلِفٌ حَرْفٌ، وَلاَمٌ حَرْفٌ، وَمِيمٌ حَرْفٌ»([15]).

«هرکس یک حرف از قرآن بخواند، یک نیکى برایش نوشته مىشود، و هر نیکى، ده برابر خواهد شد، من نمىگویم: ﴿الٓمٓ﴾ یک حرف است، بلکه: ألف یک حرف، لام یک حرف، و میم یک حرف است».

عقبه بن عامر ت مىگوید: در صُفَّه بودیم که رسول الله ص بیرون آمد و فرمود:

«أَيُّكُمْ يُحِبُ أَنْ يَغْدُوَ كُلَّ يَوْمٍ إِلَى بُطْحَانَ أَوْ إِلَى العَقِيْقِ فَيَأْتِيَ مِنْهُ بِنَاقَتَيْنِ كَوْمَاوَيْنِ فِي غَيْرِ إِثْمٍ وَلاَ قَطِيْعَةِ رَحِمٍ؟».

«کدام یک از شما دوست دارد که هر روز صبح، به بُطْحَان یا عقیق برود و با دو شتر بار برگردد بدون این که گناهى یا قطع صله ى رحمى انجام داده باشد»؟.

گفتیم: یا رسول الله! ما دوست داریم. فرمود: «أَفَلاَ يَغْدُو أَحَدُكُمْ إِلَى المَسْجِدِ فَيَعْلَمَ، أَوْ يَقْرَأَ آيَتَيْنِ مِنْ كِتَابِ اللهِ ﻷ خَيْرٌ لَهُ مِنْ نَاقَتَيْنِ، وَثَلاَثٌ خَيْرٌ لَهُ مِنْ ثَلاَثٍ، وَأَرْبَعٌ خَيْرٌ لَهُ مِنْ أَرْبَعٍ، وَمِنْ أَعْدَادِهِنَّ مِنَ الإِبِلِ». [صحیح مسلم 1/553]

«هرکس به مسجد برود و دو آیه از کتاب الله ﻷ را یاد بگیرد یا بخواند، براى او از دو شتر بهتر است، وسه آیه از سه شتر، و چهار آیه از چهار شتر، و به تعداد آیات از همان تعداد شتر، برایش بهتر و سودمندتر است».

و رسول الله ص فرمودند: «مَنْ قَعَدَ مَقْعَدًا لَمْ يَذْكُرِ اللهَ فِيهِ كَانَتْ عَلَيْهِ مِنَ اللهِ تِرَةٌ، وَمَنْ اضْطَجَعَ مَضْجَعًا لَمْ يَذْكُرِ اللهَ فِيهِ،كَانَتْ عَلَيْهِ مِنَ اللهِ تِرَةٌ»([16]).

«هرکس در جایى بنشیند و آنجا، الله را یاد نکند، از طرف خدا، بر او زیان وارد خواهد شد و هرکس به پهلو بخوابد و الله را یاد نکند، براى این غفلت هم از جانب خدا زیان خواهد دید».

همچنین فرمود: «مَا جَلَسَ قَوْمٌ مَجْلِسًا لَمْ يَذْكُرُوا اللهَ فِيهِ، وَلَمْ يُصَلُّوا عَلَى نَبِيِّهِمْ إِلاَّ كَانَ عَلَيْهِمْ تِرَةٌ، فَإِنْ شَاءَ عَذَّبَهُمْ وَإِنْ شَاءَ غَفَرَ لَـهُمْ»([17]).

«هر گروهى در مجلسى بنشیند و در آن، ذکر الله را نکند و بر پیامبرشان درود نفرستد، مگر اینکه بر آنها حسرت و افسوس وارد مىشود، و بر الله است که آنها را ببخشد یا عذاب دهد».

و رسول الله ص فرمود:

«مَا مِنْ قَوْمٍ يَقُومُونَ مِنْ مَجْلِسٍ لاَ يَذْكُروُنَ اللهَ فِيهِ إِلاَّ قَامُوا عَنْ مِثْلِ جِيْفَةِ حِمَارٍ وَكَانَ لَـهُمْ حَسْرَةً»([18]). «هیـچ گروهى از مجلسى که در آن، الله را یاد نکردهاند بر نمىخیزند، مگر مثل اینکـه از لاشهى الاغى برخاستهاند، و این مجلس برای آنان باعث حسرت خواهد بود».

(1) اذکار هنگام بیدار شدن از خواب

1- «الْـحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَحْيَانَا بَعْدَ مَا أمَاتَنَا وإلَيْهِ النُّشُورُ»([19]).

«تمام ستایشها از آنِ الله است که پس از میراندن، ما را زنده کرد و بازگشت به سوى اوست».

معنی کلمات حدیث:

الحمد: بهمعنای ستایش و بیان بزگواری الله میباشد و باید دانست که حمد خاصتر از مدح و عامتر از شکر است.

النشور: برخاستن در قیامت و زنده شدن بعد از مرگ.

رهنمود حدیث:

رسول اکرم ص هنگام بیدار شدن از خواب این دعا را میخواند که دلالت بر این مطلب دارد که خواب نوعی مرگ به حساب میآید چنانکه الله میفرماید: ﴿ٱللَّهُ يَتَوَفَّى ٱلۡأَنفُسَ حِينَ مَوۡتِهَا وَٱلَّتِي لَمۡ تَمُتۡ فِي مَنَامِهَاۖ فَيُمۡسِكُ ٱلَّتِي قَضَىٰ عَلَيۡهَا ٱلۡمَوۡتَ وَيُرۡسِلُ ٱلۡأُخۡرَىٰٓ إِلَىٰٓ أَجَلٖ مُّسَمًّى﴾ [الزمر: 42]. «خدا روح مردم را هنگام مرگشان به تمامى باز مىستاند، و [نيز] روحى را كه در [موقع] خوابش نمرده است [قبض مىكند]؛ پس آن [نفسى] را كه مرگ را بر او واجب كرده نگاه مىدارد، و آن ديگر [نفسها] را تا هنگامى معيّن [به سوى زندگى دنيا] بازپس مىفرستد.».

و حکمت از خواندن این ذکر در اول روز آنست که انسان روزش را با بیان توحید و سخن نیک آغاز نماید.

فوائد حدیث:

1- مرگ و زندگی فقط در دست الله متعال است.

2- بنده در هر حال باید پروردگار خویش را ستایش کند.

3- خواب نیز مرگ نامیده میشود ولی کمتر از مرگ واقعی است چرا که در مرگ واقعی روح کاملا جسم را رها میکند.

4- وجه مشترک خواب و مرگ، رهایی روح از بدن است که از نشانههای قدرت الله و بیانگر ربوبیت وی میباشد.

5- بیدار شدن از خواب دلیل زنده شدن پس از مرگ است.

2- رسول اکرم ص فرمود: هر کس شب هنگام بیدار شود و این دعا را بخواند هرچه بخواهد پذیرفته میشود و اگر برخیزد و وضو سازد سپس نماز بخواند نمازش مقبول میگردد: «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الـمُـلْكُ ولَهُ الْـحَمْدُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيءٍ قَديْرٌ، سُبْحانَ اللهِ، وَالْـحَمْدُ لِلَّهِ، وَلاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهِ، وَاللهُ أَكْبَرُ، وَلاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللهِ العَلِيِّ العَظِيمِ، اَللهم اغْفِرْ لِـي»([20]).

«هیچ معبود بحقی جز الله وجود ندارد، یکتاست و شریک ندارد، پادشاهى و ستایش از آنِ اوست، او بر هر چیز تواناست. الله پاک و منزّه است، و حمد از آنِ اوست، هیچ معبود بحقی جز الله وجود ندارد، و الله بزرگترین است و هیچ حول و قدرتى بجز از طرف خداى بلندمرتبه و بزرگ نیست. خدایا! مرا بیامرز».

معنی کلمات حدیث:

تَعارَّ [21]: بیدار شدن

لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ: هیچ معبود بحقی جز الله و جود ندارد. در این کلمه معبود بودن از غیر الله منتفی و برای الله ثابت شده است.

وَحْدَهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ: تاکید همزمان نفی و اثبات.

سُبْحانَ اللهِ: از هر عیب و نقص پاک و مبرا است.

لاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللهِ: یعنی هیچ کس چاره یا توان روی گردانی از گناه و همچنین قدرت بر انجام کار نیک بدون توفیق الله را ندارد.

اغْفِرْ لِـي: بیامرز و بهخاطر گناهان مؤاخذه ام مکن.

رهنمود حدیث:

در این حدیث به استمرار ذکر الله و اقرار به عبودیت و مالکیت ایشان و ایمان داشتن به اینکه هر چیز در دست الله متعال میباشد، تشویق شده است.

فوائد حدیث:

1- در اینجا به استمرار ذکر الله با قلب و زبان و با رعایت اخلاص و پیروی از سنت تشویق شده است.

2- اعتراف به فضل و بزگواری الله و اینکه هر گاه مسلمان این دعا را با یقین بخواند سپس وضو بگیرد و نماز بخواند، نمازش پذیرفته خواهد شد.

3- هنگامی که زبان انسان مسلمان به ذکر الله عادت کند در حالت خواب و بیداری ذکر کننده بهحساب میآید.

4- این ذکر بیانگر اهمیت توحید است و باید مسلمان روزش را با آن آغاز نماید و توحید را بر هر چیز دیگری ترجیح دهد.

لازم به ذکر است که یکی از راویان بخاری به نام عبدالله فربری میگوید: من هنگام بیدار شدن از خواب، این ذکر را خواندم سپس خوابیدم. در خواب دیدم که یکی این آیه را میخواند:

﴿وَهُدُوٓاْ إِلَى ٱلطَّيِّبِ مِنَ ٱلۡقَوۡلِ وَهُدُوٓاْ إِلَىٰ صِرَٰطِ ٱلۡحَمِيدِ٢٤﴾ [الحج: 24].

«آنان به سوی سخنان زیبا و راه پسندیده رهنمود میگردند».

3- «اَلْـحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي عَافَانِي فِي جَسَدِي وَرَدَّ عَلَيَّ رُوحِي، وأَذِنَ لِي بِذِكْرِهِ»([22]).

«تمام ستایشها مر خدایى راست که به جسمام سلامت بخشید، و روحم را به من بازگرداند و به من اجازه ذکرش را داد».

رهنمود حدیث:

این دعا بیانگر اعتراف به نعمتهای الهی میباشد و شایسته است که بنده با انجام کارهای نیک و ترک کارهای زشت حق نعمتهای الهی را به جا آورد.

فوائد حدیث:

1- مسلمان واقعی ارزش زندگی را میداند و فرصت عمر را در بندگی الله و تقرب به ایشان مغتنم میشمارد.

2- ذکر الله متعال یکی از نشانههای بارز سپاسگزاری است.

3- صحت و تندرستی از نعمتهای بزرگ الهی بشمار میآیند.

4- توفیق انجام کار خیر فقط در دست الله متعال است.

5- ﴿إِنَّ فِي خَلۡقِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَٱخۡتِلَٰفِ ٱلَّيۡلِ وَٱلنَّهَارِ لَأٓيَٰتٖ لِّأُوْلِي ٱلۡأَلۡبَٰبِ١٩٠ ٱلَّذِينَ يَذۡكُرُونَ ٱللَّهَ قِيَٰمٗا وَقُعُودٗا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمۡ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلۡقِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ رَبَّنَا مَا خَلَقۡتَ هَٰذَا بَٰطِلٗا سُبۡحَٰنَكَ فَقِنَا عَذَابَ ٱلنَّارِ١٩١ رَبَّنَآ إِنَّكَ مَن تُدۡخِلِ ٱلنَّارَ فَقَدۡ أَخۡزَيۡتَهُۥۖ وَمَا لِلظَّٰلِمِينَ مِنۡ أَنصَارٖ١٩٢ رَّبَّنَآ إِنَّنَا سَمِعۡنَا مُنَادِيٗا يُنَادِي لِلۡإِيمَٰنِ أَنۡ ءَامِنُواْ بِرَبِّكُمۡ فََٔامَنَّاۚ رَبَّنَا فَٱغۡفِرۡ لَنَا ذُنُوبَنَا وَكَفِّرۡ عَنَّا سَئَِّاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ ٱلۡأَبۡرَارِ١٩٣ رَبَّنَا وَءَاتِنَا مَا وَعَدتَّنَا عَلَىٰ رُسُلِكَ وَلَا تُخۡزِنَا يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِۖ إِنَّكَ لَا تُخۡلِفُ ٱلۡمِيعَادَ١٩٤ فَٱسۡتَجَابَ لَهُمۡ رَبُّهُمۡ أَنِّي لَآ أُضِيعُ عَمَلَ عَٰمِلٖ مِّنكُم مِّن ذَكَرٍ أَوۡ أُنثَىٰۖ بَعۡضُكُم مِّنۢ بَعۡضٖۖ فَٱلَّذِينَ هَاجَرُواْ وَأُخۡرِجُواْ مِن دِيَٰرِهِمۡ وَأُوذُواْ فِي سَبِيلِي وَقَٰتَلُواْ وَقُتِلُواْ لَأُكَفِّرَنَّ عَنۡهُمۡ سَئَِّاتِهِمۡ وَلَأُدۡخِلَنَّهُمۡ جَنَّٰتٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ ثَوَابٗا مِّنۡ عِندِ ٱللَّهِۚ وَٱللَّهُ عِندَهُۥ حُسۡنُ ٱلثَّوَابِ١٩٥ لَا يَغُرَّنَّكَ تَقَلُّبُ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ فِي ٱلۡبِلَٰدِ١٩٦ مَتَٰعٞ قَلِيلٞ ثُمَّ مَأۡوَىٰهُمۡ جَهَنَّمُۖ وَبِئۡسَ ٱلۡمِهَادُ١٩٧ لَٰكِنِ ٱلَّذِينَ ٱتَّقَوۡاْ رَبَّهُمۡ لَهُمۡ جَنَّٰتٞ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ خَٰلِدِينَ فِيهَا نُزُلٗا مِّنۡ عِندِ ٱللَّهِۗ وَمَا عِندَ ٱللَّهِ خَيۡرٞ لِّلۡأَبۡرَارِ١٩٨ وَإِنَّ مِنۡ أَهۡلِ ٱلۡكِتَٰبِ لَمَن يُؤۡمِنُ بِٱللَّهِ وَمَآ أُنزِلَ إِلَيۡكُمۡ وَمَآ أُنزِلَ إِلَيۡهِمۡ خَٰشِعِينَ لِلَّهِ لَا يَشۡتَرُونَ بَِٔايَٰتِ ٱللَّهِ ثَمَنٗا قَلِيلًاۚ أُوْلَٰٓئِكَ لَهُمۡ أَجۡرُهُمۡ عِندَ رَبِّهِمۡۗ إِنَّ ٱللَّهَ سَرِيعُ ٱلۡحِسَابِ١٩٩ يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱصۡبِرُواْ وَصَابِرُواْ وَرَابِطُواْ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ لَعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ٢٠٠﴾ [آل عمران: 190-200]([23]).

«مسلماً در آفرینش آسمانها و زمین، و پشت سر هم آمدن شب و روز، نشانهها و دلائلى براى خردمندان است، کسانى که ایستاده و نشسته و بر پهـلوهاىشان افتـاده، خـدا را یاد مىکنند و دربارۀ آفرینش آسمانها و زمین مىاندیشند (و به زبان حال و قال مىگویند:) پروردگارا! این را بیهوده و عبث نیافریدهاى. تو منزّه و پاکى، پس ما را از عذاب آتش محفوظ دار. پروردگارا! بىگمان تـو هر که را به آتش در آرى، براستى خـوار و زبـونش کردهاى، و ستمکاران را یاورى نیست. پروردگارا! ما از منادى ـ پیامبر ص ـ شنیدیم که ـ مردم را ـ به ایمان بـه پروردگارشان مىخواند، وما ایمان آوردیم. پروردگارا! گناهان ما را بیامرز، و بدیهاى مان را بپوشان، و ما را با نیکان بمیران. پروردگارا! آنچه را که با پیغمبران خود به ما وعده داده اى، به ما عطا کن، و در روز رستاخیز ما را خوار و زبون مگردان، بى گمان تو خلاف وعده نخواهى کرد».

پس پروردگارشان دعاى ایشان را پذیرفت، و پاسخشان داد که من عمل هیچ صاحب عملى از شما را که انجام گرفته باشد، خواه زن باشد یا مرد، ضایع نخواهم کرد. بعضى از شما از بعض دیگر تولد شدهاید. «و همگى هم نوع و هم جنس مىباشید» آنان که هجرت کردند، و از خانههاى خود رانده شدند و در راه من اذیت و آزار کشیدند و جنگیدند و کشته شدند، به یقین گناهانشـان را مىبـخشم، و در بهشتـى جاى مىدهم که از زیر (درختان) آن، نهرها در جریان است، این پاداش از سوى خداست، و پاداش نیکو تنها نزد خـداست. رفت و آمد کافران در شهرها، تو را نفریبد. (این) متاع ناچیزى است، سپس جایگاهشان دوزخ است، و چه بد جایگاهى است، ولى آنهایى که از پروردگارشان مىترسند، بهشت از آنِ ایشان است که در زیر (درختان) آن نهرها جارى است، و جاودانه در آن مىمانند، این پاداشى از جانب خدا است. و آنچه در نزد خداست براى نیکان بهتر است. برخى از اهل کتاب هستند که به خدا و بدانچه بر شما نازل شده و بدانچه بر خود آنان نازل گردیده ایمان دارند، در برابر خدا فروتن بوده، آنها هرگز آیات خدا را به بهاى ناچیز (دنیا) نمىفروشند، پاداش ایشان در نزد پروردگارشان است، خداوند به سرعت حساب بندگان را رسیدگى مىکند، اى مؤمنان! شکیبائى ورزید، و استقامت و پایدارى کنید، و مراقبت به عمل آورید، و از خدا بترسید تا اینکه رستگار شوید)».

معنی کلمات حدیث:

لِّأُوْلِي ٱلۡأَلۡبَٰبِ: خردمندان.

أَخۡزَيۡتَهُۥ: خوار و زبونش کردی

كَفِّرۡ عَنَّا: گناهانمان را بپوشان و نابود گردان

عَلَىٰ رُسُلِكَ: به زبان پیامبرانت

تَقَلُّبُ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ: گشت و گذار کافران در تجارت، کشاورزی، صنعت و غیره.

نُزُلٗا مِّنۡ عِندِ ٱللَّهِ: مهمانی و پذیرائی

رَابِطُواْ: سنگرها را محکم بگیرید تا برای دشمن غیر قابل نفوذ باشد.

(2) دعای پوشیدن لباس

5- «اَلْـحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي كَسَانِي هَذَا (الثَّوْبَ) وَرَزَقَنِيهِ مِنْ غَيْرِ حَوْلٍ مِنّي ولا قُوَّةٍ…»([24]).

«حمد از آنِ خدایى است که این لباس را به من پوشانید و بدون اینکه من قدرت و توانایى داشته باشم آنرا به من عنایت کرد...».

فوائد حدیث:

1- ستایش مخصوص الله متعال بهخاطر بخشیدن نعمتها

2-از اعتماد به چاره اندیشی و توان خویش به چاره سازی و توان الله پناه بردن.

(3) دعای پوشیدن لباس نو

6- «اَللهم لَكَ الْـحَمْدُ أَنْتَ كَسَوتَنِيهِ، أسْألُكَ مِنْ خَيرِهِ وخَيْرِ ما صُنِعَ لَهُ، وأَعُوذُ بِكَ مِنْ شرِّهِ وشَرِّ مَا صُنِعَ لَهُ»([25]).

«الهى! ستایش براى تو است، تویى که این لباس را به من پوشاندى، از تو خیر آنرا مىخواهم، و خیر آنچه را که براى آن ساخته شده است. و به تو از بدى آن و بدى آنچه که براى آن ساخته شده است، پناه مىبرم».

فوائد حدیث:

1- ستایش مخصوص الله متعال است بهخاطر بخشیدن نعمتها.

2- ابراز نیاز کردن به الله متعال برای جلب منفعت و دفع مضرت.

(4) دعا برای کسی که لباس نو پوشیده است

7- «تُبْلِـي ويُخْلِفُ اللهُ تَعَالَى»([26]).

«کهنه کن و الله به تو عوض میدهد». کنایه از عمر طولانی است یعنی چندین لباس نو را کهنه کن.

رهنمود حدیث:

به دعای برکت، تندرستی و فراخی روزی تشویق شده است.

فوائد حدیث:

1- نشر چنین دعاهایی باعث الفت و محبت بیشتری میان مسلمانان میشود.

2- به مژده دادن تشویق شده است.

8- «اِلبَسْ جَدِيدًا وعِشْ حَمِيدًا ومُتْ شَهِيدًا»([27]).

«لباس جدیدى را بپوشى، و زندگى نیکویى داشته باشى، و با شهادت از این دنیا بروى».

معنی کلمات حدیث:

اِلبَسْ جَدِيدًا: گر چه این جمله، دستوری است ولی بمعنای دعا است.

مُتْ شَهِيدًا: اشاره به بهترین نوع مرگ است که شهادت در راه خداست.

فوائد حدیث:

1- مستحب است در حق افراد اینگونه دعا کرد تا زندگی با سعادت و مرگ با شهادتی داشته باشند.

2- مسلمانان موظف شدهاند که یکدیگر را به یاد شهادت بیندازند.

3- به پوشیدن لباس جدید تشویق شده تا اینکه فرد مسلمان دارای قیافه مناسب و زیبایی باشد و همچنین با دیدن او دیگران برایش دعای فوق را بخوانند.

(5) دعای هنگام در آوردن لباس

9- «بِسْمِ اللهِ»([28]) «به نام الله».

معنی کلمات حدیث:

بِسْمِ اللهِ: به نام الله آغاز میکنم.

رهنمودحدیث:

از آنجا که نام الله، پر برکت است، رسول اکرم ص برای ما بسم الله گفتن هنگام درآوردن لباس را سنت قرار داده چرا که همهی نعمتهای ظاهری و باطنی را الله متعال به ما ارزانی داشته است.

فوائد حدیث:

1- ذکر الله بیانگر اوج سپاسگزاری از کسی است که نعمتها را به ما بخشیده است.

2- ذکر الله باعث میشود که نعمتها با دوام و پر برکت گردد.

(6) دعای هنگام ورود به توالت

10- «[بِسْمِ اللهِ]، اَللهم إِنّي أعُوذُ بِكَ مِنَ الْـخُبُثِ وَالْـخَبَائِثِ»([29]).

«[به نام الله] الهى! از جنهاى خبیث و پلید، أعم از زن و مرد، به تو پناه مىبرم».

معنی کلمات حدیث:

أعُوذُ: پناه میبرم.

الْـخُبُثِ وَالْـخَبَائِثِ: شیاطین مرد و زن.

رهنمود حدیث:

در این حدیث، رسول اکرم ص راهنمایی کردند که انسان مسلمان فقط به الله پناه برده، این ورد را قبل از وارد شدن به توالت بخواند چرا که در اینگونه مکانها شیاطین، وجود دارند چنانکه رسول اکرم ص فرموده است: بسم الله گفتن هنگام ورود به توالت پردهای بین چشم جنها و شرمگاه انسانها ایجاد خواهد کرد. (نگا: الاروا:50)

[در روایت صحیح بخاری اینگونه تصریح شده است: «اذا أراد أن یدخل» (یعنی وقتی میخواست وارد توالت بشود) بنابراین محل خواندن دعا قبل از ورود است نه بعد از آن.

کلمات حدیث:

اَللهم: در اصل: یا الله بوده است میم مشدد بهجای «یا» در اخر افزوده شده است][30].

فوائد حدیث:

1- باید به الله متعال پناه برد و در همه حالتها بهویژه هنگام ترس از هر آسیبی به ایشان ابراز نیاز نمود.

2- این ورد هنگام ورود به خلوت گاه جهت قضای حاجت گفته میشود،چه در صحرا و چه در چهار دیواری با این تفاوت که در صحرا قبل از نشستن و در چهار دیواری و توالت قبل از وارد شدن در آن مکان خوانده میشود.

3- ابراز بندگی در پیشگاه الله متعال در همه شئون زندگی مطلوب و پسندیده است.

(7) دعای هنگام بیرون شدن از توالت

11ـ «غُفْرانَكَ»([31]). «الهى! از تو آمرزش مىطلبم».

معنی کلمات حدیث:

غُفْرانَكَ: بار الها ببخش.

رهنمود حدیث:

این حدیث، دلالت بر کمال بندگی رسول الله ص دارد که طبق تفسیر برخی از علما، وی از خداوند بهخاطر اینکه هنگام قضای حاجت از گفتن ذکر الله معذور بوده، طلب آمرزش مینماید.

و بعضی گفتهاند: استغفار در اینجا بهخاطر عدم امکان شمارش نعمتهای الهی است که یکی از آنها همین دفع پیشاب و پساب است چرا که دفع مشکل نیز نعمتی بزرگ به حساب میآید.

فوائد حدیث:

1- انسان مسلمان فقط از پروردگارش طلب آمرزش مینماید بهخاطر اینکه میداند، جز او کسی گناهان را نمیآمرزد.

2- الله متعال میتواند ضرر و زیان و مصایب را بر طرف کند.

3- استغفار باعث استمرار نعمت و دفع مضرت خواهد بود.

باید دانست که در مورد دعای بعد از قضای حاجت هیچ حدیث صحیحی جز همین روایت وارد نشده است.

(8) ذکر قبل از وضو

12- «بِسْمِ اللهِ»([32]) «به نام الله».

[رهنمود حدیث: حدیث بدینصورت وارد شده است: «لا صلاة لـمن لا وضوء له ولا وضوء لـمن لم یذکر اسم الله علیه».

یعنی: نماز بدون وضو و وضو بدون بسم الله گفتن صحیح نیست از اینرو شاه ولی الله دهلوی در حجة الله البالغه میگوید: این حدیث به صراحت «بسم الله گفتن» را شرط و یا رکن وضو قرار داده است و این احتمال که بگوئیم هدف نفی کمال میباشد، توجیهی است مخالف با الفاظ حدیث و من آنرا نمیپسندم]([33]).

فوائد حدیث:

1- وضوی کامل، وضویی است که با گفتن بسم الله آغاز شود.

2- انسان مسلمان تشویق شده به اینکه در آغاز هر کار نام الله را بر زبان بیاورد و فقط از او کمک بخواهد تا عملش درست، مقبول و مبارک گردد.

(9) دعای پایان وضو

13ـ «أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيْكَ لَهُ، وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ..»([34]).

«شهادت مىدهم که معبود بحقی جز الله وجود ندارد، یکتاست و شریکى براى او نیست و شهادت مىدهم که محمد، بنده و فرستادهى اوست».

معنی کلمات حدیث:

أَشْهَدُ: گواهی میدهم و اعتراف میکنم.

رهنمود حدیث:

این ورد با برکت جزو اذکار مستحبی است که بعد از وضو گفته میشود و شامل اقرار به یگانگی الله و رسالت خاتم الا نبیاء؛ میباشد.

فوائد حدیث:

کسی که وضو را کامل ساخته، این ورد را بخواند و آن پاداش عبارت است از باز شدن درهای هشتگانه بهشت به رویش تا از هر کدام که بخواهد وارد شود چنانکه در پایان این حدیث تصریح شده است.

14- «اَللهم اجْعَلْنِي مِنَ التَوَّابِينَ وَاجْعَلْنِي مِنَ الـمُتَطَهِّرِينَ»([35]).

«پروردگارا! مرا از توبه کنندگان بگردان و جزو کسانى قرار ده که کاملاً طهارت مىکنند و پاکیزهاند».

معنی کلمات حدیث:

اَللهم: ای کسی که دارای همهی صفات کمال و جلال هستی.

رهنمود حدیث:

این ورد بعد از وردی گفته میشود که در حدیث قبلی بیان گردید و پشت سرهم آمدن کلمات «التوابين والـمتطهرين» اشاره به این گفته الله متعال است: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ يُحِبُّ ٱلتَّوَّٰبِينَ وَيُحِبُّ ٱلۡمُتَطَهِّرِينَ﴾ [البقرة: 222]. «الله، توبهکاران و اهل طهارت را دوست دارد».

و مناسبت جمع بین آنها این است که توبه طهارت از آلودگیهای باطنی و گناهان، و وضو طهارت از آلودگیهای ظاهری است.

فوائد حدیث:

1- تشویق به خواستن توفیق توبه از الله متعال.

2- به پاکیزگی ظاهری و باطنی راهنمایی شده است.

3- به کثرت دعا تشویق شده است چرا که دعا از بهترین عبادتها محسوب میشود.

چنانکه رسول اکرم ص فرموده است: الدعاء هو العباده { دعا عین عبادت است}

15- «سُبْحَاَنكَ اللَّهُمَّ وَبِحَمْدِكَ أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ أَسْتَغْفِرُكَ وَأَتُوبُ إِلَيْكَ»([36]).

«الهی! تو را به پاکی یاد میکنم و ستایش مىنمایم، و گواهى مىدهم که جز تو، معبود [بحقی] نیست، از توطلب مغفرت مىکنم، و در حضورت توبه مىنمایم».

معنی کلمات حدیث:

سُبْحَاَنكَ اللَّهُمَّ: بار الها تو را از آنچه شایستهی تو نسیت پاک و منزه میدانم.

رهنمودحدیث:

الله را به پاکی یاد کردن، ستایش و طلب آمرزش از وی بیانگر دوام بندگی الله تعالی میباشد.

فوائد حدیث:

1- استمرار تسبیح و استغفار و طلب آمرزش جزو اسباب نجات در دنیا و آخرت هستند.

2- این ذکر باعث تداوم اعتراف به یگانگی الله خواهد بود.

(10) ذکر بیرون شدن از منزل

16- «بِسْمِ اللهِ، تَوَّكَّلْتُ عَلَى اللهِ، وَلاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللهِ»([37]).

«به نام الله، بر الله توکل کردم، و هیچ قدرت و توانائى جز از طرف الله نیست».

معنی کلمات حدیث:

لاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللهِ: یعنی نفع و ضرر در دست الله متعال است.

تَوَّكَّلْتُ عَلَى اللهِ: امورم را به الله متعال سپردم.

رهنمود حدیث:

انسان مسلمان به امید توفیق در کارها در هر حال بر الله توکل مینماید. بخصوص هنگام بیرون شدن از منزل به قصد کسب روزی حلال یا انجام کار خیری مانند:صله رحم یا ایجاد صلح بین مردم و...

فوائد حدیث:

1- به توکل همراه با استفاده از اسباب تشویق شده و باید دانست که این، منافی با توکل نیست مهم اینکه انسان به رب الاسباب توکل نماید نه خود اسباب.

2- الله برای گویندهی این ورد- اگر از روی اخلاص گفته باشد- تضمین نموده که او را کفایت و حفاظت نماید و از شر شیطان نجاتش دهد چنانکه در پایان حدیث این مطلب بیان گردیده است.

3- چنگ زدن به الله متعال باعث نجات از وسوسه و تفکرات واهی میشود.

17ـ «أَللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ أَنْ أَضِلَّ أَوْ أُضَلَّ أَوْ أَزِلَّ، أَوْ أُزَلَّ، أَوْ أَظْلِمَ أَوْ أُظْلَمَ، أَوْ أَجْهَلَ أَوْ يُجْهَلَ عَلَيَّ»([38]).

«پروردگارا! من به تو پناه مىبرم از اینکه خودم گمراه شوم، یا بهوسیلهى دیگرى گمراه شوم، و یا اینکه بلغزم، یا لغزیده شوم، یا ستم کنم، یا مورد ستم قرار گیرم، یا دچار جهالت شوم، یا با من به جهالت رفتار شود».

معنی کلمات حدیث:

أَضِلَّ: از راه حق منحرف گردید.

رهنمودحدیث:

پناه جستن به الله از گمراهی، ذلت، ظلم و نادانی شیوه رسول اکرم ص بود.

گمراهی و ضلالت بر دو نوع است:

1- گمراهی اعتقادی: عبارت است از داشتن باورهایی که مخالف با باورهای رسول الله ص و یارانش باشد.

2- گمراهی عملی: عبارت است از عبادت الله متعال و تقرب به وی با عبادت و روشهایی که او مشروع نساخته است.

فوائد حدیث:

1- پناه جستن به الله باعث نجات از هر آسیبی و رسیدن به مطلوب میشود.

چنانکه شاعر میگوید:

یامن ألوذ به فیمـا أؤمله

ومن أعوذ به مـمـا أحاذره

«ای کسی که من برای رسیدن به آنچه آرزو دارم و برای نجات از آنچه میترسم به او پناه میبرم».

«لایجبر الناس عظــمـا أنت کاسره ولا یـهیضون عظمـا أنت جابره».

«مردم نمیتوانند استخوانی را ترمیم کنند که تو آنرا شکستهای و نه میتوانند استخوانی را بشکنند که تو آنرا ترمیم نمودهای».

2-هشدار دادن به اینکه ما با ارتکاب گناه بر خویشتن ستم روا داریم یا با تجاوز به حقوق دیگران بر آنها ستمی روا داریم.

3-ترک پناه جستن به الله، باعث خواری و بیکسی در دنیا و آخرت خواهد بود.

(11) ذکر وارد شدن به منزل

18- «بِسْمِ اللهِ وَلـَجْنَا، وَبِسْمِ اللهِ خَرَجْنَا، وَعَلَى رَبِّنَا تَوَكَّلْنَا»([39]).

«به نام الله داخل شدیم، و به نام الله خارج گشتیم، و بر پروردگارمان توکل نمودیم».

و بعد از خواندن دعاى فوق، به خانوادهاش سلام بگوید.

معنی کلمات حدیث:

وَلـَجْنَا: یعنی وارد شدیم.

يسلم على أهله: السلام عليكم ورحمة الله و برکاته بگوید.

رهنمود حدیث:

مداومت بر ذکر الله هنگام ورود و خروج از منزل با توکل بر الله و سپردن امور خویش به ایشان باعث دورشدن شیطان از انسان و منزل و خوراکش میشود چنانکه در حدیثی صحیح که امام مسلم نقل کرده رسول الله ص میفرماید: هرگاه انسان در بدو ورود به منزل و همچنین هنگام خوردن غذا نام الله را بر زبان بیاورد شیطان به همراهانش میگوید: برویم که اینجا، جای ما نیست.

فوائد حدیث:

1- ذکر الله، هنگام ورود به منزل باعث تحقیر شیطان میشود.

2- سلام گفتن به خانوادهی خویش جهت ابراز محبت و همبستگی، مستحب است.

3- بهتر است بسم الله و سلام گفتن با صدایی باشد که مخاطبان بشنوند.

(12) دعای رفتن به مسجد

19- «اَللهم اجْعَلْ فِيْ قَلْبِيْ نُوْرًا، وَفِيْ لِسَانِيْ نُوْرًا، وَفِيْ سَمْعِيْ نُوْرًا، وَ فِيْ بَصَرِيْ نُوْرًا، وَمِنْ فَوْقِيْ نُوْرًا، وَمِنْ تَحْتِيْ نُوْرًا، وَعَنْ يَمِيْنِيْ نُوْرًا وَعَنْ شِمَالِيْ نُوْرًا، وَ مِنْ أَمَامِيْ نُوْرًا، وَ مِنْ خَلْفِيْ نُوْرًا، وَاجْعَلْ فِيْ نَفْسِيْ نُوْرًا، وَأَعْظِمْ لِيْ نُوْرًا، وَعَظِّمْ لِيْ نُوْرًا، وَاجْعَلْ لِي نُورًا، وَاجْعَلْ لِي نُورًا، اَللهم أَعْطِنِيْ نُوْرًا، وَاجْعَلْ فِيْ عَصَبِيْ نُوْرًا، وَ فِيْ لَـحْمِيْ نُوْرًا، وَ فِيْ دَمِيْ نُوْرًا، وَ فِيْ شَعْرِيْ نُوْرًا وَ فِيْ بَشَرِيْ نُوْرًا»([40]).

«الهى! در قلب، زبان، گوش و چشم من نور قرار ده و بالا و پایین، راست، چپ، مقابل، پشت و درون مرا منوّر گردان، و نور را براى من بیفزاى، و بزرگ گردان، و مرا نورى عطا فرما، و در عصب، گوشت، خون، مو و پوست من نورى قرار ده».

«اَللهم اجْعَلْ لِيْ نُوْرًا فِيْ قَبْرِيْ وَ نُوْرًا فِيْ عِظَامِيْ»([41]).

«الهى! قبرم را منوّر گردان، و در استخوانهایم نور قرار بده».

«وَزِدْنِيْ نُوْرًا، وَزِدْنِيْ نُوْرًا، وَزِدْنِيْ نُوْرًا»([42]).

«و براى من نور را افزون فرما، افزون فرما، افزون فرما».

«وَهَبْ لِيْ نُوْرًا عَلَى نُوْرٍ»([43]).

«و نور بر روى نور به من عطا کن».

معنی کلمات حدیث:

نُوْرًا: در اینجا یعنی بیان حق و رhهنمایی بهسوی آن.

رهنمود حدیث:

راوی این حدیث عبدالله ابن عباس ب است، او میگوید: شب را در خانهی رسول اکرم ص و نزد خالهاش؛ ام المؤمنین؛ میمونه سپری نموده و از بیدار شدن رسول اللهص برای نماز شب،سپس از اذان مؤذن و بیرون شدن رسول الله ص برای نماز فجر سخن به میان آورده و افزوده است که رسول الله ص در راه مسجد این دعا را خوانده و او شنیده است.

[قرطبی میگوید: انواری که رسول اکرم ص در این دعا از الله متعال طلبید را میتوان حمل به ظاهر کرد و گفت هدف این است که الله متعال در روز قیامت و در آن تاریکیها سایر اعضای بدن ایشان را منور بگرداند تا خودش و پیروانش در روشنائی نور ایشان حرکت بکنند.

ولی بهتر است که آنرا حمل به نور دانش و هدایت نمود. چنانکه الله متعال در سورهی زمر فرموده است: فهو علی نور من ربه و همچنین در سورهی انعام فرموده است:

﴿وَجَعَلۡنَا لَهُۥ نُورٗا يَمۡشِي بِهِۦ فِي ٱلنَّاسِ﴾ [الأنعام: 122]. «و براى او نورى پديد آورديم تا در پرتو آن، در ميان مردم راه برود».

که مراد از آن دانش و هدایت است و تحقق آن سنت به هر عضو بدینگونه ممکن میشود که با نور شنوایی، شنیدنیهای مفید و با نور چشم، دیدنیهای مفید و نور قلب معلومات مفید و همینطور با نور سایر اعضا آنچه که متناسب آنها است کشف گردد و توفیق انجام کار خیر بیابند]([44]).

فوائد حدیث:

1- با اصلاح قلب، بقیه اعضای بدن، صالح میشوند بهخاطر همین است که رسول الله ص قبل از دیگر اعضا، قلب را ذکر کرد.

2- برای نجات انسان مسلمان از وقوع در شبههها و شهوتها باید عرصه را از هر سو بر شیطان تنگ نمود.

3- رهنمون شدن انسان بهسوی ایمان و بندگی الله جزو بزرگترین نعمتهای الهی بشمار میآید که هر کس از این نور محروم ماند در واقع از همه چیز محروم شده است چنانکه الله متعال فرموده است: ﴿وَمَن لَّمۡ يَجۡعَلِ ٱللَّهُ لَهُۥ نُورٗا فَمَا لَهُۥ مِن نُّورٍ﴾ [النور: 40].

(13) دعای وارد شدن به مسجد

20- «أَعُوْذُ بِاللهِ الْعَظِيْمِ، وَبِوَجْهِهِ الْكَرِيْمِ، وَسُلْطَانِهِ الْقَدِيْمِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيْمِ» ([45]).

«به الله بزرگ و چهرهی گرامىاش و قدرت قدیم و أزلى او پناه مىبرم از بدى شیطان رانده شده».

«بِسْمِ اللهِ وَالصَّلاَةُ([46]) وَ السَّلاَمُ عَلَى رَسُوْلِ اللهِ»([47]).

«به نام الله، و درود و سلام بر رسول الله ص».

«اَللهم افْتَحْ لِـي أَبْوَابَ رَحْمَتِكَ» ([48]).

«الهى! درهاى رحمت خود را بر من بگشا».

معنی کلمات حدیث:

الْقَدِيْمِ: ازلی و ابدی.

الرَّجِيْمِ: مطرود از رحمت الله.

رهنمود حدیث:

از آنجا که ابلیس نفرین شده همواره در کمین بندگان الله نشسته تا با توطئه و وسوسههایش، نمازهایشان را فاسد بگرداند چرا که با خوب و درست بودن نماز، همهی اعمال انسان درست میشود و با فاسد شدن نماز، همهی اعمال فاسد میشود بنابراین رسول اکرم ص به ما فرموده تا هنگام ورود به مسجد از شر شیطان به الله پناه بجوئیم و دعای فوق را بخوانیم که مفهومش چنین است: بار الها! مرا از وسوسه، نیرنگ، خطر شیطان و فریفته و گمراه شدن توسط او نجات ده.

فوائد حدیث:

1- اثبات صفت چهره برای الله همانگونه که شایسته اوست و این عقیده اهل سنت و جماعت است چنانکه خداوند میفرماید: ﴿لَيۡسَ كَمِثۡلِهِۦ شَيۡءٞۖ وَهُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡبَصِيرُ﴾ [الشورى: 11]. «هیچ چیزی شبیه او نیست و او شنوا و بینا است».

2- مساجد بهخاطر ذکر و دعا و سکینه محل نزول رحمتهای الهی است.

3- پناه جستن به الله از شر شیطان، انسان را در راه طاعت و بندگی الله متعال کمک خواهد کرد.

(14) دعای بیرون شدن از مسجد

21- «بِسْمِ اللهِ وَالصَّلاَةُ وَالسَّلاَمُ عَلَى رَسُوْلِ اللهِ، اَللهم إِنِّيْ أَسْأَلُكَ مِنْ فَضْلِكَ، اَللهم اعْصِمْنِيْ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيْمِ»([49]).

«به نام الله و درود و سلام بر رسول الله ص الهى! از تو فضلت را مسألت مىنمایم، الهى! مرا از شیطان مردود، حفاظت فرما».

معنی کلمات حدیث:

اعْصِمْنِيْ: مرا حفاظت کن و در پناه خویش در آر.

رهنمود حدیث:

انسان مسلمان در حین خواندن نماز در مسجد با پروردگار خویش به مناجات میپردازد، او را یاد میکند میخواند وبهسوی او رجوع مینماید بنابراین بعد از اتمام نماز و هنگام بیرون رفتن از مسجد، رسول اکرم ص برای ما خواندن دعای فوق را سنت قرار داده تا بدینوسیله شخص از گنجینههای فضل و کرم الله برای خود چیزی مسألت نماید بهویژه این را بخواهد که الله او را از شر شیطان و سربازانش در امان نگه دارد همچنین او را در کسب روزی حلال یاری نماید چنانکه میفرماید:

﴿فَإِذَا قُضِيَتِ ٱلصَّلَوٰةُ فَٱنتَشِرُواْ فِي ٱلۡأَرۡضِ وَٱبۡتَغُواْ مِن فَضۡلِ ٱللَّهِ﴾ [الجمعة: 10].

«وقتی نماز تمام شد در زمین پراکنده شوید و دنبال فضل و روزی الله بروید».

فوائد حدیث:

1- اثبات این مطلب که فضل و کرم فقط در دست الله تعالی است و هیچ کس با او در مالکیت جهان شریک نیست.

2- نجات و رهایی از توطئه شیطان فقط با روی آوردن به الله متعال ممکن است.

(15) اذکار اذان

22- هر چـه را که مؤذن مىگوید، شنونده تکرار کند مگر در: «حَيَّ عَلَى الصَّلاةِ، وَحَيَّ عَلَى الفَلاَحِ»، کـه در جـواب مىگوید: «لاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إلاَّ بِاللهِ»([50]).

معنی کلمات حدیث:

الفَلاَحِ: موفقیت و رستگاری.

رهنمود حدیث:

رسول اکرم ص بهترین سنتها را برای ما بجا گذاشته و از جمله سنتهایش این است که شنوندهی اذان، کلمات اذان را با مؤذن تکرار کند جز در گفتن: «حی علی الصلاة وحی علی الفلاح» که هنگام شنیدن آنها باید گفت: «ولا حول ولا قوة الا بالله»

فوائد حدیث:

1- فقط الله متعال، یاری میدهد، قدرت میبخشد و توفیق میدهد.

2- اذان جزو شعایر بزرگ اسلام است که شیطان با شنیدن آن فرار میکند.

3- ارج نهادن به شعایر الهی بیانگر تقوای قلب است.

ضمنا: هیچ روایت صحیحی در مورد اینکه هنگام شنیدن «قد قامت الصلاة» گفته شود: «أقامها الله وأدامها» وجود ندارد بلکه قول صحیح همین است که خود «قد قامت الصلاة» تکرار شود چرا که«اقامه» نیز اذان نامیده میشود چنانکه رسول اکرم ص فرمود: «بين كل أذانين صلاة» بین دو اذان (یعنی اذان و اقامه) میتوان نماز خواند.

23ـ «وَأَنَا أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيْكَ لَهُ، وَأَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُوْلُهُ، رَضِيْتُ بِاللهِ رَبًّا، وَبِمُحَمَّدٍ رَسُوْلاً، وَبِالإِسْلاَمِ دِيْنًا»([51]).

«و من گواهى مىدهم که هیچ معبود، بحقی جز الله وجود ندارد، یکتاست و شریکى ندارد، و محمد ص بنده و فرستادهى اوست، من از اینکه الله، پروردگار و محمد، پیامبر و اسلام، دین من است، راضى و خشنودم».

پس از اینکه مؤذن شهادتین را گفت، این ذکر، خوانده شود ([52]).

معنی کلمات حدیث:

رَضِيْتُ: پذیرفتم و تسلیم شدم.

رهنمود حدیث:

شاید حکمت این کار در آن باشد که اذان دارای کلماتی است که در برگیرنده عقیده توحیدی است چنانکه آغاز اذان با الله اکبر است که در واقع اعتراف به عظمت الله و اینکه از همه بزرگتر است میباشد. سپس به اثبات وحدانیت الله و نفی هر نوع شریک از وی پرداخته که او ذاتا غنی و بینیاز است. همچین به اثبات نبوت و اقرار به رسالت محمد ص میپردازد و بعد از آن به نماز فرا میخواند که دلیل عملی ایمان است بهویژه خواندن آن بهصورت جمعی در مسجد و نیز دعوت به رستگاری داده میشود که شامل رستگاری دنیا و آخرت است و در پایان با تکبیر و تعظیم الله و همچنین بیان وحدانیت وی ختم میشود، اگر واقعا انسان این مفاهیم بزرگ اذان را متوجه بشود، قلبا و قالبا بهسوی نماز رو خواهد آورد.

فوائد حدیث:

1- لازمهی رضایت الله، اخلاص در کارها است.

2- لازمه رضایت به نبوت رسول الله ص پیروی از سنتهای قولی و عملی ایشان است.

3- به شنیدن اذان و تکرار کلمات آن با مؤذن تشویق شده است.

4- بعد از پایان اجابت مؤذن، بر پیامبر ص درود فرستاده شود([53]).

معنی کلمات حدیث:

الصلاة على النبي: صلاة از طرف الله یعنی تعریف و رحمت و از طرف انسانها یعنی درود فرستادن بر پیامبر.

رهنمود حدیث:

بعد از اینکه انسان مسلمان با قلب و زبانش کلمات اذان را با مؤذن تکرار میکند، مستحب است که در پایان بر رسول اکرم ص درود بفرستد و بهترین کلمات درود همان درود ابراهیمی است که در پایان تشهد میخوانیم یعنی: «اللهم صل على محمد وعلى آل محمد كما صليت على إبراهيم وعلى آل إبراهيم....» تا عالم پائین (انسانها) همراه با عالم بالا (فرشتگان و الله) بر رسول اکرم ص درود بفرستند.

فوائد حدیث:

1- انسان مسلمان موظف است که برای رسول اکرم ص، بعد از اتمام اذان، خواهان «وسیله» بشود چنانکه در حدیث آمده است:

هرکسی که برای رسول اکرم ص خواهان وسیله باشد روز قیامت مشمول شفاعت ایشان قرار خواهد گرفت.

2- برای هر مسلمانی که صدای اذان را میشنود مستحب است که کلمات اذان را با مؤذن تکرار نماید فرق نمیکند که در حالت طهارت باشد یا خیر مگر اینکه که مانعی وجود داشته باشد مانند اینکه در حال ادای نماز بوده یا در حال همبستری یا مشغول قضای حاجت باشد مستحب است که بعد از زوالِ مانع، پاسخ اذان را بدهد.

25ـ [بعد از درود] گفته شود: «اَللهم رَبَّ هَذِِهِ الدَّعْوَةِ التَّامَّةِ، وَالصَّلاَةِ القَائِمَةِ، آتِ مُحَمَّدًا الْوَسِيْلَةَ وَالْفَضِيْلَةَ، وَابْعَثْهُ مَقَامًا مَحْمُوْدًا الَّذِيْ وَعَدْتَهُ، [إِنَّكَ لاَ تُخْلِفُ الْـمِيْعَادَ]»([54]).

«بار الها! اى پروردگارِ این نداى کامل و نماز بر پا شونده، به محمد ص «وسیله» (مقامى والا در بهشت) و فضیلت عنایت بفرما، و او را به «مقام شایسته اى» که وعده فرموده اى نایل بگردان، [همانا تو خُلف وعده نمىکنى]».

معنی کلمات حدیث:

الدَّعْوَةِ التَّامَّةِ: دعوت توحید.

الْوَسِيْلَةَ: مقام ویژهای در بهشت است.

الْفَضِيْلَةَ: برتری بر سایر مخلوقات.

مَقَامًا مَحْمُوْدًا: جایگاه بسیار شایسته که مراد شفاعت است.

رهنمود حدیث:

این دعا بعد از اذان گفته میشود و اشاره به این آیه دارد ﴿عَسَىٰٓ أَن يَبۡعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامٗا مَّحۡمُودٗا﴾ [الإسراء: 79]. «باشد که پروردگارت به تو جایگاه شایستهای ببخشد».

تفسیر بیشتر علما در مورد ﴿مَقَامٗا مَّحۡمُودٗا﴾ این است که مراد از آن، شفاعت عظمی در قیامت است که از الله میخواهد تا قضاوت بین بندگان را آغاز نماید. و برخی گفتهاند مراد از ﴿مَقَامٗا مَّحۡمُودٗا﴾ چنگ زدن ایشان به یکی از حلقههای دروازه بهشت است و برخی گفتهاند مراد از آن بدست گرفتن لوای حمد در قیامت و عدهای گفتهاند لباس مخصوصی است و برخی معتقداند که قرار گرفتن ایشان در سمت راست عرش است که البته دیدگاه نخست ارجحیت دارد.

فوائد حدیث:

1- شفاعت برای رسول اکرم ص آنهم به اجازهی الله متعال ثابت است.

2- این حدیث، ردی است بر کسانی که منکر شفاعت هستند که آن بر چند نوع است.

3- بیان جایگاه رفیع رسول اکرم ص بنابراین شایسته است که انسان مسلمان از ایشان پیروی نماید تا در کنار ایشان از چنین مقام بالایی برخوردار گردد از الله مسألت مینمائیم که ما را جزو پیروان واقعی ایشان قرار دهد.

ضمنا: شیخ آلبانی در «ارواء الغلیل (1/260)» میگوید: جملهی «إنك لا تخلف الـمیعاد» در دعای اذان، شاذ و ضعیف است همچنین کلمات: «والدرجة العالية الرفیعة» فاقد اصل و اساس هسنتد.

26- «شخص در بین اذان و اقامه براى خود دعا کند، چرا که دعا در این هنگام رد نمىشود»([55]).

رهنمود حدیث:

از آنجا که دعا عین عبادت است رسول اکرم ص برای ما سنت قرار داده تا در فاصلهی اذان و اقامه که فرصت با فضیلتی است دعا کنیم و امید است که دعا در این لحظه به خواست الله پذیرفته شود بهشرطی که مانعی برای پذیرش آن وجود نداشته باشد مانند: خوراک، نوشیدنی و لباس حرام و این وقت یکی از اوقاتی است که امید پذیرفته شدن دعا بیش از سایر اوقات میرود.اوقات دیگری که امید پذیرفته شدن دعا در آنها زیاد است عبارتند از:

1- یک سوم آخر شب.

2- ساعتی در روز جمعه.

3- هنگام روبه رو شدن با دشمن در جنگ.

4- درسجده.

فوائد حدیث:

1- انسان مسلمان باید اوقات قبولی دعا را جستجو نماید.

2- این حدیث رد بر اهل تصوف است که میگویند: دعا کردن متهم نمودن الله تعالی است و در این باره به روایت جعلی استدلال میکنند که وقتی ابراهیم خلیل داخل آتش نمرود بهسر میبرد، جبرئیل آمد و گفت: من در خدمتم؟ ابراهیم گفت: من نیازی به کمک تو ندارم.

جبرئیل گفت: پس از الله بخواه تا کمکت کند؟ ابراهیم در جواب گفت: او خودش بهتر میداند و نیازی به سوال من نیست.

(16) دعاهای بعد از تکبیر تحریمه و قبل از خواندن فاتحه

27ـ «اَللهم بَاعِدْ بَيْنِيْ وَبَيْنَ خَطَايَايَ كَمَا بَاعَدْتَّ بَيْنَ الْـمَشْرِقِ وَالْـمَغْرِبِ، اَللهم نَقِّنِيْ مِنْ خَطَايَايَ كَمَا يُنَقَّى الثَّوْبُ الأَبْيَضُ مِنَ الدَّنَسِ، اَللهم اغْسِلْنِيْ مِنْ خَطَايَايَ بِالثَّلْجِ وَالْـمَاِء وَالْبَرَدِ»([56]). «بار الها! بین من و خطاهایم، همانند فاصله اى که بین مشرق و مغرب انداختهاى، فاصله بیانداز، و مرا از خطاهایم پاک ساز، همانند لباس سفیدى که از آلودگى پاک مىشود. بارالها! خطاهاى مرا با برف و آب و تگرگ بشوى».

معنی کلمات حدیث:

الدَّنَسِ: چرک.

الْبَرَدِ: تگرگ.

رهنمود حدیث:

معمولا رسول اکرم ص بعد از تکبیر احرام وقبل از شروع فاتحه: (الحمد لله رب العالـمـين) اندکی مکث مینمودند و وقتی که ابوهریره س از ایشان پرسید: که در این مکث چه میفرمایید؟

رسول اکرم ص این دعای فراگیر را که یکی از دعاهایی است که معمولاً رسول الله در آغاز نماز میخواند بازگو نمود. سخن از لباس سفید به میان آورد بهخاطراینکه اثر نظافت در آن بهتر دیده میشود.

فوائد حدیث:

1- از آنجا که گناهان سبب ورود به دوزخ و باعث گرما و آتش میشود از خداوند طلب آمرزش نمود و از ایشان خواست تا گناهانش را با یخ، آب و تگر بشوید و این آتش را خاموش سازد.

2- همچنین این حدیث میزان کنجکاوی یاران رسول اکرم ص درپیروی از سایر حرکات و اعمال ایشان را نشان میدهد کسانی که خداوند بهوسیلهی آنها دینش را حفاظت نمود رحمت و رضوان الله، بر آنان باد.

28- «سُبْحَانَكَ اَللهم وَبِحَمْدِكَ، وَتَبَارَكَ اسْمُكَ، وَتَعَالَى جَدُّكَ، وَلاَ إِلَهَ غَيْرُكَ»([57]).

«بار الها! پاک و منزهى، و حمد از آنِ توست، و نامت با برکت است و قدرت و شوکت تو بسیار بالاست و هیچ معبودى بجز تو [بحق] وجود ندارد».

معنی کلمات حدیث:

تَعَالَى جَدُّكَ: عظمت تو بر هرکس دیگری برتری یافته است.

رهنمود حدیث:

باید دانست که نماز پل ارتباطی میان بنده و پروردگارش میباشد. بنابراین رسول الله ص نمازش را گاهی با این ورد آغاز مینمود که در بر گیرنده بیان پاکی الله از هر عیب و نقصی بوده، او را ذاتی با برکت معرفی مینماید که دارای برکت فراگیر است. پس میطلبد که انسان قبل از قرائت این ورد، به معنی آن بیندیشد تا ضمن فواید دیگری که دارد تفکر و تدبر در آن، باعث ایجاد فروتنی بیشتری در پیشگاه الله تعالی بشود.

فوائد حدیث:

1- این دعا در بر گیرندهی اعتراف به توحید خالص و نفی شرک، همتا و شبیه برای الله متعال است.

2- به کمال بندگی رسول الله ص در مقابل پروردگارش دلالت دارد.

ضمنا: رسول اکرم ص در مورد این ورد فرمود: بهترین کلام نزد الله این است که بنده بگوید:«سبحانك اللهم و بحمدك...»(الإرواء:2/53)

29ـ «وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِيْ فَطَرَ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضَ حَنِيْفًا وَمَا أَنَا مِنَ الْـمُشْرِكِيْنَ، إِنَّ صَلاَتِيْ، وَنُسُكِيْ، وَمَحْيَايَ، وَمَمَاتِيْ، لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَـمِيْنَ، لاَ شَرِيْكَ لَهُ وَبِذَلِكَ أُمِرْتُ وَأَنَا مِنَ الْـمُسْلِمِيْنَ. اَللهم أَنْتَ الْـمَلِكُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ، أَنْتَ رَبِّيْ وَأَنَا عَبْدُكَ، ظَلَمْتُ نَفْسِيْ وَاعْتَرَفْتُ بِذَنْبِيْ فَاغْفِرْ لِـي ذُنُوْبِيْ جَمِيْعًا إِنَّهُ لاَ يَغْفِرُ الذُّنُوْبَ إِلاَّ أَنْتَ. وَاهْدِنِيْ ِلِأَحْسَنِ الأَخْلاَقِ لاَ يَهْدِيْ لِأَحْسَنِهَا إِلاَّ أَنْتَ، وَاصْرِفْ عَنِّيْ سَيِّئَهَا، لاَ يَصْرِفُ عَنِّيْ سَيِّئَهَا إِلاَّ أَنْتَ، لَبَّيْكَ وَسَعْدَيْكَ، وَالـْخَيْرُ كُلُّهُ بِيَدَيْكَ، وَالشَّرُّ لَيْسَ إِلَيْكَ، أَنَا بِكَ وَإِلَيْكَ، تَبَارَكْتَ وَ تَعَالَيْتَ، أَسْتَغْفِرُكَ وَأَتُوْبُ إِلَيْكَ» [مسلم1/534]

«من چهرهام را به سوى ذاتى متوجه کردهام که آسمانها و زمین را آفرید، در حالى که من از باطل روى گردان شده و به سوى حق آمده ام، و از مشرکان نیستم. نماز، عبادت، زندگى و مرگم از آنِ پروردگار جهانیان است که شریکى ندارد، دستور یافته ام که چنین کنم، و من از فرمانبرداران مىباشم. پروردگارا! توئى پادشاه، جز تو، معبود بحقی وجود ندارد. تو پروردگار من هستى و من بندهى توأم، بر خود ظلم کردم و به گناهم اعتراف نمودم، همهى گناهانم را ببخشاى، همانا جز تو کسى گناهانم را نمىآمرزد.

الهى! مرا به نیکوترین اخلاق و خصلتها، رهنمون فرما، همانا جز تو کسى نیست که مرا بسوى آنها هدایت کند. الهى! خصلتهاى بد را از من دور بگردان، زیرا جز تو کسى نیست که آنها را از من دور بگرداند. من در بارگاهت حاضرم، و براى اطاعتت آمادهام، هرگونه خیر و نیکى در دستان توست، بدى را بهسوى تو راهى نیست. الهى! من به لطف تو موجودم و بهسوى تو متوجهام، تو بسیار بابرکت و برتر هستـى، از تو آمـرزش مىخواهم، و در بارگاهـت توبه مىکنم».

معنی کلمات حدیث:

فَطَرَ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضَ: آسمان و زمین را بدون اینکه قبلا الگویی داشته باشد آفرید.

حَنِيْفًا: یکسو از هر دینی و متمایل به اسلام.

نُسُكِيْ: عبادتم.

لَبَّيْكَ وَسَعْدَيْكَ: همواره بندگی خواهم کرد.

وَالشَّرُّ لَيْسَ إِلَيْكَ: شر و بدی سبب رسیدن به تو نمیشود.

رهنمود حدیث:

این دعا بیانگر فروتنی بیش از حد رسول اکرم ص در پیشگاه الله تعالی است.

زیرا در حالی که در کمال بندگی بسر میبرد و پرهیزکارترین بنده الله بود لب به بیان تقصیرات خویش میگشاید و میگوید: «ظلمت نفسي» «بر خویشتن ستم نمودم» وقبل از طلب آمرزش، اعتراف به تقصیر مینماید.که این ادب ایشان در پیشگاه الله را میرساند ونیز درسی است در ثناگویی الله چنانکه کارهای نیک و ستودنی را به وی نسبت داد نه کارهای زشت را.

فوائد حدیث:

1- اشاره به این مطلب است که توحید بزرگترین حق الله متعال بر بندگانش میباشد.

و اینکه خالق و آفریننده باید پرستش شود نه کسی دیگر چنانکه به نقل از ابراهیم فرموده است: ﴿ٱلَّذِي خَلَقَنِي فَهُوَ يَهۡدِينِ٧٨﴾ [الشعراء: 78]. «آنکه آفرید و هدایت نمود».

2- شناخت الله با نامها و صفاتش باعث ترس و تقوا میگردد.

3- الله خالق خیر و شر است ولی انسان مؤمن از روی ادب، کارهای زشت را به الله نسبت نمیدهد. چنانکه میفرماید: ﴿وَأَنَّا لَا نَدۡرِيٓ أَشَرٌّ أُرِيدَ بِمَن فِي ٱلۡأَرۡضِ أَمۡ أَرَادَ بِهِمۡ رَبُّهُمۡ رَشَدٗا﴾ [الجن: ١٠]. «که در این آیه از نسبت دادن مستقیم شر به الله پرهیز شده است».

ضمنا:

برخی از علما مانند: حافظ، نووی، صفائی و شوکانی خواندن این دعا را به نماز شب اختصاص دادهاند که این اختصاص قابل قبول نیست چنانکه شیخ آلبانی در "الکلم الطیب(58)" مینویسد: در هیچ یک از سندهای این حدیث، مطلبی که آنرا به نماز شب اختصاص بدهد نیامده است.

30-«اَللهم رَبَّ جِبْرَائِيْلَ، وَمِيْكَائِيْلَ، وَإِسْرَافِيْلَ فَاطِرَ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ، عَالِـمَ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ، أَنْتَ تَحْكُمُ بَيْنَ عِبَادِكَ فِيْمَا كَانُوْا فِيْهِ يَخْتَلِفُوْنَ، اِهْدِنِيْ لِـمَا اخْتُلِفَ فِيْهِ مِنَ الْـحَقِّ بِإِذْنِكَ، إِنَّكَ تَهْدِيْ مَنْ تَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيْمٍ»([58]).

«الهى! پروردگار جبرائیل و میکائیل و اسرافیل، اى مبدع آسمانها و زمین، و آگاه از دنیاى پنهان از دیدگان، و مطلّع از جهان عیان، تـو در بین بندگانت در آنچـه که در آن اختـلاف مىورزند، حاکمى؛ مرا به آنچه که از حقّ در آن اختلاف شده است، با ارادهات هدایت کن، چرا که تو هرکس را که بخواهى به راه راست هدایت مىکنى».

معنی کلمات حدیث:

اِهْدِنِيْ لِـمَـا اخْتُلِفَ فِيْهِ مِنَ الْـحَقِّ: به من توفیق شناخت حق و ثبات بر آن را عطا کن.

رهنمود حدیث:

نام بردن از چند فرشته فقط در حالی که الله پروردگارِ همهی انسانها، جنها و فرشتگان، مؤمنان و کفار است. بهخاطر عظمت و جایگاه این سه فرشته است چرا که جبرئیل، امین وحی است که وحی باعث حیات قلبها است و میکائیل، امین باران که باعث حیات زمین است و اسرافیل مامور دمیدن در صور است که باعث زنده شدن دوبارهی انسانها جهت حضور در پیشگاه رب العالمین برای پس دادن حساب میباشد.

فوائد حدیث:

1- از نشانههای رهیاب شدن انسان مسلمان درخواست همیشگی توفیق و استقامت بر راه حق تا هنگام مرگ است.

2- خداوند با فضل و بزگواری خویش هر کس را بخواهد هدایت میکند و از روی عدل و پاداش هر که را بخواهد گمراه میسازد.

3- غیب را کسی جز الله نمیداند نه فرشتهی مقربی و نه پیامبر بزگواری.

ضمنا: در حدیث بیان شده که رسول الله ص این دعا را در نماز شب میخواند.

31- «اللهُ أَكْبَرُ كَبِيْرًا، اللهُ أَكْبَرُ كَبِيْرًا، اللهُ أَكْبَرُ كَبِيْرًا، وَالْـحَمْدُ لِلَّهِ كَثِيْرًا، وَالْـحَمْدُ لِلَّهِ كَثِيْرًا، وَالْـحَمْدُ لِلَّهِ كَثِيْرًا، وَسُبْحَانَ اللهِ بُكْرَةً وَأَصِيْلاً» ثلاثاً «أَعُوْذُ بِاللهِ مِنَ الشَّيْطَانِ، مِنْ نَفْخِهِ، وَنَفْثِهِ، وَهَمْزِهِ»([59]).

«الله، برترین و بزرگترین است، همهى ستایشها به کـثرت مخـصـوص اوست، من صبـح و شـام او را تسبیـح مىگویم) [سه بار] (به الله پناه مىبرم از غرور، سحر و وسوسۀ شیطان».

معنی کلمات حدیث:

نفخ: تکبر.

نفث: (دم) شعر زشت.

هَمْزِ: نفوذ و وسوسه.

رهنمود حدیث:

شیطان دشمن آشکار انسان است بنابراین، میکوشد انسان را وادار سازد تا در عبادات با خالق خویش شریک و همتا قایل شود و جزو پیروان شیطان و دوزخیان گردد بنابراین رسول الله ص به ما آموزش داده تا از شر شیطان و نقشههایش به الله پناه ببریم و این دعا اشاره به این آیه قرآن دارد که میفرماید: ﴿وَقُل رَّبِّ أَعُوذُ بِكَ مِنۡ هَمَزَٰتِ ٱلشَّيَٰطِينِ٩٧ وَأَعُوذُ بِكَ رَبِّ أَن يَحۡضُرُونِ٩٨﴾ [المؤمنون: 97-98]. «و بگو: پروردگارا! من از وسوسههای شیطان به تو پناه میبرم * و پروردگارا! از اینکه آنان نزد من حاضر شوند، به تو پناه میبرم».

فوائد حدیث:

1- این حدیث بیانگر میزان دشمنی شیطان با انسان و میزان تلاش وی برای گمراه نمودن انسان است.

2- شعر زشت و وسوسه غالبا در اثر القاء شیطان است.

ضمنا: بهخاطر اهمیت موضوع، مراجعه به سخنان شیخ آلبانی پیرامون طرق این حدیث توصیه میشود. (نگا: الإرواء 2/54)

32- «اَللهم لَكَ الْـحَمْدُ أَنْتَ نُوْرُ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَنْ فِيْهِنَّ، وَلَكَ الْـحَمْدُ أَنْتَ قَيِّمُ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَنْ فِيْهِنَّ، [وَلَكَ الْـحَمْدُ أَنْتَ رَبُّ السَّموَاتِ وَالأَرْضِ وَمَنْ فِيْهِنَّ] [وَلَكَ الْـحَمْدُ، لَكَ مُلْكُ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَنْ فِيْهِنَّ] [وَلَكَ الْـحَمْدُ اَنتَ مَلِكُ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ] [وَلَكَ الْـحَمْدُ أَنْتَ الْـحَقُّ وَوَعْدُكَ الْـحَقُّ، وَقَوْلُكَ الْـحَقُّ وَلِقَاؤُكَ الْـحَقُّ، وَالْـجَنَّةُ حَقٌّ وَالنَّارُ حَقٌّ، وَالنَّبِيُّوْنَ حَقٌّ، وَمُحَمَّدٌ ص حَقٌّ وَالسَّاعَةُ حَقٌّ] [اَللهم لَكَ أَسْلَمْتُ، وَعَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ وَبِكَ آمَنْتُ، وَإِلَيْكَ أَنَبْتُ، وَبِكَ خَاصَمْتُ، وَإِلَيْكَ حَاكَمْتُ، فَاغْفِرْ لِـي مَا قَدَّمْتُ، وَمَا أَخَّرْتُ، وَمَا أَسْرَرْتُ، وَمَا أَعْلَنْتُ] [أَنْتَ الْـمُقَدِّمُ، وَأَنْتَ الْـمُؤَخِّرُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ] [ أَنْتَ إِلَـهِيْ لاَ إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ]»([60]).

«بار الها! حمد از آنِ تو است، تو نور آسمانها و زمین، و آنچه که در میان آنهاست، هستى. حمد از آنِ تو است، تو سرپرست آسمانها و زمینى، و آنچه که در بین آنهاست. [و حمد از آنِ تو است، تو پروردگار آسمانها و زمین و آنچه که در بین آنهاست، هستى]. [و حمد از آنِ تو است، تو پادشاه آسمانها و زمین هستى]. [و حمد از آنِ توست] [تو حقّى، وعده، گفتار، لقاء، بهشت، آتش، پیامبران، محمد ص، و روز قیامت حقّ هستند] [پروردگارا! من تسلیم تواَم، و بر تو توکل نمودم، و به تو ایمان آوردم، و بهسوى تو برگشتم، و بهخاطر تو دشمنى ورزیدم، و حاکمیت از آنِ تو است، و گناهانى را که پیش از این انجام دادم و آن کرداری را که به تأخیر انداختم، و آنچه را که پنهان نمودهام، و آنچه را که آشکار ساختهام، ببخشاى، تقدیم و تأخیر بدست تو است، و هیچ معبودى بجز تو «بحق» وجود ندارد]».

معنی کلمات حدیث:

قَيِّمُ: سرپرست و تدبیر کنندهی امور همهی مخلوقات.

الْـحَقُّ: نامی از نامهای الله است.

أَنَبْتُ: به تو بازگشتم و تدبیر امورم را به تو میسپردم.

وَبِكَ خَاصَمْتُ: بهوسیلهی حجتهای تو با خصم روبرو میشوم.

إِلَيْكَ حَاكَمْتُ: تو را حَکم قرار میدهم نه کسی دیگر را.

رهنمود حدیث:

این دعای مبارک جزو سخنان جامع رسول گرامی است چرا که ضمن کلمات کوتاه آن، در برگیرندهی مفاهیم گستردهای پیرامون ستایش الله متعال میباشد همچنین درآن به نبوت رسول الله ص و نیز پاداش و ثواب و عقاب اخروی اشاره شده و سخن از اسلام، ایمان، توکل، انابت، ترس و فروتنی نیز بهمیان آورده است. همچنین میزان تعظیم پروردگار توسط رسول الله و ترس ایشان از الله و امیدش به وی به خوبی آشکار است.

فوائد حدیث:

1- تاکید اقرار به زنده شدن دوباره جهت پسدادن حساب.

2- اثبات این مطلب که بهشت و دوزخ هم اکنون وجود خارجی دارند و این باور، عقیده اهل سنت و جماعت.

3- فقط باید الله را حَکم و داور قرار داد نه دیگران را آنگونه که در دوران جاهلیت رواج داشت.

4- اثبات ایمان به همهی انبیا بهصورتی که کفر ورزیدن به یکی از آنها مستلزم کفر به همهی آنها است چنانکه خداوند درباره قوم نوح فرموده است: ﴿كَذَّبَتۡ قَوۡمُ نُوحٍ ٱلۡمُرۡسَلِينَ ١٠٥﴾ [الشعراء: 105]. «قوم نوح پیامبران را تکذیب نمود» در حالی که نوح اولین پیامبر الهی است ولی با تکذیب وی گویا همهی پیامبران بعدی را نیز تکذیب نمودند.

(17) دعای رکوع

33«سُبْحَانَ رَبِّيَ الْعَظِيْمِ»([61]).

«پروردگار بزرگم پاک و منزّه است»، [سه بار هنگام رکوع].

معنی کلمات حدیث:

الْعَظِيْمِ: دارای عظمت و بزرگی است.

رهنمود حدیث:

از آنجا که سوره فاتحه شامل حمد و ستایش پرودگار و در برگیرندهی توحید با اقسام سهگانه «توحید ربوبیت، الوهیت و اسمـاء و صفات الـهی» است و همچنین آیات متعدد و دلایل قاطع قرآن بیانگر معبود بحق بودن ایشان میباشد، زیبنده است که انسان مسلمان بعد از قیام (که در آن سوره فاتحه و آیات قرآنی تلاوت گردیده)در رکوع نیز با گفتن«سبحان ربی العظیم» به عظمت الله اعتراف نمایید.

فوائد حدیث:

1- به عظمت الله اعتراف شده و کبریائی و عظمت به او اختصاص داده شده و اگر کسی ادعای کبریائی کند، الله متعال او را ذلیل و زبون خواهد ساخت.

2- رکوع و خم شدن فقط در برابر الله متعال جایز است نه کسی دیگر.

3- الله متعال از هر نوع عیب و نقصی پاک و مبرا و دارای تمامی صفات کمال و جلال است.

34. ـ «سُبْحَانَكَ اَللهم رَبَّنَا وَبِحَمْدِكَ، اَللهم اغْفِرْ لِيْ»([62]).

«پروردگارا! تو پاک و منـزّهى، خدایـا تـو را ستـایـش مىنمایم، الهى، مرا ببخشاى»

معنی کلمات حدیث:

سُبْحَانَكَ: تو را از هر نوع عیب و نقصی مبرا میدانم و به پاکی یاد میکنم.

رهنمود حدیث:

ام المؤمنین عایشه ل گوید: رسول اکرم ص بعد از نازل شدن سوره نصر که طبق برداشت رسول الله ص، اشاره به نزدیک شدن اجل ایشان داشت همواره در رکوع این دعا را میخواند و به دستور الله که میفرماید: ﴿فَسَبِّحۡ بِحَمۡدِ رَبِّكَ وَٱسۡتَغۡفِرۡهُ...﴾ [النصر: 3]. «پروردگارت را به پاکی یاد کن و از او طلب آمرزش نما». جامه عمل میپوشاند و در بعضی طرق این روایت ذکر شده که رسول الله ص در نماز و بیرون نماز پایبند این ذکر بود.

فوائد حدیث:

1- جواز دعا نمودن در حال رکوع و اولویت آن در حال سجده.

2- کثرت استغفار رسول الله ص بهخاطر آموزش امت و بیانگر تواضع ایشان در مقابل الله متعال است وگرنه گناهان گذشته و آینده ایشان بخشیده شده بود.

35- «سُبُّوحٌ، قُدُّوْسٌ، رَبُّ الْـمَلاَئِكَةِ وَالرُّوْحِ»([63]).

«بسیار پاک و منزّه است پروردگار فرشتگان و جبرئیل».

معنی کلمات حدیث:

سُبُّوحٌ: بری از هر عیب و نقص و شریک.

قُدُّوْسٌ: پاکیزه از هر آنچه که شایستهی خالق عز و جل نیست.

رهنمودحدیث:

این دعا شامل بیان پاکی الله تعالی و اینکه او پروردگار فرشتگان است میباشد کسانی که شب و روز و بهصورت خستگی ناپذیر در تسبیح، رکوع و سجدهی الله مشغول هستند و هنگامی که در قیامت سر از رکوع و سجده بر میدارند میگویند: خدایا تو پاکی و ما نتوانستیم آنگونه که شایسته است تو را بندگی کنیم.

مراد از «روح» در اینجا جبرئیل است. پس الله پروردگار همهی مخلوقات از جمله فرشتگان و جبرئیل است.

فوائد حدیث:

1- گفتن اذکار مختلفی از رسول اکرم ص در حال رکوع به اثبات رسیده و مستحب است که همهی آنها یا برخی هنگام رکوع گفته شود.

2- تدبر و اندیشه در این اذکار باعث ترس و خشوع قلب نمازگزار میشود و، به او در نماز آرامش بیشتری میبخشد.

36- «اَللهم لَكَ رَكَعْتُ، وَبِكَ آمَنْتُ، وَلَكَ أَسْلَمْتُ خَشَعَ لَكَ سَمْعِيْ وَبَصَرِيْ، وَ مُـخِّيْ، وَعَظْمِيْ، وَعَصَبِيْ، وَمَا اسْتَقَلَّ بِهِ قَدَمِيْ»([64]).

«پروردگارا! براى تو رکوع کردم، به تو ایمان آوردم، و در مقابل تو تسلیم شدم. گوش، چشم، مخ، استخوان، پِى و رگم و تمام اعضاى بدنم براى تو خشوع و فروتنى نمودند».

معنی کلمات حدیث:

خَشَعَ: فروتن شد.

ما استقلت به قدمی: آنچه را که قدمهایم بر دوش گرفتهاند (کنایه از تمامی جسم است).

رهنمود حدیث:

در این حدیث اعتراف به نعمتهای الهی شده که غیر قابل شمارش هستند. بدون تردید شکر باعث حفاظت و نگهداری نعمتها میشود همانگونه که صبر باعث توقیف و کنترل بلا و مصیبت میگردد.

رسول اکرم ص در این حدیث دو تا از مراتب مهم اسلام را که مرتبهی ایمان و اسلام نام دارند در کنار هم بیان داشته، پس سپاس و ستایش مخصوص الله است.

فوائد حدیث:

1- عمل نیک را خالصانه برای الله انجام دادن نشانهی یگانگی و توحید الله است.

2- حفظ و نگهداری از نعمتها فقط با استفاده آنها در راه اطاعت الله ممکن است.

3- انسان مسلمان باید بهصورت مداوم بندگی و شکر نعمتهای الهی را بجا آورد.

37- «سُبْحَانَ ذِيْ الْـجَبَرُوْتِ، وَالْـمَلَكُوْتِ، وَالْكِبْرِيَاءِ، وَالْعَظَمَةِ»([65]).

«پاک است پروردگارى که مالک قدرت، فرمانروایى، بزرگى و عظمت است».

معنی کلمات حدیث:

الْـجَبَرُوْتِ: جبر و قهر فراوان.

الْـمَلَكُوْتِ: مالکیت و تصرف مطلق.

رهنمود حدیث:

این دعا بیانگر معرفت و شناخت والای رسول اکرم ص در مورد پروردگارش و ابراز خواری بهسوی او است او به حق بر بندگان چیره است.

او عزیز و حکیم است. پاک است کسی که آسمانهای هفت گانه با هرچه بر آن سایه انداختهاند و زمین هفت گانه با هر چه روی آنها قرار دارد از آن اوست.

این دعا از جمله دعاهایی بود که معمولا رسول اکرم ص در نمازهای شب هنگامی که ستارگان میدرخشیدند و مردم در خواب بسر میبردند در مناجات و راز و نیاز با پروردگار جهانیان بر زبان میآورد.

فوائد حدیث:

1- حمد وستایش الله بدون شناخت نامها و صفاتش تحقق نمییابد.

2- این دعا میزان ترس و خشیت رسول الله ص در برابر پروردگارش را میرساند.

(18) دعای بر خاستن از رکوع

38 ـ «سَمِعَ اللهُ لِـمَنْ حَمِدَهُ»([66]).

«الله ستایش کسى را که او را ستایش نمود شنید و قبول کرد».

معنی کلمات حدیث:

سَمِعَ: پاسخ داد. در اینجا سمع را مجازاً بمعنی پاسخ دادن میگیریم و نه شنیدن چرا که الله تعالی بدون تردید همهی سخنان و صداها را میشنود.

رهنمود حدیث:

این دعا را رسول اکرم ص هنگام بلند شدن از رکوع بر زبان میآورد گویا پروردگارش را بهخاطر نعمتهائی که به ایشان و امتش ارزانی داشته که نماز از بزرگترین نعمتهای الهی است سپاس میگوید و دستور داد تا نمازگزاران این را بگویند.

فوائد حدیث:

1- اثبات صفت شنوایی برای الله بهگونهای که شایسته اوست.

2- مشروعیت گفتن این ذکر هم برای امام و هم برای مقتدیان.

3- این ذکر هنگام برخاستن از رکوع گفته میشود نه در اعتدال بعد از رکوع.

39- «رَبَّنَا وَلَكَ الْـحَمْدُ، حَمْدًا كَثِيْرًا طَيِّبًا مُبَارَكًا فِيْهِ»([67]).

«پروردگارا! حمد و ستایشهاى زیاد، خوب و مبارک از آنِ تو است».

معنی کلمات حدیث:

مُبَارَكًا: ستایش دائمی و ماندگار.

رهنمود حدیث:

این ورد دارای فضیلت و پاداش بزرگی است چنانکه راوی حدیث میگوید: باری پشت سر رسول الله ص هنگامی که فرمود: «سمع الله لـمــن حمده» گفتم: «ربنا ولك الحمد حمدا کثیرا طیبا مبارکا فیه» رسول اکرم ص بعد از نماز پرسید: چه کسی این دعا را خواند؟ گفتم: من بودم. رسول خدا فرمود: حدود سی و اندی فرشته را دیدم که برای نوشتن آن از یکدیگر سبقت میگرفتند.

فوائد حدیث:

1- تایید رسول اکرم ص باعث مشروعیت این ورد گردید و چنین چیزی فقط در زمان حیات رسول اکرم ص ممکن است اما پس از رحلت ایشان کسی حق اختراع هیچ ذکر و عبادتی را ندارد چرا که دروازه وحی با وفات رسول اکرم ص مسدود شده است.

2- حضور فرشتگان در مسجد هنگام خواندن نماز.

3- جواز خواندن ذکر با صدای بلند بهشرطی که باعث اختلال در عبادت دیگران نشود.

ضمنا: از رسول اکرم ص بعد از «سمع الله لـمن حمده» گفتن «ربنا لك الحمد» (بدون واو) و همچنین گفتن «ربنا ولك الحمد»(با واو) نیز ثابت است.(بخاری)

40- «مِلْءَ السَّمَوَاتِ، وَمِلْءَ الأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا، وَمِلْءَ مَا شِئْتَ مِنْ شَيْءٍ بَعْدُ، أَهْلَ الثَّنَاءِ وَالْـمَجْدِ، أَحَقُّ مَا قَالَ الْعَبْدُ، وَكُلُّنَا لَكَ عَبْدٌ اَللهم لاَ مَانِعَ لِـمَا أَعْطَيْتَ، وَلاَ مُعْطِيَ لِـمَا مَنَعْتَ، وَلاَ يَنْفَعُ ذَا الْـجَدِّ مِنْكَ الْـجَدُّ». [مسلم:1/346]

ترجمه: «الهى! حمدى که آسمانها و زمین و میان آنها و هر چه تو بخواهى را پر کند، از آنِ تو است. الهى! تو اهل ستایش و عظمت هستى. الهى! تو شایستهى ستایش بندگان هستى. همگى ما بندگانت هستیم، آن چه تو بفرمائى هیچ کس جلوى آن را نمىگیرد، و آنچه جلوى آن را بگیرى، کسى قدرت ندارد آن را عطا نماید. الهى! صاحب ثروت، او را ثروتش از عذاب تو نجات نمىدهد و «تمامى شکوه» و ثروت از آنِ تو است».

معنی کلمات حدیث:

أَهْلَ الثَّنَاءِ وَالْـمَجْدِ: ای الله تو شایستهی تعریف و ذکر و ثنای زیبا هستی.

وَلاَ يَنْفَعُ ذَا الْـجَدِّ مِنْكَ الْـجَدُّ: یعنی در قیامت جز عمل نیک هیچ پست و مقام دنیوی به کار نخواهد آمد. یا اینکه مال و مقام و حکومت بدون رعایت اوامر شما مفید نخواهد بود.

رهنمود حدیث:

رسول خدا ص فرمود: این شایستهترین دعایی است که بنده بر زبان میآورد. «کلمه بنده در اینجا میتواند هم به معنی عام کلمه و شامل همهی بندگان باشد و هم بمعنی خاص یعنی خود رسول اکرم ص باشد.» و نیز بیانگر اعتراف به ناتوانی بنده در ادای حق ستایش الهی است هرچند که بنده ستایشگر باشد ضمن اینکه الله تعالی نیازی به ستایش، ستایشکنندگان و سپاس، سپاسگویان ندارد و خودش خویشتن را اینگونه ستایش نموده است ﴿ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِينَ٢﴾ «همهی ستایشها از آن الله؛ پروردگار جهانیان است».

فوائد حدیث:

1- فقط اعمال نیک و شایسته در قیامت، سودی به حال بنده خواهد داشت.

چنانکه فرموده است: ﴿يَوۡمَ لَا يَنفَعُ مَالٞ وَلَا بَنُونَ٨٨ إِلَّا مَنۡ أَتَى ٱللَّهَ بِقَلۡبٖ سَلِيمٖ٨٩﴾ [الشعراء: 88-89]. «روزی که نه مال و نه فرزندان بکار آیند جز کسی که با خود قلب سالم همراه داشته باشد».

2- این حدیث، اصلی در اثبات قضا و قدر و تسلیم شدن در برابر الله بهشمار میرود.

3- ذکر و گفتن حمد و ثنای الله سنت همیشگی رسول اکرم ص بود.

(19) دعای سجده

41- «سُبْحَانَ رَبِّيَ الأَعْلَى». [سه مرتبه هنگام سجده]

«منزّه است پروردگار بزرگ و برتر من»([68]).

معنی کلمات حدیث:

الأَعْلَى: برتر و بالاتر از همه.

رهنمود حدیث:

انسان مسلمان با سجدهاش اعتراف به توحید و عبودیت الله مینماید به همین مناسبت به بیان پاکی و تسبیح الله میپردازد و میگوید: «سبحان ربی الأعلی» آری بنده با گذاشتن پیشانی بر خاک به مقام فروتنی و کرنش در مقابل ذاتی که فراتر از عرش و جدا از خلق قرار دارد و علمش همه جا را فرا گرفته در آمده است. گرچه در اینجا سه بار گفتن این ذکر بیان شده ولی طبق روایت دیگری میتوان بیش از سه بار نیز اذکار رکوع و سجده را تکرار نمود.

فوائد حدیث:

1- اثبات صفت علو (بالا بودن) الله.

2- این حدیث، بیانگر این نکته است که الله در بالا و فراتر از آسمانها است نه آنگونه که بعضی میگویند الله در همه جا وجود دارد.

3- بالا بودن علو الهی دارای مفاهیم متعددی است که با یکدیگر متلازم میباشند از جمله اینکه:

الف: علو مقام: مقام و جایگاه الله بالاتر از مقام و جایگاه هرکس دیگری است به دلیل اینکه او داری همه صفات کمال و مبرا از هر عیب و نقصی میباشد.

ب: علو قهر و غضب: یعنی همه مغلوب قدرت و قهر الهی هستند و کسی نمیتواند اراده و امر الله را مغلوب ارادهی خویش سازد.

ج: علو فوقیت: یعنی از نظر ذات حقیقتا بالاتر از همهی آفریدگانش بود و از آنها جدا است نه آنگونه که برخی میپندارند که نعوذ بالله آمیخته با آفریدگانش است.

42- «سُبْحَانَكَ اَللهم رَبَّنَا وَبِحَمْدِكَ اَللهم اغْفِرْ لِيْ»([69]).

«بار الها! تو پاک و منزّهى و تو را ستایش مىنمایم. الهى! از تو طلب مغفرت مىکنم».

رهنمود حدیث:

قبلا بیان گردید که این ذکر را رسول اکرم ص در حال رکوع خوانده و نیز ثابت است که در حال سجده خوانده است و در برگیرندهی حمد و تسبیح و همچنین طلب آمرزش است بهویژه در سجده بهخاطر اینکه نزدیکترین حالتی که انسان با پروردگار خویش دارد در حالت سجده است. چنانکه این مطلب در حدیثی که مسلم روایت کرده اینگونه آمده است: «أقرب مایکون العبد من ربه وهو ساجد».

فوائد حدیث:

1- مشروعیت گفتن این ورد در سجده.

2- کثرت استغفار سبب رفع کدورت رنج و مصایب میشود.

43- «سُبُّوْحٌ، قُدُّوسٌ، رَبُّ الْـمَلاَئِكَةِ وَالرُّوْحِ»([70]).

«پاک و منزّه است پروردگار فرشتگان و جبرائیل».

معنی کلمات حدیث:

الرُّوْحِ: جبرئیل

سُبُّوْحٌ، قُدُّوسٌ: مبالغه در تعظیم و ستایش الله است.

رهنمود حدیث:

این ذکر نیز از اذکار مشترک رکوع و سجده و در برگیرندهی انواع حمد و ثنای الهی است که او شایستهی حمد و سپاس و ثنا است.

فوائد حدیث:

1- استجابت ثنا گفتن الله در سجده و مبالغه در آن.

2- طولانی کردن سجده بیانگر تعظیم الله توسط بنده است.

44- «اَللهم لَكَ سَجَدْتُ، وَبِكَ آمَنْتُ، وَلَكَ أَسْلَمْتُ، سَجَدَ وَجْهِيْ لِلَّذِيْ خَلَقَهُ، وَصَوَّرَهُ وَشَقَّ سَمْعَهُ وَبَصَرَهُ، تَبَارَكَ اللهُ أَحْسَنُ الْـخَالِقِيْنَ»([71]).

ترجمه: «الهى! براى تو سجده کردم، و به تو ایمان آوردم، و در مقابل فرمان تو تسلیم شدم، چهرهام براى پروردگارى که آن را خلق نمود، و صورت بخشید، و آن را زیبا آفرید، و عضو شنوایى و بینائى در آن قرار داد، سجده کرد. با برکت است آفریدگار که بهترین سازندگان است».

معنی کلمات حدیث:

شَقَّ: شکافت و حس شنوایی و بینایی بخشید.

رهنمود حدیث:

این دعا بیانگر آموزش عملی کیفیت ادای شکر بعضی از نعمتهای الهی توسط رسول اکرم ص به امت خویش است گرچه نعمتهای الهی بقدری است که قابل شمارش نیست و بجا آوردن شکر آن نیز از توان انسان خارج است.

فوائد حدیث:

1- اثبات این امر که الله آفریننده و تصویرگر است.

2- مظاهر قدرت الله در خلقت انسان و تصویرگری زیبا و ظریف وی.

3- وقتی فعل خلقت را به الله نسبت میدهیم یعنی بوجود آوردن از نیستی و نسبت آن به غیر الله یعنی ترکیب نه انشا و آفرینش.

45- «سُبْحَانَ ذِيْ الْـجَبَرُوْتِ، وَالْـمـَلَكُوْتِ، وَالْكِبْرِيَاءِ، وَالْعَظَمَةِ»([72]).

«پاک است پروردگارى که مالک قدرت، فرمانروایى، بزرگى و عظمت است».

قبلا در بحث اذکار رکوع به تفصیل بیان گردید.

46- «اَللهم اغْفِرْلِيْ ذَنْبِيْ كُلَّهُ، دِقَّهُ وَجِلَّهُ، وَأَوَّلَهُ وَآخِرَهُ وَعَلاَنِيَتَهُ وَسِرَّهُ»([73]).

«بار الها! همهى گناهان مرا، اعم از کوچک و بزرگ، اول و آخر، آشکار و نهان، ببخشاى».

معنی کلمات حدیث:

دِقَّهُ وَجِلَّهُ: ریز و درشت.

رهنمود حدیث:

در این حدیث تشویق به استمرار در طلب آمرزش مستقیم از الله تعالی شده که او بحق توانایی این کار را دارد و نیاز به واسطهگری نیست آنگونه که بعضی از نا بخردان به بهانههای پوچی دست بدان میزنند همچنین آموزشی است از جانب رسول الله ص به این امت تا از ایشان دراین باره پیروی کنند کسی که الله تعالی گناهان قبلی و بعدی او را آمرزیده است.

فوائد حدیث:

1- کنترل و شمارش گناهان بندگان توسط الله تعالی چنانکه میفرماید: ﴿أَحۡصَىٰهُ ٱللَّهُ وَنَسُوهُ﴾ [المجادلة: 6]. «الله آنها را یادادشت نموده در حالی که خودشان فراموش نمودهاند».

2- خداوند همهی گناهان قبلی و آنچه را که در آینده انسان مرتکب میشود، میداند چرا که او به گذشته و آینده واقف و محیط است.

47- «اَللهم إِنِّيْ أَعُوْذُ بِرِضَاكَ مِنْ سَخَطِكَ، وَبِمُعَافَاتِكَ مِنْ عُقُوْبَتِكَ وَأََعُوْذُ بِكَ مِنْكَ، لاَ أُحْصِيْ ثَنَاءً عَلَيْكَ أَنْتَ كَمَا أَثْنَيْتَ عَلَى نَفْسِكَ»([74]).

«بار الها! من از خشمت به خشنودى تو پناه مىبرم. الهى! از عذابت به عفو تو پناه مىبرم. الهى! از تو، به تو پناه مىبرم. پروردگارا! آنچنان که حق ستایش تو است، نمىتوانم آنرا بجاى آورم، بدون تردید تو آنچنانى که خود فرمودهاى».

أََعُوْذُ بِكَ مِنْكَ: از عذابت به خودت پناه میبرم.

رهنمود حدیث:

این دعا در برگیرندهی مفاهیم بزرگی است چنانکه نووی گفته است در اینجا رسول گرامی اسلام از، هر چیزی به ضد آن پناه جست تا اینکه به چیزی رسید که ضدی نداشت یعنی الله پس از او به خودش پناه جست.

فوائد حدیث:

1- اثبات صفاتی همچون خرسندی و نارضایتی برای الله بهصورتی که شایستهی او باشد.

2- رسول اکرم ص رو آوردن به الله را بر متاع دنیا ترجیح داد.

3- عظمت الله و شیوهی ستایش او کاری است که از توان بشر خارج است و خود الله متعال با علم و کمال خویش صفات جلالش را بهتر میداند.

(20) دعای نشستن درمیان دو سجده

48ـ «رَبِّ اغْفِرْ لِـي رَبِّ اغْفِرْ لِـي»([75]).

«اى الله! مرا ببخش، مرا ببخش».

رهنمود حدیث:

گفتن این ورد بین دو سجده مستحب است چرا که طلب آمرزش از الله متعال جزو کارهای بزرگ و اساسی است بنابر این رسول گرامی اسلام، در نماز و بیرون نماز به ما توصیه نموده است چرا که انسان طبعاً اهل فراموشی و تقصیر است جز کسانی که مشمول لطف و رحمت الله قرار گیرند و تعدادشان محدود است.

فوائد حدیث:

1- میزان شیفتگی صحابه نسبت به علم و سنت تا جایی بود که تمامی جزئیات نماز رسول الله ص را برای ما بیان نمودهاند.

2- انسان مسلمان باید از رسول الله ص در روش خواندن نماز پیروی نماید بهدلیل اینکه رسول الله ص فرموده است: «آنگونه که من نماز خواندهام نماز بخوانید».

3- به کارهایی که باعث ایجاد طمأنینه و اعتدال در بخشهای مختلف نماز میشود راهنمایی کرده است.

49- «اَللهم اغْفِرْ لِـيْ وَارْحَمْنِيْ، وَاهْدِنِيْ، وَاجْبُرْنِيْ، وَعَافِنِيْ، وَارْزُقْنِيْ، وَارْفَعْنِيْ»([76]).

ترجمه: «بار الها! مرا ببخش. به من رحم کن، مرا هدایت کن، کوتاهىهاى مرا جبران کن، و به من عافیت و رزق عطا کن، و مقامم را رفیع گردان».

معنی کلمات حدیث:

اجْبُرْنِيْ: شکافهای زندگیام را پر کن، کمکم کن و نیازهایم را برآورده ساز.

وَارْفَعْنِيْ: (در دو دنیا) بلند مرتبهام گردان (بهوسیلهی علم وعمل)

رهنمود حدیث:

این حدیث بیانگر خشوع و فروتنی فراوان رسول الله ص در پیشگاه پروردگارش میباشد. معمولا ایشان این دعا را در نمازهای شب میخواند ولی اشکالی ندارد که کسی در بقیه نمازها و حتی نمازهای فرض آنرا بخواند. چرا که مجال دعا بیشتر از مجال ذکر است. همچنین این دعا بیانگر این نکته است. که رسول اکرم ص در فاصلهی دو سجده مقداری درنگ مینمود حتی گاهی بهقدری این نشستن را طولانی مینمود که اصحاب با خود میگفتند شاید فراموش کرده که در حال خواندن نماز است. و در برخی روایات ذکر شده که مدت این درنگ وی درمیان دو سجده نزدیک به مدت خود سجده بوده است. واین از سنتهایی است که متاسفانه مدتها است ترک داده شده است.

فوائد حدیث:

1- طلب آمرزش نمودن باید همیشگی باشد حتی بین دو سجده نیز از آن نباید غافل شد.

2- از نشستن رسول خدا میان دو سجده به این نتیجه میرسیم که انسان مسلمان باید در ادای همهی ارکان نماز مانند: قیام،رکوع و سجده، اعتدال و آرامش را حفظ کند.

(21) دعاهای سجدهی تلاوت

50- «سَجَدَ وَجْهِيْ لِلَّذِيْ خَلَقَهُ، وَشَقَّ سَمْعَهُ وَبَصَرَهُ وَبِحَوْلِهِ وَقُوَّتِهِ ﴿فَتَبَارَكَ ٱللَّهُ أَحۡسَنُ ٱلۡخَٰلِقِينَ﴾[المومنون:14»([77]). «چهرهام براى ذاتى که آنرا آفرید و شنوایى و بینایى را با قدرت و توانایى خود در آن قرار داد، سجده کرد. بسیار با برکت است بهترینِ آفرینندگان».

معنی کلمات حدیث:

حَوْلِهِ: برگردانیدن مصیبتها.

قُوَّتِهِ: قدرتش برای ایجاد و بخشیدن حس شنوایی و بینایی به آنها.

رهنمود حدیث:

در اینجا به بیان خاص بعد از عام پرداخته یعنی نخست چهره را که شامل چشم و گوش میشود بیان فرمود سپس به بیان چشم و گوش بهصورت خاص پرداخت که الله به قدرت خویش آنها را شکافت و به آنها حس بینایی و شنوایی بخشید. این ورد را معمولا در سجده تلاوت میخواند و به آیه سوره اسراء جامه عمل میپوشانید: ﴿يَخِرُّونَۤ لِلۡأَذۡقَانِۤ سُجَّدٗاۤ١٠٧ وَيَقُولُونَ سُبۡحَٰنَ رَبِّنَآ إِن كَانَ وَعۡدُ رَبِّنَا لَمَفۡعُولٗا١٠٨﴾ [الإسراء: 107-108]. «به سجده میافتند و میگو یند: پرودگار ما پاک و وعدهاش شدنی است».

فوائد حدیث:

1- اعتراف به این که همه چیز وابسته به حول و قوهی الهی و مدد و نصرت او میباشد.

2- سپاسگزاری نعمتهای الهی با استفادهی نعمتها در رضای الله ممکن است.

3- سجدههای قرآنی، سجدهی تلاوت نامیده میشوند.

51- «اَللهم اكْتُبْ لِـيْ بِهَا عِنْدَكَ أَجْرًا، وَضَعْ عَنِّيْ بِهَا وِزْرًا، وَاجْعَلْ لِيْ عِنْدَكَ ذُخْرًا، وَتَقَبَّلْهَا مِنِّيْ كَمَا تَقَبَّلْتَهَا مِنْ عَبْدِكَ دَاوُوْدَ»([78]).

ترجمه: «اى الله! براى من در نزد خود بهخاطر این سجده اجری بنویس و بهوسیلهى آن، گناهى را دور بگردان، و این سجده را براى من در نزد خود ذخیره بگردان و آنرا از من چنان بپذیر که از بنده ات داود پذیرفتى».

معنی کلمات حدیث:

وَضَعْ: محو کردن.

وِزْرًا: گناه.

ذُخْرًا: گنج،ذخیره، پس انداز.

رهنمود حدیث:

این حدیث داستان عجیبی دارد و آن اینکه ابو سعید خدری نزد رسول اکرم ص آمد و گفت: در خواب دیده است که پشت درختی نماز میخوانده، هنگامیکه به سجده رفته است، درخت نیز با او سجده کرده و دعای فوق را خوانده است رسول اکرم ص با شنیدن این رؤیا، آیه سجده را تلاوت نمود و به سجده افتاد و دعایی را که ابو سعید گفته بود درخت خوانده است بر زبان آورد.

[ابن حزم میگوید: «در قرآن 14 سجدهی تلاوت وجود دارد» ایشان سجدهی آخر سورهی حج را بحساب نیاوردهاند ولی رأی راجح این است که در سورهی حج دو سجده وجود دارد و بدینصورت تعداد سجدههای تلاوت در قرآن پانزده عدد میباشد]([79]).

فوائد حدیث:

1- سخن گفتن درخت و نالیدن درخت خرما که منبر رسول اکرم ص بود همهی اینها معجزاتی است که بیانگر صداقت رسول اکرم ص میباشند.

2- همهی موجودات آسمانها و زمین برای الله سجده میکنند جز انسانها و جنهای کافر چنانکه الله میفرماید: ﴿أَلَمۡ تَرَ أَنَّ ٱللَّهَ يَسۡجُدُۤ لَهُۥۤ مَن فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَن فِي ٱلۡأَرۡضِ وَٱلشَّمۡسُ وَٱلۡقَمَرُ وَٱلنُّجُومُ وَٱلۡجِبَالُ وَٱلشَّجَرُ وَٱلدَّوَآبُّ وَكَثِيرٞ مِّنَ ٱلنَّاسِۖ وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيۡهِ ٱلۡعَذَابُۗ وَمَن يُهِنِ ٱللَّهُ فَمَا لَهُۥ مِن مُّكۡرِمٍۚ إِنَّ ٱللَّهَ يَفۡعَلُ مَا يَشَآءُ۩١٨﴾ [الحج: 18].

ترجمه: «آیا نمیدانی همهی کسانی که در آسمانها و زمین هستند و نیز خورشید و ماه و ستارگان و کوهها و درختان و چارپایان و بسیاری از مردم برای الله سجده میکنند و بسیاری هم سزاوار عذاب هستند. و هر کس که الله خوارش نماید، دیگر کسی نیست که او را گرامی بدارد. بیگمان الله هر چه بخواهد، انجام میدهد».

3- جایز بودن بیان خوابهای نیک بر خلاف خوابهای شیطانی.

سؤال: آیا برای سجده تلاوت نیز طهارت، پوشیدن عورت و روبه قبله استادن شرط است یا خیر؟

جواب: در طهارت از حدث بزرگ و رو به قبله بودن و ستر عورت اختلافی نیست اما در وضو اختلاف نظر وجود دارد. امام صنعانی در «سبل السلام» میگوید: وجوب طهارت در مورد نماز آمده است و یک سجده را نمیتوان نماز نامید پس کسیکه برای سجده تلاوت معتقد به وجوب طهارت است باید دلیل ارائه نماید.

بنده میگویم: در صحیح بخاری وارد شده که ابن عباس میگوید: رسول اکرم ص هنگام تلاوت آیه سجدهی سورهی نجم سجده نمود. و با ایشان مسلمانان و مشرکین و جن و انس سجده کردند علاوه بر این حداقل چیزی که به آن نماز گفته میشود یک رکعت است در حالی که سجده کمتر از رکعت است.

(22) تشهد

52- «اَلتَّحِيَّاتُ لِلَّهِ، وَالصَّلَوَاتُ وَالطَّيِّبَاتُ، اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبِيُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاَتُهُ، اَلسَّلاَمُ عَلَيْنَا وَعَلَى عِبَادِ اللهِ الصَّالِـحِيْنَ، أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ، وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُوْلُهُ»([80]).

ترجمه: «فرمانروایى، رحمت و برکت و پاکى مخصوص الله است]، سلام و رحمت و برکات خدا بر تو باد اى پیامبر، سلام بر ما و کلیه بندگان صالح خدا، من گواهی مىدهم که هیچ معبودى بجز الله [بحق] وجود ندارد و محمد ص بنده و رسول اوست».

معنی کلمات حدیث:

اَلتَّحِيَّاتُ: انواع مختلف تعظیم و ستایش.

الصَّلَوَاتُ: انواع نمازها.

اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبِيُّ: دعای سلامتی برای رسول اکرم ص.

الطَّيِّبَاتُ: سخنان زیبا و ستایش آمیز.

رهنمود حدیث:

ابن مسعود میگوید: آنها پشت سر رسول اکرم ص در نماز میگفتند: «السلام علی جبرئیل و میکائیل....» (سلام بر جیرئیل و میکائیل و سلام بر فلان و فلان) تا اینکه میگفتند: سلام بر الله. رسول اکرم ص فرمود: الله خودش سلام است سپس روش صحیح سلام را به آنها آموزش داد و گفت: این دعا، همهی بندگان نیک الله چه در زمین و چه در آسمانها را در بر میگیرد.

رسول اکرم ص گفتن: سلام بر الله را به دلیل اینکه سلام از نامهای الله است ممنوع اعلام نمود و دستور داد تا بگویند: سلام بر بندگان نیک الله چرا که آنها نیازمند سلامتی هستند نه الله که بینیاز است.

[در برخی از عبارات روایت ابن مسعود چنین آمده که وقتی رسول اکرم ص زنده بود السلام علیک أیها النبی میگفتیم و هنگامی که وفات یافت گفتیم: «السلام علی النبی».

علامه ابن حجر و همچنین شیخ آلبانی رحمهم الله میگویند: این سخن ابن مسعود دلالت بر این دارد که همهی اصحاب در حیات رسول اکرم ص، سلام تشهد را با ضمیر خطاب (کم) و بعد از وفات ایشان با کلمهی غایب (علی النبی) بر زبان میآوردند. شیخ آلبانی میافزاید که صحابه در عبادات از طرف خود چیزی نمیافزودند، قطعاً چنین چیزی از رسول اکرم ص فرا گرفته بودند، چنانکه عایشه ل «تشهد» را با کلمهی «السلام علی النبی» آموزش میداد» (پایان سخن شیخ آلبانی)

بنده میگویم: حداقل چیزی که در این مورد میتوان گفت: اینکه مسأله مختلف فیه است پس بهتر است پایبند عباراتی باشیم که خود رسول اکرم ص در زندگی میخواندند یعنی «السلام علیك... و بسیاری از صحابه نیز همین را میخواندند چنانکه عمر بن خطاب در حضور صحابه از روی منبر تشهد را با همین عبارت به مردم آموزش میداد]([81]).

فوائد حدیث:

1- تذکر به خطا و اشتباه و تصحیح آن با حکمت و وعظ نیکو.

2- اخلاص در همهی اعمال و اقوال و صرفا آنها را برای الله انجام دادن.

3- در دعا برای مؤمنان باید گفت: و علی عباد الله الصالحین تا شامل همهی نیکان عالم بشود.

4- استحباب دعا خواستن در آغاز برای خود سپس برای دیگران چنانکه رسول اکرم ص چنین کرد و همچنین دعای نوح و ابراهیم علیهما السلام در قرآن به همین منوال نقل شده است.

ضمنا: بسم الله گفتن درآغاز تشهد از رسول اکرم ص ثابت نیست پس نباید با آن آغاز کرد.

(23) درود بر رسول الله ص بعد از تشهد

53ـ «اَللهم صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى إِبْرَاهِيْمَ وَعَلى آلِ إِبْرَاهِيْمَ، إِنَّكَ حَمِيْدٌ مَجِيْدٌ، اَللهم بَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا بَارَكْتَ عَلَى إِبْرَاهِيْمَ وَعَلَى آلِ إِبْرَاهِيْمَ، إِنَّكَ حَمِيْدٌ مَجِيْدٌ»([82]).

ترجمه: «بار الها! بر محمد ص و آل محمد درود بفرست همچنان که بر ابراهیم و آل ابراهیم درود فرستادى، همانا تو ستوده و باعظمت هستى. بار الها! بر محمد و آل محمد برکت نازل فرما همچنان که بر ابراهیم و آل ابراهیم برکت نازل کردى، همانا تو ستوده و باعظمت هستى».

کلمات حدیث

آلِ مُحَمَّدٍ: اهل بیت و افراد خانوادهی ایشان.

آلِ إِبْرَاهِيْمَ: نسل ابراهیم که فرزندان اسماعیل و اسحاق هستند.

حَمِيْدٌ مَجِيْدٌ: دارای صفات ستودنی و بزرگواری.

رهنمود حدیث:

هنگامی که رسول اکرم ص به یارانش کیفیت سلام گفتن در تشهد را یاد داد آنها پرسیدند که ای رسول اکرم، چگونه بر شما درود بفرستیم؟ رسول اکرم ص درود معروف به ابراهیمی را به آنها آموزش داد. اینگونه پرسیدنی که منجر به عملی شرعی میشود اشکالی ندارد و مشمول این آیه نمیشود که فرمود: ای مؤمنان از چیزهایی نپرسید که اگر آشکار گردد باعث بد حالی شما میشوند. (مائده:101)

و در پایان دو نام زیبا از نامهای الله (حمید و مجید) را آورد بهخاطر اینکه فقط او مالک همهی نعمتهایی است که بندگان از آن برخودار هستند پس تنها او شایستهی سپاس و ستایش و بزگواری است.

فوائد حدیث:

1- فضیلت درود فرستادن بر رسول اکرم ص و کنجکاوی صحابه در این باره.

2- یکی از اهداف درود فرستادن، کسب تقرب و نزدیک شدن به الله با پیروی از دستورات و پرهیز از منهیات است.

3- انتخاب درود ابراهیمی در نماز و بیرون نماز مستحب است ضمن اینکه گفتن درودهای دیگر نیز بیرون از نماز کفایت میکند.

4- مشروعیت کثرت درود فرستادن در همهی اوقات بهویژه در رورزهای جمعه که حسب احادیث صحیح در این روز سلام و درود به رسول الله رسانیده میشود.

54- «اَللهم صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى أَزْوَاجِهِ وَذُرِّيَّتِهِ كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى آلِ إِبْرَاهِيْمَ، وَبَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى أَزْوَاجِهِ وَذُرِّيَّتِهِ، كَمَا بَارَكْتَ عَلَى آلِ إِبْرَاهِيْمَ، إِنَّكَ حَمِيْدٌ مَجِيْدٌ»([83]).

«بار الها! برمحمد و همسران و فرزندانش درود فرست همچنان که بر ابراهیم درود فرستادى، و بر محمد و همسران و فرزندانش برکت نازل گردان همچنان که بر آل ابراهیم برکت نازل فرمودى، همانا تو ستوده و باعظمت هستى».

معنی کلمات حدیث:

أَزْوَاجِهِ وَذُرِّيَّتِهِ: خانوادهاش.

رهنمود حدیث:

این درود نیز یکی دیگر از عبارات درود نماز است. همچنین بیانگر این مطلب است که درود فرستادن بر رسول اکرم ص در تشهد اول مشروعیت دارد.. مختص تشهد دوم نیست. مطلب دوم اینکه این درود بیانگر جایگاه رفیع ابراهیم ÷ است که او از هر کس دیگری به رسول اکرم ص نزدیکتر است چنانکه خداوند میفرماید: ﴿إِنَّ أَوۡلَى ٱلنَّاسِ بِإِبۡرَٰهِيمَ لَلَّذِينَ ٱتَّبَعُوهُ وَهَٰذَا ٱلنَّبِيُّ﴾ [آل عمران: 68]. «نزدیکترین مردم به ابراهیم کسانی هستند که از او پیروی نمودهاند و این پیامبر است».

[از آنجا که الله متعال به ما دستور داده تا به رسول اکرم ص درود بفرستیم، گویا ما به ایشان میگوییم ما نتوانستیم حق مطلب را ادا کنیم و از شما میخواهیم که «صل علی محمد...» «بر محمد درود بفرست».

یعنی گفتهاند: مراد از درود الله متعال این است که نام او را در مجلس فرشتگان گرامی بدارد.

خطابی میگوید: «درود بمعنی تعظیم و گرامی داشت مختص رسول اکرم ص است و اما کاربرد آن برای دیگران بمعنی رحمت و برکت است».

سوالی در اینجا مطرح میشود که مقام ابراهیم از مقام محمد پائینتر است و معمولاً مشبه به، از مشبه قویتر میباشد؟ در جواب گفته شده است که آل ابراهیم انبیا بودند و خود ابراهیم نیز یکی از انبیاء اولوالعزم است ولی آل محمد ص، انبیا نیستند. پس آل محمد به تناسب جایگاه خویش مشمول درود الهی میشوند باقی میماند درودی که شامل حال خود ابراهیم و آل ایشان که همه انبیا بودند شده بود، این مقدار عظیم را ما برای رسول اکرم ص میطلبیم. و بهتر از همه، سخنی است که ابن قیم گفته و آن اینکه خود محمد ص جزو فرزندان ابراهیم است پس ما از الله متعال میخواهیم که همان مقدار درود که شامل حال ابراهیم و فرزندانش که همه انبیا بودند از جمله خود محمد ص را یکجا شامل حال محمد ص بنماید([84]).

فوائد حدیث:

1- درود در نماز، کلمات متنوع و مختلفی دارد.

2- جواز درود گفتن بر غیر پیامبر که بمعنی دعا و طلب آمرزش برای آنان میشود.

3- عدم ثبوت کلمه ی«سیدنا» در هیچ یک از سندهای صحیح احادیث درود.

(24) دعای بعد از تشهد آخر و قبل از سلام

55- «اَللهم إِنِّيْ أَعُوْذُ بِكَ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ، وَمِنْ عَذَابِ جَهَنَّمَ، وَمِنْ فِتْنَةِ الْـمَحْيَا وَالْـمَمَاتِ، وَمِنْ فِتْنَةِ الْـمَسِيْحِ الدَّجَّالِ»([85]).

«پروردگارا! از عذاب قبر و عذاب دوزخ، فتنهى زندگى و مرگ، و فتنهى مسیح دجّال به تو پناه مىبرم».

معنی کلمات حدیث:

فِتْنَةِ الْـمَحْيَا: فتنههای زندگی، مادیات و خواهشات نفسانی.

فِتْنَةِ الْـمَمـَاتِ: فتنههایی که هنگام مرگ و پس از مرگ انسان با آنها روبرو میشود.

رهنمود حدیث:

از آنجا که فتنه و آزمایش طبق فرمودهی رسول اکرم ص قلب انسان را مورد هجوم قرار میدهد، سنت است که از آن به الله پناه برده شود زیرا هیچ کسی جز ایشان قادر نخواهد بود که انسان را از چنگ فتنهها و آزمایشات برهاند. فتنه یعنی آزمایش و امتحان و از بین بردن ناخالصی طلا در آتش نیز امتحان گفته میشود چرا که بدینوسیله ناخالصیهای آن زدوده میشود.

الله متعال میفرماید:

﴿أَحَسِبَ ٱلنَّاسُ أَن يُتۡرَكُوٓاْ...وَلَيَعۡلَمَنَّ ٱلۡكَٰذِبِينَ﴾ [العنکبوت: 2-3]. «آيا مردم پنداشتند كه رها مىشوند.....، و دروغگويان را [نيز] معلوم دارد».

فوائد حدیث:

1- امتحان و آزمایش از سنتهای الهی است.

2- اثبات عذاب قبر و اینکه عذاب و خوشی قبر از مسائل غیبی است که ایمان به آن واجب میباشد.

3- شیطان در صدد فریفتن اهل ایمان با آرستن خواهشات و عرضهی شبهات تا دم مرگ است و استقامت و ایستادگی در مقابل توطئههای شیطان فقط با پناه بردن به الله ممکن است. ما نیز از او امان و استقامت میطلبیم.

56- «اَللهم إِنِّيْ أَعُوْذُ بِكَ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ، وَأَعُوْذُ بِكَ مِنْ فِتْنَةِ الْـمـَسِيْحِ الدَّجَالِ، وَأَعُوْذُ بِكَ مِنْ فِتْنَةِ الْـمَحْيَا وَالْـمَمَاتِ، اَللهم إِنِّيْ أَعُوْذُ بِكَ مِنَ الـمَأْثَمِ والـمَغْرَمِ»([86]).

«الهى! من از عذاب قبر، و از فتنهى مسیح دجّال، و فتنهى زندگى و مرگ به تو پناه مىبرم. بار الها! من از گناه و زیان، به تو پناه مىآورم».

معنی کلمات حدیث:

مـَسِيْحِ الدَّجَالِ: مراد دجال گمراه کننده است و در اینجا مسیح بمعنی مفعول آن است بهخاطر اینکه چشم راستش از اوگرفته شده است.

الـمَأْثَمِ: گناه و مصیبت.

الـمَغْرَمِ: وام و قرض.

رهنمود حدیث:

رسول اکرم ص از فتنههای یاد شده، به الله پناه میجوید و امت خویش را نیز آموزش میدهد که با این دعا در تشهد از فتنههای یاد شده به الله پناه بجویند. مراد از فتنه و امتحان قبر، پرسشهای دو فرشته است که هرکس موفق به دادن پاسخ شود به نعمت و شرافت بزرگی دست یافته است. بنابراین عثمان س در حالی که کنار قبری گریه میکرد میگفت: «این اولین منزل آخرت است».

یکی دیگر از آزمایشات الهی هنگام نزدیک شدن قیامت، ظهور مسیح دجال است که رسول اکرم ص سخت از آن برای امت خویش بیمناک بود و به ما راه نجات از فتنهی دجال را آموزش داده از جمله خواندن آیات اول و آخر سوره کهف همچین در این دعا از ورشکستگی مالی و مقروض شدن، به پیشگاه الله پناه برده شده است.

فوائد حدیث:

1- اظهار بندگی، فروتنی و نیازمندی رسول اکرم ص به پیشگاه الله.

2- تشویق امت خویش به التجا و پناه بردن دائمی به الله که همهی امور در دست اوست.

3- فتنهها و آزمایشات همراه با عذاب است بنابراین برای ما سنت است تا از فتنهها به الله متعال پناه ببریم.

4- مقروض بودن و ورشکستگی مالی نیز امر خطرناکی است و انسان را به دروغ گفتن و خلف وعده وادار میسازد که سر انجام به آن خو میگیرد و در حالی مرگ به سراغش میآید که گردنش مدیون و بدهکار مردم است.

57- «اَللهم إِنِّيْ ظَلَمْتُ نَفْسِيْ ظُلْمًا كَثِيْرًا، وَلاَ يَغْفِرُ الذُّنُوْبَ إِلاَّ أَنْتَ، فَاغْفِرْ لِـيْ مَغْفِرَةً مِنْ عِنْدِكَ وَارْحَمْنِيْ إِنَّكَ أَنْتَ الْغَفُوْرُ الرَّحِيْمُ»([87]).

«الهى! من بر نفس خود بسیار ظلم کردم، همانا غیر از تو کسى دیگر گناهانم را نمىبخشد؛ پس، از جانب خود مرا مورد آمرزش قرار ده و بر من رحم کن، همانا تو بخشنده و مهربانی».

معنی کلمات حدیث:

ظَلَمْتُ نَفْسِيْ: بر خویشتن با ارتکاب آنچه موجب عذاب است ستم نمودهام.

رهنمود بر حدیث:

در مورد سبب ورود این حدیث آمده است که ابوبکر صدیق س که بعد از رسول اکرم ص مؤمنترین فرد این امت محسوب میشود به رسول الله گفت: به من دعایی بیاموز تادر نماز بخوانم؟ رسول اکرم ص این دعای جامع را که در برگیرندهی اسباب آمرزش است به ایشان آموزش داد.

فوائد حدیث:

1- انسان جایز الخطا است گرچه صدیق این امت باشد.

2- اقرار به وحدانیت الله متعال و اینکه آمرزش گناهان فقط در دست اوست.

3- استحباب استفاده از دانش انسان دانشمند و میزان شیفتگی ابوبکر صدیق در فراگیری دانش.

4- مشروعیت خواندن این دعا در سجده و همچنین بعد از تشهد در نماز به دلیل اینکه ابوبکر گفت: به من دعایی بیاموز که در نماز بخوانم.

58- «اَللهم اغْفِرْ لِـيْ مَا قَدَّمْتُ، وَمَا أَخَّرْتُ، وَمَا أَسْرَرْتُ، وَمَا أَعْلَنْتُ، وَمَا أَسْرَفْتُ، وَمَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّيْ، أَنْتَ الْـمُقَدِّمُ وَأَنْتَ الْـمُؤََخِّرُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ»([88]).

«الهى! گناهان قبلى و بعدى ، مخفى و آشکار مرا بیامرز، و زیاده روىهاى مرا و آنچه را که تو از من بهتر مىدانى ببخش، همانا پیش برنده به جلو و طرد کننده به عقب توئی، معبود بحقی جز تو وجود ندارد».

معنی کلمات حدیث:

الْـمُقَدِّمُ: به جلو پیش میبری.

الْـمُؤََخِّرُ: به عقب میراند.

رهنمود حدیث:

این دعا به فراگیر بودن علم الهی و اینکه هیچ چیزی بر او پوشیده نمیماند اشاره میکند.

انسان گاهی آنچه را انجام داده فراموش میکند ولی خداوند به هیچ وجه فراموش نخواهد کرد چنانکه میفرماید: «احصاه الله ونسوه» «الله آنها را برشمرد و خودشان فراموش نمودند» همچنین میفرماید: «وما كان ربك نسيا» «پروردگارت فراموش کار نیست». و نیز این دعا بیانگر میزان زاری و ابراز نیاز رسول الله در پیشگاه رب و طلب آمرزش از ایشان است که هم فروتنی وی در مقابل الله متعال را میرساند و هم برای آموزش امتش میباشد.

فوائد حدیث:

1- اثبات این مطلب که الله متعال طبق حکمت خویش هرکه را بخواهد بهوسیلهی طاعت خویش عزت میبخشد و هر که را بخواهد بهوسیله مصیبت، خوار و زبون میکند.

2- توبهی، واقعی با ترک گناهان صغیره و کبیره و ترس و حیا در مقابل الله متعال ممکن است.

59- «اَللهم أَعِنِّيْ عَلَى ذِكْرِكَ، وَشُكْرِكَ، وَحُسْنِ عِبَادَتِكَ»([89]).

«بار الها! به من توفیق ده تا تو را یاد کنم، و سپاس گویم و به بهترین روش، بندگى نمایم».

معنی کلمات حدیث:

أَعِنِّيْ: کمکم کن و موفقم بدار.

رهنمود حدیث:

معاذ میگوید: باری رسول اکرم ص دست مرا گرفت و فرمود: معاذ! من تو را دوست دارم سپس به او وصیت نمود که دعای فوق را بخواند که در آن از الله متعال برای سه چیز یاری طلبیده شده است که عبارتاند از یاری بر ذکر الله یعنی بندگی زبان و یاری بر شکر یعنی بندگی قلب و یاری بر نیکو انجام دادن عبادتها که بندگی اعضای جسم است.

فوائد حدیث:

1- جایگاه معاذ نزد رسول اکرم ص و بیان این مطلب که برای استمرار این محبت، باید ورد بالا را همیشه بخواند.

2- انسان مسلمان اگر برادر مسلمان خود را دوست دارد بهتر است، که این دوستی آنرا آشکار کند.

3- بازگشت راستین بهسوی الله نشانهی توفیق الهی است.

ضمنا: باید دانست که رسول اکرم ص به معاذ توصیه نمود تا این دعا را در پایان هر نماز بخواند که ممکن است هدف پس از اتمام نماز و خواندن آن بعد از سلام باشد و هم ممکن است مراد پایان نماز قبل از سلام باشد که نظر مؤلف کتاب نیز همین است.

60- «اَللهم إِنِّيْ أَعُوْذُ بِكَ مِنَ الْبُخْلِ، وَأَعُوْذُ بِكَ مِنَ الْـجُبْنِ، وَأَعُوْذُ بِكَ مِنْ أَنْ أُرَدَّ إِلَى أَرْذَلِ العُمُرِ، وَأَعُوْذُ بِكَ مِنْ فِتْنَةِ الدُّنْيَا وَعَذَابِ الْقَبْرِ»([90]).

«بار الها! من از بخل و بُزْدلى به تو پناه مىبرم، و از اینکه به علّت پیرى، سست و درمانده شوم، به تو پناه مىبرم، و از آزمایشهاى سخت دنیا و عذاب قبر به تو پناه مىبرم».

معنی کلمات حدیث:

أَرْذَلِ العُمُرِ: فرتوت شدن و حواس باختگی.

الْـجُبْنِ: ترس و بزدلی.

رهنمود حدیث:

امام بخاری در کتاب جهاد (2822) بیان نموده که راوی این حدیث سعد بن ابیوقاص، دعای فوق را به فرزندانش آموزش میداد همانگونه که یک آموزگار به دانش آموزان نوشتن را آموزش میدهد. و اما پناه جستن به الله متعال از بخل و بزدلی بهخاطر اینکه هر دو باعث میشودند که انسان در ادای واجبات و انجام وظائف شرعی کوتاهی کند؛ معمولا انسان ترسو و بزدل در یاری دین الله و گفتن سخن حق و انجام عمل حق گرایانه و بخیل در پرداختن حقوق مالی و حق بندگان کوتاهی خواهد کرد.

فوائد حدیث:

1- این حدیث نشانگر میزان شیفتگی اصحاب رسول اکرم ص درآموزش سنتهای رسول اکرم ص به فرزندانشان.

2- عمر طولانی باعث اختلال حواس و ناتوانی در انجام طاعات میگردد تا جایی که اخلاق و رفتار انسان، کودکانه میشود.

3- استحباب دعا با جملاتی که باعث سلامتی در دنیا و آخرت گردد.

[این حدیث بیانگر ثبوت عذاب قبر نیز میباشد چنانکه عقیده اهل سنت و جماعت در این باره همین است که نخستین مکانی است که انسان در آن مورد باز خواست قرار میگیرد و مشمول نعمت یا عذاب میگردد. آیه 27 سورهی ابراهیم نیز به همین مطلب اشاره دارد آنجا که میفرماید: ﴿يُثَبِّتُ ٱللَّهُ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ بِٱلۡقَوۡلِ ٱلثَّابِتِ فِي ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَا وَفِي ٱلۡأٓخِرَةِ﴾ [إبراهیم: 27]. «خداوند مؤمنان را در دنیا و آخرت (قبر) بر سخن ثابت (کلمه توحید) تثبیت مینماید»(([91].

61- «اَللهم إِنِّيْ أَسْأَلُكَ الْـجَنَّةَ وَأَعُوْذُ بِكَ مِنَ النَّارِ»([92]).

«بار الها! من از تو خواهان بهشتم، و از آتش به تو پناه مىبرم».

معنی کلمات حدیث:

أَعُوْذُ: پناه میبرم.

رهنمود حدیث:

در سبب ورود این دعا داستان جالبی بیان شده و آن اینکه رسول اکرم ص به یکی از یارانش فرمود: در نماز چه میخوانی؟ گفت: تشهد میخوانم و سپس از الله بهشت میطلبم و از عذاب آتش به او پناه میبرم و نمیدانم که زمزمهی شما و معاذ چیست؟ رسول اکرم ص فرمود: زمزمه ما نیز گرد همینهاست. یعنی ما نیز از الله بهشت میطلبیم و از دوزخ به او پناه میبریم. نام معاذ را ذکر کرد بهخاطر اینکه آن صحابی معمولا پشت سر معاذ نماز میخواند.

فوائد حدیث:

1- بر خورد پدرانه و محبت آمیز رسول اکرم ص با یارانش و آموزش هر کدام از آنها طبق فهم و برادشت خودش.

2- رستگاری بزرگ با ورود به بهشت و نجات از دوزخ تحقق خواهد یافت.

3- شیفته بودن اصحاب، به بهشت و طلب نمودن آن از الله متعال.

62- «اَللهم بِعِلْمِكَ الغَيْبَ، وَقُدْرَتِكَ عَلَى الـْخَلْقِ أَحْيِنِيْ مَا عَلِمْتَ الْـحَيَاةَ خَيْرًا لِيْ، وَتَوَفَّنِيْ إِذَا عَلِمْتَ الْوَفَاةَ خَيْرًا لِيْ، اَللهم إِنِّيْ أَسْأَلُكَ خَشْيَتَكَ فِيْ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ، وَأَسْأَلُكَ كَلِمَةَ الْـحَقِّ فِي الرِّضَا وَالْغَضَبِ، وَأَسْأَلُكَ الْقَصْدَ فِي الْغِنَى وَالْفَقْرِ، وَأَسْأَلُكَ نَعِيْمًا لاَ يَنْفَدُ، وَأَسْأَلُكَ قُرَّةَ عَيْنٍ لاَ تَنْقَطِعُ، وَأَسْأَلُكَ الرِّضَا بَعْدَ الْقَضَاءِ، وَأَسْأَلُكَ بَرْدَ الْعَيْشِ بَعْدَ الْـمَوْتِ، وَأَسْأَلُكَ لَذَّةَ النَّظَرِ إِلَى وَجْهِكَ وَالشَّوْقَ إِلَى لِقَائِكَ فِيْ غَيْرِ ضَرَّاءَ مُضِرَّةٍ وَلاَ فِتْنَةٍ مُضِلَّةٍ، اَللهم زَيِّنَّا بِزِيْنَةِ الإِيْمَانِ وَاجْعَلْنَا هُدَاةً مُهْتَدِيْنَ»([93]).

ترجمه: «بار الها! به علم غیبت و قدرتت بر آفرینش، تا زمانى مرا زنده نگهدار که زندگى برایم خوب باشد، و مرا بمیران زمانى که مردنم را به نفعم مىدانى. الهى! من خشوع و ترس از تو را در نهان و آشکار مىطلبم. [گفتن] کلمهى حق را در شادى و غضب از تو مىخواهم. میانه روى را در ثروت و فقر مسألت مىنمایم. نعمتى را که نابود نشود، و نور چشمى را که قطع نگردد، و رضا را بعد از قضا، و راحتى زندگى بعد از مرگ، و لذّت نگاه به چهرهات و شوق به ملاقاتت را درخواست مىکنم. بدون اینکه گرفتار مصیبتى سخت، یا فتنهاى گمراه کننده شوم. پروردگارا! ما را با زیبایى ایمان، زینت بخش و ما را در زمرهى هدایت دهندگان و هدایت یافتگان قرار ده».

معنی کلمات حدیث:

الْقَصْدَ: اعتدال، میانه روی

لاَ يَنْفَدُ: تمام نمیشود به پایان نمیرسد.

بَرْدَ الْعَيْشِ: رفاه، آسایش.

ضَرَّاءَ مُضِرَّةٍ: کارهای آسیب دهنده.

فِتْنَةٍ مُضِلَّةٍ: آزمایش لغزاننده از راه راست.

رهنمود حدیث:

روزی عمار بن یاسر پیشنماز مردم شد و نماز را با اختصار به پایان رسانید. برخی گفتند: نماز را خیلی کوتاه خواندی؟ گفت: من دعاهایی خواندم که از رسول اکرمص شنیده بودم سپس دعای جامع فوق را خواند. این حدیث بیانگر آن است که الله از شیدن دعا و ستایش بنده خسته نمیشود مگر اینکه بنده خسته شود.

فوائد حدیث:

1- گذشتگان نیک چقدر شیفتهی اعتدال و آرامش در نماز بودند.

2- از الله با توسل به نامها و صفاتش، باید درخواست کرد.

3- اثبات ملاقات و دیدن الله متعال در قیامت.

4- مؤمن از الله زندگی و عمر بهخاطر بندگی بیشتر میخواهد.

5- جواز دعا خواستن برای رسیدن مرگ هنگامی که امکان وقوع در فتنه وجود داشته باشد.

63- «اَللهم إِنِّيْ أَسْأَلُكَ يَا اللهُ بِأَنَّكَ الْوَاحِدُ الأَحَدُ الصَّمَدُ الَّذِيْ لَـمْ يَلِدْ وَلَـمْ يُوْلَدْ وَلَـمْ يَكُنْ لَهُ كُفْوًا أَحَدٌ، أَنْ تَغْفِرَ لِيْ ذُنُوْبِيْ إِنَّكَ أَنْتَ الْغَفُوْرُ الرَّحِيْمُ»([94]).

«بارالها! من با توسّل به اینکه تو یگانهاى و شریکى ندارى و بىنیاز هستى، نه زادهاى و نه زاده شدهاى و هیچ همتایى برای خود ندارى، از تو مسألت مىنمایم که گناهانم را بیامرزى، همانا که تو آمرزگار و مهربان هستى».

معنی کلمات حدیث:

الصَّمَدُ: سروری که در مشکلات و نیازها به او پناه برده میشود.

كُفْوًا: نظیر، همتا و شریک.

رهنمود حدیث:

از آنجا که رسول اکرم ص همواره اقوال و رفتار اصحاب و اطرافیان خود را کنترل مینمود روزی وارد مسجد شد. متوجه مردی گردید که در پایان نماز پس از خواندن تشهد و قبل از سلام دعای فوق را خواند. رسول اکرم ص به ایشان تا سه بار این مژده را داد که الله متعال گناهانش را آمرزیده است. گرچه این جریان به همان فرد اختصاص دارد ولی امید میرود هر مسلمانی مخلصانه این دعا را بخواند مشمول این نوید گردد.

فوائد حدیث:

1- استحباب توسل به این صفات الله متعال و تشویق به آن: احد (یگانه) صمد (تکیهگاه) «لَـمْ يَلِدْ وَ لَـمْ يُوْلَدْ» «نه کسی از او و نه او از کسی متولد شده» و نه همتا و نذیری دارد.

2- ابطال دعای غیر الله به دلیل اینکه فقط او در ذات و صفاتش یگانه است و فقط او را باید خواند.

64- «اَللهم إِنِّيْ أَسْأَلُكَ بِأَنَّ لَكَ الْـحَمْدُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ وَحْدَكَ لاَ شَرِيْكَ لَكَ، الْـمَنَّانُ، يَا بَدِيْعَ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ يَا ذَا الْـجَلاَلِ وَالإِكْرَامِ، يَا حَيُّ يَا قَيُّوْمُ، إِنِّيْ أَسْأَلُكَ الْـجَنَّةَ وَأَعُوْذُ بِكَ مِنَ النَّارِ»([95]).

«پروردگارا! من فقط از تو مىخواهم؛ چرا که حمد فقط از آنِ توست، هیچ معبود بحقی جز تو وجود ندارد، و یکتایى و شریک ندارى یا منّان! اى بوجود آورندهى آسمانها و زمین! اى صاحب عظمت و بزرگى! اى زندهى پایدار! من بهشت را از تو خواهانم، و از آتش به تو پناه مىبرم».

فوائد حدیث:

1- بیان این مطلب که سنتهای رسول الله دارای انواع فعلی، قولی و تقریری (سکوت و تایید) هستند.

2- صحابه اهمیت دعا را میدانستند و شیفتهی آن بودند.

3- اسم اعظم الله، «یا حی و یا قیوم» است البته در احادیث صحیح دیگری نامهای دیگری تحت عنوان اسم اعظم بیان شدهاند و احتمال بیشتر این است که همان کلمهی: «الله» اسم اعظم پروردگار عالم باشد.

65- «اَللهم إِنّيْ أَسْأَلُكَ بِأَنِّيْ أَشْهَدُ أَنَّكَ أَنْتَ اللهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ، الأَحَدُ الصَّمَدُ الَّذِيْ لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُوْلَدْ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفْوًا أَحَدٌ»([96]).

«پروردگارا! من تنها از تو [احتیاجاتم را] مىخواهم، چرا که شهادت مىدهم که تو الله هستى، و هیچ معبود بحقی جز تو وجود ندارد، تو آن یکتا و بى نیازى هستى که نه زاده و نه زائیده شده است، و همتایى ندارد».

معنی کلمات حدیث:

أَشْهَدُ: اعتراف میکنم و باور دارم.

رهنمود حدیث:

در جریان این دعا نیز بیان شده که رسول گرامی اسلام دعای فوق را از زبان یکی از یارانش در پایان نماز و قبل از سلام شنید و فرمود: او الله را با اسم اعظمش خواند....که این خود بیانگر اهمیت این دعا و دعاهای مشابهی است که در آن از الله، نفی زاد و ولد شده است بر خلاف عقیدهی یهود و نصارا که میگویند: عزیر و مسیح فرزندان خدا هستند و نفی کفو و شبیه و شریک از الله ردی است بر عقاید کسانی که الله را شبیه مخلوقاتش میدانند و اما اثبات صفاتی که در قرآن و سنت برای الله بیان شده است با رعایت این قاعده واصل قرآنی که میفرماید: ﴿لَيۡسَ كَمِثۡلِهِۦ شَيۡءٞ﴾ [الشورى: 11]. «هیچ چیزی شبیه او نیست» اشکالی ندارد و تشبیه و تجسیم نامیده نمیشود.

فوائد حدیث:

1- استحباب دعا با توسل به نامها و صفات الله چنانکه خود فرموده است. ﴿وَلِلَّهِ ٱلۡأَسۡمَآءُ ٱلۡحُسۡنَىٰ فَٱدۡعُوهُ بِهَا﴾ [الأعراف: 180]. «الله دارای نامهای نیکی است او را بدانها بخوانید».

2- توسل به حق یا حرمت فلان پیامبر یا ولی، توسل ناجایز و بدعتآمیزی است که باید از آن پرهیز نمود.

(25) اذکار بعد از سلام نماز

66- «أَسْتَغْفِرُ اللهَ [سه مرتبه] اَللهم أَنْتَ السَّلاَمُ وَمِنْكَ السَّلاَمُ، تَبَارَكْتَ يَا ذَا الْـجَلاَلِ وَالْإِكْرَامِ». [مسلم1/414]

«از الله طلب آمرزش مىکنم الهى! تو سلامى، و سلامتى از جانب تو است، تو بسیار بابرکتى، اى صاحب عظمت و بزرگى».

معنی کلمات حدیث:

ذَاالْـجَلاَلِ وَالْإِكْرَامِ: دارای عظمت و بزرگواری.

رهنمود حدیث:

این حدیث بیانگر میزان ترس و امید رسول اکرم ص است تا جایی که بعد از نماز کامل و با خشوعی که میخواند، استغفار میگفت و از الله طلب آمرزش مینمود و به اینصورت به امتش یاد داد تا همیشه بعد از انجام عبادتها و کارهای نیک، استغفار و طلب آمرزش نمایند تا اگر در انجام آن عبادات نقصی بوده، برطرف گردد.

فوائد حدیث:

1- ترس از الله، هراس و خشیت از وی جزو صفات پرهیزکاران است.

2- کارهای نیکی که انسان انجام میدهد نباید او را دچار کبر و غرور سازد بلکه همواره پس از آن استغفار کند.

3- هر عمل نیک باعث پدید آمدن اعمال نیک دیگری میشود و گناه نیز زمینهی گناهان دیگری را فراهم میسازد.

4- بنده همواره باید به کوتاهی خود اعتراف نماید و اینکه هر چند بندگی کند، حق بندگی را ادا ننموده است.

67- «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيْكَ لَهُ، لَهُ الْـمُلْكُ وَلَهُ الْـحَمْدُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيْرٌ، اَللهم لاَ مَانِعَ لِـمَا أَعْطَيْتَ، وَلاَ مُعْطِيَ لِـمَا مَنَعْتَ، وَلاَ يَنْفَعُ ذَا الْـجَدِّ مِنْكَ الْـجَدُّ»([97]).

ترجمه: «معبود بحقی جز الله، وجود ندارد. شریکى ندارد، پادشاهى از آنِ اوست، ستایش شایستهى اوست و او بر هر چیزى توانا است. الهى! آن چه تـو بـدهى، هیچ کس مانع آن نمىگردد، و آنچه تو منع کنى، هیچ کس نمىتواند آنرا بدهد. توانگر را، ثروتش از عذاب تو نجات نمىدهد (یا طبق تفسیری: هیچ کس را نَسَبش از عذاب تو نجات نمیدهد».

معنی کلمات حدیث:

الْـجَدِّ: ثروت، بهره.

رهنمود حدیث:

این حدیث بیانگر میزان شیفتگی گذشتگان نیک نسبت به یادگیری سنتهای رسول اکرم ص و پخش و نشر آن میان مردم میباشد چنانکه در ذیل این حدیث بیان شده که معاویه س به مغیره بن شعبه که در آن زمان امیر کوفه بود نوشت: دعاهایی را که رسول اکرم ص بعد از نماز میخواند برای من بنویس. مغیره در جواب همین دعا را نوشت و فرستاد معاویه آنرا در میان مردم پخش کرد و دستور داد تا همه آنرا از بر کنند.

فوائد حدیث:

1- گفتن این ورد متصل بعد از نمازهای فرض مستحب است و نه بعد از نوافل.

2- بخشیدن چیزی و پس گرفتن آن فقط در دست الله است.

چنانکه میفرماید: ﴿مَّا يَفۡتَحِ ٱللَّهُ لِلنَّاسِ مِن رَّحۡمَةٖ فَلَا مُمۡسِكَ لَهَاۖ وَمَا يُمۡسِكۡ فَلَا مُرۡسِلَ لَهُۥ مِنۢ بَعۡدِهِۦۚ﴾ [فاطر: 2].

«در رحمتی را که الله بر بندگانش بگشاید کسی جلوی آنرا نتوان گرفت و آنچه را که او نخواهد کسی نتواند گشود».

68- «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيْكَ لَهُ، لَهُ الْـمُلْكُ، وَلَهُ الْـحَمْدُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيْرٌ. لاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللهِ، لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ، وَلاَ نَعْبُدُ إِلاَّ إِيَّاهُ، لَهُ النِّعْمَةُ وَلَهُ الْفَضْلُ وَلَهُ الثَّنَاءُ الْـحَسَنُ، لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ مُخْلِصِيْنَ لَهُ الدِّيْنَ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُوْنَ»([98]).

ترجمه: «معبود بحقی جز الله وجود ندارد، یگانه است و شریکى ندارد، پادشاهى از آنِ اوست و ستایش مخصوص اوست، و او بر هر چیز توانا است. هیچ نیروى بازدارنده از گناهان و توفیق دهنده به نیکى، به جز الله وجود ندارد. هیچ معبود بحقى جز او نـیست. جز او کسـى دیگر را عبادت نمىکنیم، نعمت و فضل از آنِ اوست، ستایش نیکو مخصوص اوست، معبود بحقی جز او وجود ندارد، همهى ما با اخلاص او را بندگى مىکنیم، هر چند کافران دوست نداشته باشند».

کلمات حدیث:

الثَّنَاءُ الْـحَسَنُ: ستایش و ذکر نیک.

رهنمود حدیث:

رسول الله همواره به یاد الله بود و با اذکار مختلف او را ستایش مینمود. یگانگی الله را بیان میداشت و او را مالک و گردانندهی امور مخلوقات میدانست و فقط او را معبود بحق و همه معبودان دیگر را باطل میدانست.

فوائد حدیث:

1- تدوام ذکر الله باعث حیات و طراوت قلب و قدرت جسم خواهد بود.

2- دیانت بدون اخلاص و پیروی از رسول الله محقق نخواهد شد.

3- همه اذکاری که از رسول اکرم ص به ثبوت رسیدهاند هر از گاهی باید خوانده شوند و به یکی اکتفا نشود البته در صورت امکان خواندن همهی آنها بهتر است.

69- «سُبْحَانَ اللهِ، وَالْـحَمْدُ لِلَّهِ، وَاللهُ أَكْبَرُ [33 بار سپس] لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيْكَ لَهُ، لَهُ الْـمُلْكُ وَلَهُ الْـحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيْرٌ»([99]).

«بجز الله یگانه، معبود بحقی نیست، شریکى ندارد، پادشاهى از آنِ اوست، ستایش شایسته اوست و او بر هر چیزی تواناست».

رهنمود حدیث:

در این حدیث رسول اکرم ص فضیلت تسبیح، حمد، تکبیر گفتن و توحید را برای امت خویش بیان نموده فقط او شایسته چنین حمد و ستایشی است و مژدهی بزرگی برای کسانی که این ورد را بعد از هر نماز بخوانند بیان فرمود و آن اینکه گناهانش گرچه به اندازهی کف دریاها باشند بخشیده خواهد شد و این فضل و بخشش بزرگی از جانب الله متعال است و هدف از گناهان در اینجا، احتمالاً گناهان کوچک هستند چرا که گناهان بزرگ نیاز به توبه و استغفار دادند.

فوائد حدیث:

1- بیان میزان فضل و بخشش الله متعال در حق این امت.

2- عمل فردی نیز باعث جلب پاداش فراوان میشود برخلاف پندار برخی که میگویند فقط عمل اجتماعی باعث اجر فراوان است.

3- اعداد و ارقامی که در مورد برخی از اذکار بیان شده نباید برآن افزود چرا که کمیت مهم نیست بلکه مهم پیروی از سنت و متابعت از رسول الله است چنانکه خداوند میفرماید: «لیبلوکم أیکم أحسن عملا (تا شما را بیازماید که کدامتان عمل بهتری انجام میدهید) ونه فرمود: عمل بیشتری.

70- ﴿بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ﴾

﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ١ ٱللَّهُ ٱلصَّمَدُ٢ لَمۡ يَلِدۡ وَلَمۡ يُولَدۡ٣ وَلَمۡ يَكُن لَّهُۥ كُفُوًا أَحَدُۢ٤﴾ [الإخلاص: 1-4].

ترجمه: «به نام الله بخشندهى مهربان. بگو: الله یگانه است، الله، بىنیاز است، نه زاده، و نه زاده شده است، و نه همتایى دارد».

بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ

﴿قُلۡ أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلۡفَلَقِ١ مِن شَرِّ مَا خَلَقَ٢ وَمِن شَرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ٣ وَمِن شَرِّ ٱلنَّفَّٰثَٰتِ فِي ٱلۡعُقَدِ٤ وَمِن شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ٥﴾ [الفلق: 1-5].

ترجمه: «به نام الله بخشندهى مهربان (بگو پناه مىبرم به پروردگار سپیده دم. از شرّ آنچه آفریده است و از شرّ شب بدانگاه که کاملاً فرامى رسد و از شرّ کسانى که در گرهها مىدمند و از شرّ حسود بدانگاه که حسد مىورزد».

بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ

﴿قُلۡ أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلنَّاسِ١ مَلِكِ ٱلنَّاسِ٢ إِلَٰهِ ٱلنَّاسِ٣ مِن شَرِّ ٱلۡوَسۡوَاسِ ٱلۡخَنَّاسِ٤ ٱلَّذِي يُوَسۡوِسُ فِي صُدُورِ ٱلنَّاسِ٥ مِنَ ٱلۡجِنَّةِ وَٱلنَّاسِ٦﴾([100]) [الناس:1-6].

ترجمه: «به نام الله بخشندهى مهربان، «(ای پیامبر) بگو: پناه مىبرم به پروردگار مردمان، به مالِک و حاکم [واقعىِ] مردم، به معبودِ [به حقِ] مـردم، از شرّ وسوسهگر پنهان شونده [و بازگردنده به هنگام ذکر خدا]، همان که در دلهای مردم وسوسه میکند. از جنیان (باشد) و (یا از) آدمیان».

بعد از هر نماز خوانده شوند.

کلمات حدیث:

1- لَمۡ يَلِدۡ: کسی از او متولد نشده، نه زاده بنابراین فنا ناپذیر و همیشگی است.

2- وَلَمۡ يُولَدۡ: از کسی زاده نشده پس نوزاد و جدید نیست.

3- وَلَمۡ يَكُن لَّهُۥ كُفُوًا أَحَدُۢ: شبیه، نظیر و همتا ندارد.

4- ٱلۡفَلَقِ: سپیده دم.

5- غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ: شب وقتی تاریک کند.

6- ٱلنَّفَّٰثَٰتِ: زنان جادوگر، دمنده.

7- ٱلۡعُقَدِ: گرهها.

8- ٱلۡوَسۡوَاسِ: شیطان وسوسهگر.

9- ٱلۡخَنَّاسِ: با شنیدن ذکر الله مخفی میشود.

10- مِنَ ٱلۡجِنَّةِ وَٱلنَّاسِ: شیاطین انس و جن.

رهنمود حدیث:

این حدیث بیانگر میزان خیر خواهی رسول اکرم ص در حق امت خویش میباشد زیرا که این سه سوره شامل مفاهیم بزرگی هستند مانند تثبیت توحید و یگانگی الله در دلهای مؤمنان و پناه جستن به الله از شر انسانها، جنها و حیوانات و حشرات چرا که فقط او قادر به چنین کاری است

71- ﴿ٱللَّهُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡحَيُّ ٱلۡقَيُّومُۚ لَا تَأۡخُذُهُۥ سِنَةٞ وَلَا نَوۡمٞۚ لَّهُۥ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِي ٱلۡأَرۡضِۗ مَن ذَا ٱلَّذِي يَشۡفَعُ عِندَهُۥٓ إِلَّا بِإِذۡنِهِۦۚ يَعۡلَمُ مَا بَيۡنَ أَيۡدِيهِمۡ وَمَا خَلۡفَهُمۡۖ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيۡءٖ مِّنۡ عِلۡمِهِۦٓ إِلَّا بِمَا شَآءَۚ وَسِعَ كُرۡسِيُّهُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَۖ وَلَا ئَُودُهُۥ حِفۡظُهُمَاۚ وَهُوَ ٱلۡعَلِيُّ ٱلۡعَظِيمُ٢٥٥﴾([101]) [البقرة: 255]. بعد از هر نماز خوانده شود.

ترجمه: «الله که، هیچ معبود بحقی جز او نیست، خداوندى که زنده و قائم به ذات خویش است، هیچگاه خواب سبک و سنگین او را فرا نمىگیرد، براى اوست آنچه در آسمانها و زمین است، کیست که نزد او جز به فرمانش شفاعت کند، آنچه را پیش روى آنها (بندگان) و پشت سر آنهاست مىداند و از گذشته و آیندهى آنان آگاه است، آنها جز به مقدارى که او بخواهد احاطه به علم او ندارند، کرسى او آسمانها و زمین را دربرگرفته و حفظ و نگهدارى آسمان و زمین براى او گران نیست و او بلند مرتبه و باعظمت است».

معنی کلمات حدیث:

وَلَا ئَُودُهُۥ: خستهاش نمیکند، سنگینی نمیکند.

رهنمود حدیث:

رسول اکرم ص خواندن آیة الکرسی را برای ما بعد ازهر نماز سنت قرار داده، فرموده است هر کس آنرا بعد از هر نماز بخواند در میان او وبهشت فقط مرگ وجود دارد یعنی با مردن وارد بهشت خواهد شد و این منت بزرگی از جانب الله متعال است. این آیه مفاهیم بزرگی را در بر دارد چنانکه در آن الوهیت فقط برای الله اختصاص داده شده و در حق دیگران باطل اعلام گردیده است همچنین تمامی صفات کمال و عظمت برای الله بیان شد. پس او زنده و دارای حیات کاملی است که هرگز مرگ به سراغش نمیآید و قیوم یعنی پایدار که از قبل بوده و خواهد بود و به کسی نیازی ندارد و همه به او نیازمند میباشند. نه خواب سبک و نه خواب عمیق به سراغش میرود چرا که خواب علامت ضعف است و کسیکه دارای ضعف و ناتوانی باشد چگونه میتواند به امور همهی مخلوقات، روزی تدبیر کارها و حفاظت آنها رسیدگی کند همچنین در این آیه شفاعت به او اختصاص داده شده یعنی شفاعت فقط با اجازه و رضایت او خواهد بود علاوه بر اینها در مورد کرسی و مسایل دیگری سخن بهمیان آمده که نمیتوان به همه آنها در اینجا پرداخت پس او بزرگ و مقدس است.

72- «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيْكَ لَهُ، لَهُ الْـمُلْكُ وَلَهُ الْـحَمْدُ يُحْيِيْ وَ يُمِيْتُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيْرٌ»([102]).

«معبود بحقی جز الله یگانه نیست، شریکى ندارد، پادشاهى از آنِ اوسـت و سـتایـش برای اوست، زنـده مىکـند و مىمیراند، و او بر هر چیزی تواناست».

معنی کلمات حدیث:

يُحْيِيْ: زنده میکند.

يُمِيْتُ: میمیراند.

رهنمود حدیث:

در فضیلت این ورد، رسول اکرم ص فرمود: هر کسیکه آنرا بخواند گویا بردهای از فرزندان اسماعیل پیامبر را آزاده نموده است و علاوه بر آن، در دفتر نیکیهایش ده نیکی نوشته میشود و ده گناه از گناهانش بخشید و ده درجه به مقامش افزوده خواهد شد و اگر هنگام صبح خواند تا شامگاه و اگر در وقت شام بخواند تا صبح از گزند شیطان در امان خواهد ماند.

فوائد حدیث:

1- کثرت راههای بخشیده شدن گناهان.

2- عمل نیک مخلصانه باعث رفع درجات صاحب خویش در بهشت میشود.

3- ذکر الله همانند قلعهای است که انسان مسلمان از دشمن خویش که ابلیس و سربازانش هستند در آن پناه میبرد.

73- «اَللهم إِنِّيْ أَسْأَلُكَ عِلْمًا نَافِعًا، وَ رِزْقًا طَيِّبًا وَعَمَلاً مُتَقَبَّلاً»([103]). پس از اتمام نماز صبح خوانده شود.

«الهى! از تـو علم سـودمنـد، روزى پاک و عمل مقبـول را مىخواهم».

معنی کلمات حدیث:

رِزْقًا طَيِّبًا: روزی حلال و پاکیزه.

رهنمود حدیث:

این ورد از رسول اکرم ص ثابت است که بعد از نماز فجر میخوانده و در آن اشاره به این مطلب است که انسان از آغاز روز در پی چیزی برمی آید که در دنیا و آخرت به نفع او باشد. بنابراین رسول اکرم ص به امت خویش یا داد تا هر روز صبح از الله علم ودانش مفید بخواهد علمی که نتیجهاش عمل و دعوت مردم بهسوی الله باشد همچنین از الله روزی پاک و حلال بخواهد چراکه انسان در مسیر کسب و کار، گاهی با مال مشکوک و یا حرام روبه رو میشود که کسب و خوردن آن باعث محرومیت از پذیرفته شدن دعا میگردد و در پایان از الله توفیق عمل مقبول، خواست تا اعمالی را که انجام میدهد بیهوده و بینتیجه نشود. و قطعا عمل وقتی مفید و مثمر خواهد بود که براساس ایمان به الله و با اخلاص و پیروی از رسول اکرم ص انجام گیرد.

فوائد حدیث:

1- آغاز نمودن هر روز با نماز، ذکر و دعا باعث جلب خیر و برکت میشود.

2- باید شیفتهی کسب علم شرعی بود.

3- دعا برای کسب روزی حلال سنت پیامبران بود و بهخاطر پذیرفته شدن دعاها ضروری است.

4- دعای توفیق عمل نیک و پذیرفته شدن آن تا نتیجه و پاداشش را نزد الله دریافت نماید.

(26) دعای نماز استخاره

74- جابر بن عبد الله مىگوید: رسول الله ص استخاره را در هرکارى همانند سورهاى از قرآن به ما مىآموخت و میفرمود: هرگاه یکى از شما خواست کارى انجام دهد، غیر از نماز فرض، دو رکعت نماز بخواند، سپس بگوید:

«اَللهم إِنِّيْ أَسْتَخِيْرُكَ بِعِلْمِكَ، وَأَسْتَقْدِرُكَ بِقُدْرَتِكَ، وَأَسْأَلُكَ مِنْ فَضْلِكَ الْعَظِيْمِ، فَإِنَّكَ تَقْدِرُ وَلاَ أَقْدِرُ، وَتَعْلَمُ وَلاَ أَعْلَمُ، وَأَنْتَ عَلاَّمُ الْغُيُوْبِ، اَللهم إِنْ كُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّ هَـذَا الأَمْرَ ـ وَيُسَمِّيْ حَاجَتَـهُ ـ خَيْرٌ لِيْ فِيْ دِيْنِـيْ وَمَعَاشِيْ وَعَاقِبَـةِ أَمْرِيْ ـ أَوْ قَالَ: عَاجِلِهِ وَآجِلِهِ ـ فَاقْدِرْهُ لِيْ وَيَسِّرْهُ لِيْ ثُمَّ بَارِكْ لِيْ فِيْهِ، وَإِنْ كُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّ هَذَا الأَمْرَ شَرٌّ لِيْ فِيْ دِيْنِيْ وَمَعَاشِيْ وَعَاقِبَةِ أَمْرِيْ ـ أَوْ قَـالَ: عَاجِلِهِ وَآجِلِهِ ـ فَاصْرِفْهُ عَنِّيْ وَاصْرِفْنِيْ عَنْهُ وَاقْدِرْ لِـيَ الْـخَيْرَ حَيْثُ كَانَ، ثُمَّ أَرْضِنِيْ بِهِ»([104]).

ترجمه: «اى الله! به وسیلهى علمت از تو طلب خیر مىکنم، و بهوسیلهى قدرتت از تو توانایى مىخواهم، از تو فضل بسیارت را مسألت مىنمایم، زیرا تو توانایى و من ناتوان، و تو مىدانى و من نمىدانم، و تو دانندهى امور پنهان هستى. الهى! اگر در علم تو این کار ـ حاجت خود را نام مىبرد ـ باعث خیر من در دین و آخرت است ـ یا مىگوید: در حال و آیندهى کارم ـ آن را برایم مقدور و آسان بگردان، و در آن برکت عنایت فرما، و چنانچه در علم تو این کار برایم در دنیا و آخرت باعث بدى است ـ یا مىگوید: در حال و آیندهى کارم ـ پس آن را از من، و مرا از آن، منصرف بگردان، و خیر را براى من هر کجا که هست مقدّر نما، و آنگاه مرا با آن خشنود بگردان».

کسى که از خالق، طلب خیر نماید و از مخلوق، مشورت بگیرد، و در کارش ثابت قدم باشد، پشیمان نمىشود، خداوند مىفرماید: ﴿وَشَاوِرۡهُمۡ فِي ٱلۡأَمۡرِۖ فَإِذَا عَزَمۡتَ فَتَوَكَّلۡ عَلَى ٱللَّهِ﴾ [آل عمران: 159] «در کارها با مردم، مشورت کن، و هرگاه تصمیم به انجام کارى گرفتى، به خدا توکل کن».

کلمات حدیث:

1- استخاره: از میان دو کار طلب کردن آنچه به خیر اوست.

2- هم: عزم، اراده.

3- أَسْتَقْدِرُكَ: از قدرت و نیروی خودت به من ببخش.

4- مَعَاشِيْ: زندگیام.

5- عَاقِبَـةِ أَمْرِيْ: پایان کار، عاقبت و قیامت.

6- أَرْضِنِيْ: مرا بدان قانع و راضی کن.

رهنمود حدیث:

در این حدیث برکت استخاره بیان شده است که هرگاه انسان ارادهی انجام کار مباحی را بکند ولی در دل متردد باشد. استخاره در اینجا سنت است که از الله بخواهد تا او را به آنچه که خیر اوست راهنمایی کند. بدینصورت که ابتدا دو رکعت نماز نافله بخواند و در پایان چه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام این دعا را بخواند که در بر گیرندهی مسایل مهمی است. اولا در این دعا علم و دانش به الله تفویض شده که فقط او از عاقبت و نتیجه و خیر و شر همه چیز با خبر است و فقط او توانایی جلب خیر و دفع ضرر وزیان را دارد. چه بسا انسان دست به کاری میزند مثلا با فلان فرد مورد نظر ازدواج میکند ولی نهایتا میبیند که این کار به ضرر او تمام میشود. همچنین در این دعا به ما آموزش داده شده تا از الله بخواهیم که ما را به آنچه خیر ما در آن است را فراهم کند و قانع سازد اگر کاری که میخواهیم انجام دهیم به نفع ماست آنرا ممکن و میسر سازد و گرنه کاری کند که در قلب هیچ وابستگیای نسبت به آن احساس نکنیم. نکتهی دیگری که در این حدیث حایز اهمیت است میزان شفقت و خیر خواهی رسول اکرم ص نسبت به امت خویش میباشد که سعی بر آن داشت تا همهی آنچه را که به نفع دین و دنیای ماست به ما آموزش دهد چنانکه روای حدیث میگوید: رسول اکرم ص دعای استخاره را به ما مانند سورهای از قرآن آموزش میداد. پس نیاز یک مسلمان به استخاره مانند نیاز وی به یادگیری و خواندن سورهای از قرآن است.

فوائد حدیث:

1- توجه و اهمیت بالغ رسول الله به آموزش این دعا بیانگر اهمیت آن در زندگی مسلمانها است.

2- در کار واجب، حرام و مکروه استخاره لازم نیست.

3- اثبات این مطلب که علم، قدرت و فضل به الله اختصاص دارد و در نعمتهایش هیچ احدی حقی ندارد.

4- خیر و شر فقط در دست الله متعال است ولی ادب حکم میکند که نباید شر وبدی را به الله نسبت داد.

5- انسان مسلمان، در همه کارها به الله متعال مراجعه میکند و به حول و قوهی او اعتماد مینماید.

(27) اذکار صبح و شام*

75- ﴿ٱللَّهُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡحَيُّ ٱلۡقَيُّومُۚ لَا تَأۡخُذُهُۥ سِنَةٞ وَلَا نَوۡمٞۚ لَّهُۥ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِي ٱلۡأَرۡضِۗ مَن ذَا ٱلَّذِي يَشۡفَعُ عِندَهُۥٓ إِلَّا بِإِذۡنِهِۦۚ يَعۡلَمُ مَا بَيۡنَ أَيۡدِيهِمۡ وَمَا خَلۡفَهُمۡۖ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيۡءٖ مِّنۡ عِلۡمِهِۦٓ إِلَّا بِمَا شَآءَۚ وَسِعَ كُرۡسِيُّهُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَۖ وَلَا ئَُودُهُۥ حِفۡظُهُمَاۚ وَهُوَ ٱلۡعَلِيُّ ٱلۡعَظِيمُ٢٥٥﴾([105]) [البقرة: 255].

ترجمه: «الله که، هیچ معبود بحقی جز او نیست، خداوندى که زنده و قائم به ذات خویش است، هیچ گاه خواب سبک و سنگین او را فرا نمىگیرد، براى اوست آنچه در آسمانها و زمین است، کیست که نزد او جز به فرمانش شفاعت کند، آنچه را پیش روى آنها (بندگان) و پشت سر آنهاست مىداند و از گذشته و آیندهى آنان آگاه است، آنها جز به مقدارى که او بخواهد احاطه به علم او ندارند، کرسى او آسمانها و زمین را دربرگرفته و حفظ و نگهدارى آسمان و زمین براى او گران نیست و او بلند مرتبه و باعظمت است».

76- بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ١ ٱللَّهُ ٱلصَّمَدُ٢ لَمۡ يَلِدۡ وَلَمۡ يُولَدۡ٣ وَلَمۡ يَكُن لَّهُۥ كُفُوًا أَحَدُۢ٤﴾ [الإخلاص: 1-4].

ترجمه: «به نام الله بخشندهى مهربان. بگو: الله یگانه است، الله، بى نیاز است، نه زاده، و نه زاده شده است، و نه همتایى دارد».

بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ ﴿قُلۡ أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلۡفَلَقِ١ مِن شَرِّ مَا خَلَقَ٢ وَمِن شَرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ٣ وَمِن شَرِّ ٱلنَّفَّٰثَٰتِ فِي ٱلۡعُقَدِ٤ وَمِن شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ٥﴾ [الفلق: 1-5].

«به نام الله بخشندهى مهربان (بگو پناه مىبرم به پروردگار سپیده دم. از شرّ آنچه آفریده است و از شرّ شب بدانگاه که کاملاً فرا مىرسد و از شرّ کسانى که در گرهها مىدمند و از شرّ حسود بدانگاه که حسد مىورزد».

بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ ﴿قُلۡ أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلنَّاسِ١ مَلِكِ ٱلنَّاسِ٢ إِلَٰهِ ٱلنَّاسِ٣ مِن شَرِّ ٱلۡوَسۡوَاسِ ٱلۡخَنَّاسِ٤ ٱلَّذِي يُوَسۡوِسُ فِي صُدُورِ ٱلنَّاسِ٥ مِنَ ٱلۡجِنَّةِ وَٱلنَّاسِ٦﴾ [الناس: 1-6].

بعد از هر نماز خوانده شوند. [هر کدام از این سورهها سه بار خوانده شود]([106]).

77- «أَصْبَحْنَا وَأَصْبَحَ الْـمُلْكُ لِلَّهِ([107]) وَالْـحَمْدُ لِلَّهِ، لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيْكَ لَهُ، لَهُ الْـمُلْكُ وَلَهُ الْـحَمْدُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيْرٌ، رَبِّ أَسْأَلُكَ خَيْرَ مَا فِيْ هَذَا الْيَوْمِ وَخَيْرَ مَا بَعْدَهُ([108])، وَأَعُوْذُ بِكَ مِنْ شَرِّ مَا فِيْ هَذَا الْيَوْمِ وَشَرِّ مَا بَعْدَهُ، رَبِّ أَعُوْذُ بِكَ مِنَ الْكَسَلِ، وَسُوْءِ الْكِبَرِ، رَبِّ أَعُوْذُ بِكَ مِنْ عَذَابٍ فِي النَّارِ وَعَذَابٍ فِي الْقَبْرِ»([109]).

ترجمه: «ما و تمام جهانیان، شب را براى الله به صبح رسانیدیم، و حمد از آنِ اوست، هیچ معبود بحقی جز الله که یکتاست و شریکى ندارد، وجود ندارد. پادشاهى و حمد فقط از آن اوست و او بر هر چیز قادر است. الهى! من خیر این روز و خیر بعد از آن را از از تو مىطلبم، و از شرّ این روز و ما بعد آن، به تو پناه مىبرم. الهى! من از تنبلى و بدى پیرى به تو پناه مىبرم، بار الها! من از عذاب آتش و قبر به تو پناه مىبرم»

معنی کلمات حدیث:

الْكَسَلِ: تنبلی، سستی، بیحالی.

سُوْءِ الْكِبَرِ: آخرین درجهی پیری و فرسودگی.

رهنمود حدیث:

زبان انسان مسلمان همواره در ساعتهای مختلف شبانه روز، مشغول ذکر، دعا و زاری است. خردمند کسی است که قلبش نیز هماهنگ با زبانش به مفهوم این اذکار و دعاها بیندیشد.

فوائد حدیث:

1- خیر دنیا و آخرت فقط در دست الله متعال است.

2- از تنبلی و سستی باید به خدا پناه برد چرا که این دو، انسان را از خیر دنیاو آخرت محروم میکنند.

3- در این دعا به ربوبیت و الوهیت الله متعال اعتراف شده است.

4- در هر حال باید در پیشگاه الله متعال ابراز فقر و نیازمندی کرد و از او خواست که انسان را مورد حفاظت و رعایت خویش قرار دهد.

78- «اَللهم بِكَ أَصْبَحْنَا، وَبِكَ أَمْسَيْنَا([110])، وَبِكَ نَحْيَا، وَبِكَ نَمُوْتُ وَإِلَيْكَ النُّشُوْرُ»([111]).

«بار الها! با لطف تو صبح کردیم، و با عنایت تو به شب رسیدیم، و به خواست تو زندهایم و به خواست تو مىمیریم، و رستاخیز ما بسوى تو است».

معنی کلمات حدیث:

النُّشُوْرُ: برخاستن بعد از مرگ.

الـمصیر: بازگشت.

رهنمود حدیث:

این حدیث بیانگر آن است که قدرت و نیرو فقط در دست الله متعال است و او در مملکت فراگیرش هیچ رقیبی ندارد بنابراین شایسته است که انسان عاقل با قلب و قالب بهسوی معبود و مولایی که او را آفریده وبه نیکوترین وجه قد و قامت بخشیده رو بیاورد.

فوائد حدیث:

1- ترسیخ اعتقاد به زنده شدن شدن پس از مرگ جهت پس دادن حساب و گرفتن پاداش.

2- انسان مسلمان همهی کارهایش را به الله متعال میسپارد.

3- پیروی ازسنتهای رسول اکرم ص که شامل صبح و شام و اوقات مختلف میباشد بیانگر شمولیت این دین مبارک است.

79- «اَللهم أَنْتَ رَبِّيْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ، خَلَقْتَنِيْ وَأَنَا عَبْدُكَ، وَأَنَا عَلَى عَهْدِكَ وَوَعْدِكَ مَا اسْتَطَعْتُ، أَعُوْذُ بِكَ مِنْ شَرِّ مَا صَنَعْتُ، أَبُوْءُ لَكَ بِنِعْمَتِكَ عَلَيَّ، وَأَبُوْءُ بِذَنْبِيْ فَاغْفِرْ لِيْ فَإِنَّهُ لاَ يَغْفِرُ الذُّنُوْبَ إِلاَّ أَنْتَ»([112]).

هر کس هنگام شب آنرا با یقین بگوید و در آن شب بمیرد و یا صبح بگوید و در همان روز بمیرد وارد بهشت مىشود.

ترجمه: «الهى! تو پروردگار منى، جز تو معبود بحقی نیست، تو مرا آفریدى، من بندهى تو هستم، و بر پیمان و وعده ام با تو بر حسب استطاعت خود، پایبندم، و از شر آنچه که انجام دادهام به تو پناه مىبرم، به نعمتى که به من عطا فرمودهاى، اعتراف مىکنم و به گناهم اقرار مىنمایم، پس مرا ببخشاى، چرا که جز تو کسى گناهان را نمىبخشاید».

معنی کلمات حدیث:

أَبُوْءُ: اقرار و اعتراف میکنم.

رهنمود حدیث:

این دعا از دعاهای جامعی است که رسول الله همواره آنرا میخواند و خودش از آن بهعنوان سید الاستغفار یعنی سرور استغفار یاد نموده است چراکه در برگیرنده تمامی مفاهیم توبه است. وهمچنین در آن به یگانگی الله در ربوبیت و الوهیت اعتراف شده و به عهد و پیمانی که از آدم و فرزندانش گرفته شده مبنی بر اینکه فقط الله را پرستش نمایند و با او هیچ کس و هیچ چیزی شریک نورزند تأکید شده است. و از گناهان و معصیتها به الله پناه برده شده و این مطلب خاطر نشان گشته که گناهان را جز الله متعال کسی نمیبخشد چنانکه فرموده است:

﴿وَٱلَّذِينَ إِذَا فَعَلُواْ فَٰحِشَةً أَوۡ ظَلَمُوٓاْ أَنفُسَهُمۡ ذَكَرُواْ ٱللَّهَ فَٱسۡتَغۡفَرُواْ لِذُنُوبِهِمۡ وَمَن يَغۡفِرُ ٱلذُّنُوبَ إِلَّا ٱللَّهُ وَلَمۡ يُصِرُّواْ عَلَىٰ مَا فَعَلُواْ وَهُمۡ يَعۡلَمُونَ١٣٥﴾ [آل عمران: 135].

ترجمه: «و آنان که چون کار زشتی انجام دهند یا بر خویشتن ستم نمایند، الله را یاد میکنند و برای گناهشان آمرزش میخواهند. ـ و چه کسی جز الله، گناهان را میبخشد؟ ـ و آگاهانه به گناه کردن ادامه نمیدهند».

و به کسی که صبح یا شام این دعا را بخواند و بمیرد مژدهی بهشت داده شده است.

فوائد حدیث:

1- تشویق به تداوم توبه و استغفار از تمامی گناهان.

2- از شرائط پذیرفته شدن توبه و استغفار دست کشیدن از گناهان است چراکه توبهی زبانی بدون دست کشیدن از گناه، تمسخری بیش نیست.

3- اعتراف به کوتاهی در حق الله متعال جزو گامهای آغازین در راه توبه به شمار میرود.

4- انسان، قادر به انجام اوامر الهی و دست کشیدن از منهیات نیست مگر توفیق الهی شامل حالش شود.

80- «اَللهم إِنِّيْ أَصْبَحْتُ([113]) أُشْهِدُكَ وَأُشْهِدُ حَمَلَةَ عَرْشِكَ، وَمَلاَئِكَتَكَ وَجَمِيْعَ خَلْقِكَ، أَنَّكَ أَنْتَ اللهُ لاَ إِلَهَ إلاَّ أَنْتَ وَحْدَكَ لاَ شَرِيْكَ لَكَ وَأَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُكَ وَرَسُوْلُكَ»([114]).

«این دعا چهار بار خوانده شود».

«الهى! من در این صبحگاه، تو را و حاملان عرش و تمام فرشتگانت و همه مخلوقاتت را گواه مىگیرم بر این که تو، الله هستى، جز تو معبود بحقی وجود ندارد، تو یگانهاى و شریکى ندارى، محمد ص بنده و فرستادهى تو است».

معنی کلمات حدیث:

أُشْهِدُكَ: تو را گواه میگیرم (تا این گواهی در آخرت برایم سودمند واقع شود).

رهنمود حدیث:

انسان مسلمان با زبان به یگانگی الله اعتراف میکند و قلبش نیز بدان باور دارد و الله را نیز بر این امر گواه میگیرد و صبح و شام این عمل را تکرار میکند تا انابت بهسوی الله همچنان ادامه پیدا کند.

فوائد حدیث:

1- اثبات وجود فرشتگان حامل عرش الهی که تعدادشان هشت نفر است بدون اینکه الله متعال نیازی به آنها و مخلوقات دیگرش داشته باشد.

2- بنده همیشه باید به وحدانیت الله ورسالت پیامبرش اعتراف داشته باشد. بهخاطر اهمیت موضوع مراجعه شود به سلسله احادیث ضعیفه (1041) و صحیحه (267).

81- «اَللهم مَا أَصْبَحَ بِيْ مِنْ نِعْمَةٍ أَوْ بِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِكَ فَمِنْكَ وَحْدَكَ لاَ شَرِيْكَ لَكَ، فَلَكَ الْـحَمْدُ وَلَكَ الشُّكْرُ»([115]).

«الهى! هر نعمتى که در این صبح، شامل حال من یا یکى از مخلوقاتت شده، از طرف تو بوده، تو شریکى ندارى، پس ستایش و شکر از آنِ تو است».

رهنمود حدیث:

این ورد بیانگر اعتراف به نعمتهای فروان و پی در پی الله متعال بر بندگان اعم از مؤمنان، کفار و انس و جن میباشد و استمرار این نعمتها بستگی به شکر و سپاسگزاری دارد.

فوائد حدیث:

1- تنها انسان مؤمن قدر ولی نعمت خویش را میداند و او را بهخاطر نعمتهایش سپاسگزاری میکند.

2- تدوام نعمتها بستگی به تدوام اطاعت و ذکر و شکر دارد.

82- «اَللهم عَافِنِيْ فِيْ بَدَنِيْ، اَللهم عَافِنِيْ فِيْ سَمْعِيْ، اَللهم عَافِنِيْ فِيْ بَصَرِيْ، لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ، اَللهم أَعُوْذُ بِكَ مِنَ الْكُفْرِ، وَالْفَقْرِ، وَأَعُوْذُ بِكَ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ، لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ»([116]).

«بارالها! در بدنم عافیت ده، بارالها! در گوشم عافیت ده، در چشمم عافیت ده، جز تو معبود بحقی وجود ندارد، از کفر، فقر عذاب قبر به تو پناه مىبرم، جز تو معبود بحقی وجود ندارد».

رهنمود حدیث:

عبدالرحمان بن ابی بکره از پدرش علت گفتن این ورد را در هر صبح و شام پرسید؟ پدرش گفت: رسول اکرم ص را دیده که این ورد را خوانده است. بنابراین دوست دارد که به پیروی از ایشان همواره این را بخواند.

رسول اکرم ص در این دعا از الله متعال درخواست عافیت نموده است عافیتی تمام عیار و فراگیر که شامل روح و جسم میشود تا انسان بتواند پروردگارش را بندگی کند و شکر نعمتهایش را بجا آورد.

فوائد حدیث:

1- صحابه واقعاً در پیروی از سنتهای رسول اکرم ص و آموزش آن به فرزندانشان مشتاق بودند.

2- حفظ اعضای بدن از وقوع در گناه، یکی از مصادیق شکر نعمتهای الهی است چراکه جسم انسان از نعمتهای شاخص الهی است.

83- «حَسْبِيَ اللهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيْمِ»([117]) «هر کس این دعا را صبح و شام هفت بار بخواند الله امور مهم دنیا و آخرتش را کفایت مىکند».

(الله براى من کافى است، جز او معبود بحقی نیست، بر او توکل کردم و او پروردگار عرش بزرگ است).

رهنمود حدیث:

انسان مسلمان همواره امور خویش را به الله میسپارد. در کارها به او تکیه میکند و بدینصورت خود را از هر نوع وسوسه، غم و اندوه میرهاند چراکه نتیجهی کارها فقط در دست الله متعال است.

فوائد حدیث:

1- تشویق به سپردن همهی کارها به الله ﻷ و توکل و اعتماد بر او.

2- جایگاه توکل، قلب آدمی است گرچه با زبان تکرار میشود.

3- باید یقین کرد که هرگاه کارها را به الله متعال بسپاریم او ما را کفایت خواهد کرد.

تذکر: شیخ شعیب ارناؤوط میگوید: این حدیث به ابودرداء ختم میشود ودر آن جملهی: «صادقا کان بها اوکاذبا» «چه راست بگوید چه دروغ» منکر و غیر قابل قبول است.

84- «أَعُوْذُ بِكَلِمَاتِ اللهِ التَّامَّاتِ مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ». «هنگام شب، سه بار خوانده شود»([118]).

«از شر! آنچه خداوند آفریده است، به کلمات کامل او پناه مىبرم».

معنی کلمات حدیث:

بِكَلِمَـاتِ اللهِ: سخنان الله.

التَّامَّاتِ: کامل و جامع و بدون عیب و نقص.

رهنمود حدیث:

بنده باید همواره از شر مخلوق و انس و جن به معبود و پرودگار خویش پناه ببرد. یکی از روایان این حدیث میگوید: افراد خانوادهی ما این دعا را هر شب میخواندند. شبی دختر کسی که این دعا را خوانده بود (توسط مار یا عقربی) نیش زده شد ولی احساس درد نکرد.

البته بهشرطی که این دعا براساس نیت صحیح، حضور قلب و یقین به این مطلب که رسول الله راست گفته و مورد تصدیق الله متعال بوده، خوانده شود.

فوائد حدیث:

1- کلام الله، صفت باری تعالی او و غیر مخلوق است.

2- کلمات وسخنان الله راست و منصفانه است.

3- این دعا هنگام اردو زدن در هر مکانی بهویژه در سفر خوانده میشود.

85- «اَللهم إِنِّيْ أَسْأَلُكَ الْعَفْوَ وَالْعَافِيَةَ فِيْ الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ، اَللهم إِنِّيْ أَسْأَلُكَ الْعَفْوَ وَالْعَافِيَةَ فِيْ دِيْنِيْ وَدُنْيَايَ، وَأَهْلِيْ، وَمَالِيْ، اَللهم اسْتُرْ عَوْرَاتِيْ، وَآمِنْ رَوْعَاتِيْ، اَللهم احْفَظْنِيْ مِنْ بَيْنِ يَدَيَّ، وَمِنْ خَلْفِيْ، وَعَنْ يَمِيْنِيْ، وَعَنْ شَمَالِيْ، وَمِنْ فَوْقِيْ، وَأَعُوْذُ بِعَظَمَتِكَ أَنْ أُغْتَالَ مِنْ تَحْتِيْ»([119]).

ترجمه: «الهى! عفـو و عافیت دنـیا و آخرت را از تـو مىخواهم. بارالها! عفو و عافیت دین، دنیا، خانواده و مالم را از تو مسألت مىنمایم. بارالها! عیوب مرا بپوشان و ترس مرا به ایمنى مبدّل ساز، الهى! مرا از جلو، پشت سر، سمت راست و چپ و بالاى سرم، محافظت بفرما، و به بزرگى و عظمت تو پناه مىبرم از اینکه بطور غافلگیرانه ترور شوم».

معنی کلمات حدیث:

الْعَفْوَ: بخشیده شدن گناهان.

الْعَافِيَةَ: سلامتی و عافیت.

عَوْرَاتِ: عورت انسان.

رَوْعَاتِ: ترسناک.

أُغْتَالَ مِنْ تَحْتِيْ: فرو رفتن در زمین و کشته شدن بهصورت غافلگیرانه

رهنمود حدیث:

روای حدیث میگوید: رسول اکرم ص در هر صبح و شام این دعا را میخواند که شامل اموری است که انسان مسلمان در همهی اوقات به آنها نیاز دارد. رسول اکرمص در این دعا از الله خواست تا او را از همهی جهات ششگانه مورد حفاظت قرار دهد و از فرورفتن در زمین که نشانهی عذاب الهی است. نیز به الله پناه برد.

فوائد حدیث:

1- عافیت در دین و دنیا راه رسیدن به بهشت است که محل همهی خوبیها و نعمتهاست

2- انسان مسلمان لحظهای از مؤاخذه الله متعال احساس امنیت نمیکند.

3- مشروعیت پناه جستن به الله از مرگ ناگهانی.

86- «اَللهم عاَلِمَ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَاطِرَ السَّمَوَاتِ وَاْلأْرَضِ، رَبَّ كُلِّ شَيْءٍ وَمَلِيْكَهُ، أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ، أَعُوْذُ بِكَ مِنْ شَرِّ نَفْسِيْ، وَمِنْ شَرِّ الشَّيْطَانِ وَشَرَكِهِ([120])، وَأَنْ أَقْتَرِفَ عَلَى نَفْسِيْ سُوْءًا، أَوْ أَجُرَّهُ إِلَى مُسْلِمٍ»([121]).

ترجمه: «بارالها! اى دانندهى نهان و آشکار، آفریدگار آسمانها و زمین، پروردگار و مالک هر چیز، من گواهى مىدهم که بجز تو، معبود دیگرى نیست، از شرّ نفس و از شرّ شیطان و دام فریبش، و از اینکه خود مرتکب کار بدى شوم و یا به مسلمانى، بدى برسانم، به تو پناه مىبرم».

معنی کلمات حدیث:

مَلِيْكَهُ: مالک، صاحب.

شَرَكِهِ: وسوسهی او. [دام و ریسمانهای که شیطان با آن شکار کند]

أَقْتَرِفَ: مرتکب شوم.

رهنمود حدیث:

ابوبکر صدیق س به رسول الله ص گفت: به من کلماتی بیاموز که صبحگاهان و شامگاهان بخوانم، رسول اکرم ص دعای فوق را به ایشان آموزش داد که در آن به علم و دانش کامل و فراگیر الله متعال اشاره شده و این نکته تصریح شده است که الله متعال در مملکت خویش هر چه بخواهد و هرگونه بخواهد عمل میکنند. همچنین با قلب و زبان به وحدانیت الله اعتراف شده است و در پایان از بدی و چیرگی نفس اماره به ایشان پناه خواسته که انسان در حق خویشتن و احدی از مخلوقات ظلم و ستمی روا دارد. چراکه انسان در برابر تمامی گفتهها و کردههای خود، مؤاخذه خواهد شد.

فوائد حدیث:

1- مشروعیت خواندن این ورد در صبح و شام و هنگام خواب.

2- اشاره به گستردگی دانش الله متعال بر همه کس و همه چیز و تمامی افعال بزرگ و کوچک بندگان بنابراین هیچ چیزی از دید ایشان مخفی نمیماند.

3- الله متعال را باید همیشه مراقب دانست چراکه او آگاه به همهی حرکات و احوال ماست.

4- پناه جستن به الله متعال از شر شیطان و نقشههای آن چنانکه شاعر میگوید:

«با نفس و شیطان مخالفت کن و از فرمان آنها سرباز زن».

87- «بِسْمِ اللهِ الَّذِيْ لاَ يَضُرُّ مَعَ اسْمِهِ شَيْءٌ فِي اْلأَرَضِ وَلاَ فِي السَّمَاءِ وَهُوَ السَّمِيْعُ الْعَلِيْمُ»([122]). «به نام خدایى که با نام وى هیچ چیز در زمین و آسمان، گزندى نمىرساند و او شنوا و دانا است».

معنی کلمات حدیث:

بِسْمِ اللهِ: به نام الله پناه میبرم

رهنمود حدیث:

این حدیث بیانگر آن است که حفاظت حقیقی فقط در دست الله متعال است چه او صاحب آسمانها و زمین و دارای عظمت، قدرت و کبریائی است و نیز او سمیع و علیم (شنوا و دانا) است که همزمان همهی صداها را میشنود. تا جایی که صدای پای مورچه سیاه را در دل تاریک شب میشنود این امر انسان مسلمان را بر آن میدارد تا همواره مراقب باشد که الله متعال از او جز سخن نیک چیز دیگری نشنود و نیز او علیم است و بنده باید کارهایش را به او بسپارد و از کارهای زشت دست بکشد و به کارهای نیک و شایسته رو بیاورد.

فوائد حدیث:

1- فقط بر الله متعال باید توکل و اعتماد کرد چراکه سود و زیان فقط در دست اوست.

2- در مملکت و حکومت الله، جز آنچه او بخواهد اتفاق نمیافتد.

3- این مطلب که الله هر آنچه بر زبان میآوریم میشنود و آنچه را در دل داریم میداند باید تبدیل به باور قطعی شود.

88- «رَضِيْتُ بِاللهِ رَبًّا، وَبِالْإِسْلاَمِ دِيْنًا، وَبِمُحَمَّدٍ ص نَبِيًّا وَرَسُوْلاً»([123]).

«هر کس این دعا را سه بار در صبح و سه بار در شب بخواند الله بر خود فرض کرده که در روز قیامت او را راضى کند».

«به ربوبیت الله، و به داشتن دین اسلام، و پیامبرى محمد ص راضى و خشنودم».

معنی کلمات حدیث:

رَضِيْتُ: خشنودم، پسندیدم.

رهنمود حدیث:

انسان مسلمان با زبان این ورد را میگوید و با قلب آنرا باور میکند چرا که رضایت از الله بمعنی تسلیم شدن در برابر شریعت اسلام و پیروی از پیامبر و با نشانهی محبت واقعی به الله وپیامبرش میباشد. چنانکه فرموده است:

﴿قُلۡ إِن كُنتُمۡ تُحِبُّونَ ٱللَّهَ فَٱتَّبِعُونِي يُحۡبِبۡكُمُ ٱللَّهُ﴾ [آل عمران: 31].

«بگو اگر الله را دوست دارید از من پیروی کنید تا الله شما را دوست بدارد».

همچنین این اعلام رضایت از الله متعال شامل رضا به قضا و قدر نیز میباشد و رضایت از اسلام بعنوان دین یعنی تسلیم شدن در برابر الله و رسول در همهی ابعاد زندگی چنانکه میفرماید: ﴿فَلَهُۥٓ أَسۡلِمُواْۗ وَبَشِّرِ ٱلۡمُخۡبِتِينَ﴾ [الحج: 34]. «پس به [فرمان] او گردن نهيد. و فروتنان را بشارت ده».

فوائد حدیث:

1- استمرار سعی و تلاش برای تحقق بخشیدن به این رضایت در گفتار و کردار و عقیده و همین است راه رستگاری.

2- اثبات پاداش بزرگ برای گویندهی این ورد هر کس که باشد.

3- الله نیز گویندهی این ذکر را خشنود و راضی خواهد ساخت چنانکه این مطلب در دنبالهی حدیث بیان شده است.

89- «سُبْحَانَ اللهِ وَبِحَمْدِهِ، عَدَدَ خَلْقِهِ، وَرِضَا نَفْسِهِ، وَزِنَةَ عَرْشِهِ وَمِدَادَ كَلِمَاتِهِ». «هنگام صبح، سه بار بخواند»([124]).

«تسبیح و پاکى الله و ستایش او را به تعداد آفریدگانش و خشنودى خودش و به اندازه سنگینـى عرشـش و جـوهر سـخنانش، بیان مىنمایم».

معنی کلمات حدیث:

عَدَدَ خَلْقِهِ: به تعداد آفریدههایش.

رِضَا نَفْسِهِ: رضایت الله از بندگانی که مورد رضایت او بودهاند از انبیاء، صدیقین، شهدا و نیکان.

مِدَادَ كَلِمَـاتِهِ: به تعداد سخنان الله که قابل شمارش نیستند.

رهنمود حدیث:

رسول اکرم ص روزی از خانهی همسر گرامیاش، جویریه در حالی بیرون شد که ایشان در مصلای خود نشسته بود. رسول اکرم ص بهوقت چاشتگاه به خانه برگشت متوجه شد که جویریه بازهم همانجا نشسته و مشغول خواندن ذکر و اوراد است. با تعجب پرسید: هنوز همانجا نشستهای؟ پاسخ داد: بلی. رسول اکرم ص فرمود: من چهار کلمه را سه مرتبه گفتهام که اگر همهی آنچه که از صبح تا حالا خواندهای با آنها مقایسه شود برابری نخواهد کرد سپس ورد فوق را بیان نمود.

فوائد حدیث:

1- پاداش اذکار پر معنی و جامع فراتر از پاداش سایر اذکار است.

2- مشروعیت انتخاب مکان ویژه درون خانه برای عبادت بانوان.

3- پیروی از سنت نزدیکترین راه برای کسب پاداش بیشتر است.

4- در عبادت کمیت و تعداد مهم نیست بلکه کیفیت و روش سنت، مهم است.

5- در این دعا به دو صفت خلق و کلام برای الله به گونهای که شایستهی او است اشاره شده همچنین اثبات نفس «ذات» برای الله بدون اینکه با کسی مشابهتی داشته باشد.﴿لَيۡسَ كَمِثۡلِهِۦ شَيۡءٞۖ وَهُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡبَصِيرُ﴾ [الشورى:11] «چيزى مانند او نيست و اوست شنواى بينا». به اثبات رسیده است.

90- «سُبْحَانَ اللهِ وَبِحَمْدِهِ»([125]). «صد مرتبه خوانده شود».

«پاک و منزّه است خداوند، و من ستایش او را بیان مىکنم».

رهنمود حدیث:

در این حدیث مژدهی بزرگی برای گویندهی این ورد مبارک بیان شده چنانکه میفرماید: هر کس صبح و شام صد مرتبه بگوید: «سبحان الله وبحمده...» روز قیامت هیچ کس بهتر از آنچه که او بههمراه دارد نخواهد داشت مگر کسیکه همین ورد را روزانه صد مرتبه یا بیشتر خوانده باشد و این پاداش بزرگ بهخاطر آن است که این ورد بیانگر پاکی الله از هر عیب و نقص و اقرار به دارا بودن تمامی صفات کمال برای وی میباشد.

فوائد حدیث:

1- ذکرالله متعال جزو بهترین اعمال است که باعث کسب بالاترین پاداشهاست.

2- ذکرالله متعال باید با قلب و زبان باشد.

3- اسلام میخواهد قلب پیروانش را با آخرت ربط دهد و توجه آنها را همواره به پاداش اخروی جلب نماید.

4- جواز زیاد گفتن اذکاری که مشروط به گفتن تعداد مشخصی نیستند. به دلیل آیات و احادیثی که تشویق به زیاد گفتن ذکر نمودهاند.

91- «يَا حَيُّ يَا قَيُّوْمُ بِرَحـمَتِكَ أَسْتَغِيْثُ أَصْلِحْ لِي شَأْنِيْ كُلَّهُ وَلاَ تَكِلْنِيْ إِلَى نَفْسِيْ طَرْفَةَ عَيْنٍ»([126]).

«اى زنـده و پا بـرجا! بـه وسیلهى رحمت تـو از تـو کمک مىخواهم، همهى امورم را اصلاح بفرما، و مرا به اندازهى یک چشم به هم زدن به حال خود رها مکن».

معنی کلمات حدیث:

أَسْتَغِيْثُ: کمک میطلبم.

لاَ تَكِلْنِيْ: رهایم مکن.

رهنمود حدیث:

در این حدیث رسول اکرم ص به دخترش فاطمه ل این دعای خجسته را آموزش داد تا صبح و شام بخواند. دعایی که در آن امت به بهترین وجه توسط رسول اکرم ص توجه و تربیت شده که اصلاح همهی امور زندگی خویش را از الله بخواهد و قطعا اصلاح عقیده و ایمان فرد در مورد الله و اسما و صفات وی بیش از هر چیز دیگری حایز اهمیت است.

فوائد حدیث:

الله متعال متصف به صفت زندگی و حیات است که با زندگی آفریدههایش قابل مقایسه نیست چرا که او زنده است و هرگز نخواهد مرد و بیدار است و هرگز نخواهد خوابید.

مشروعیت این دعا که الله متعال انسان را لحظهای به حال خودش وانگذارد چراکه نفس آدمی وادار کنندهی به بدیها است ﴿إِنَّ ٱلنَّفۡسَ لَأَمَّارَةُۢ بِٱلسُّوٓءِ﴾ [یوسف:53]. «چرا كه نفس قطعاً به بدى امر مىكند».

1- هدایت در دست الله متعال است و انسان هیچ چارهای جز متوسل شدن به الله ندارد.

92- «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيْكَ لَهُ، لَهُ الْـمُلْكُ وَلَهُ الْـحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيْرٌ».

«جز الله معبود بحقی نیست، او شریکى ندارد، پادشاهى از آنِ اوست، و او بر هر چیز توانا است». [ده بار بخواند([127]) و هنگام کسالت و بیحوصلگی، یک بار کافی است]([128]).

معنی کلمات حدیث:

لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ: معبود بحقی جز الله نیست.

رهنمود حدیث:

این ورد نیز مانند ورد سابق دارای پاداش فراوانی است به خوانندهی آن، ثواب آزاد کردن ده برده میرسد. رسول اکرم ص در روایت دیگری میفرماید: «هر کس که بردهای را آزاد نماید الله متعال در عوض هر عضوش، اعضای او را از آتش جهنم آزاد میسازد. علاوه بر یکصد نیکی و معاف شدن یکصد گناه صغیره» چراکه برای بخشیده شدن گناهان کبیره نیاز به توبهی ویژه هست. همچنین این کلمات برای او حفاظ و نجاتی از شر شیطان میشوند و خداوند او را به فضل خویش از وسوسهها، ترس و گمانها میرهاند.

فوائد حدیث:

1- جواز گفتن این تعداد ذکر پشت سر هم یا جداگانه که البته یکجا و پشت سر هم بهتر است.

2- این پاداش به کسی تعلق میگیرد که این ورد را در حالی که معنی آنرا میداند با زبان تلفظ کند و باقلب به مفهوم آن بیندیشد.

3- نباید به فضل و گستردگی بخشش الله متعال بادیده تردید نگریست.

93- «أَصْبَحْنَا وَأَصْبَحَ الْـمُلْكُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِيْنَ([129])، اَللهم إِنِّيْ أَسْأَلُكَ خَيْرَ هَذَا الْيَوْمِ([130]): فَتْحَهُ، وَنَصْرَهُ، وَنُوْرَهُ، وَبَرَكَتَهُ، وَهُدَاهُ، وَأَعُوْذُ بِكَ مِنْ شَرِّ مَا فِيْهِ وَشَرِّ مَا بَعْدَهُ»([131]).

ترجمه: «ما و تمام جهانیان، شب را به صبح رسانیدیم براى خدایى که پروردگار جهانیان است. بار الها! من از تو خوبى امروز، یعنى گشایش، پیروزى، نور، برکت و هدایتش را مسألت مىنمایم، از بدى آنچه امروز و بعد از آن، پیش مىآید، به تو پناه مىبرم».

معنی کلمات حدیث:

فَتْحَهُ: خوبی آن.

رهنمود حدیث:

این ورد بیانگر آن است که همهی امور در دست پروردگار است او انسان را به کارهای خیر توفیق میدهد اما نفس و شیطان در پی ناکامی انسان هستند. بنابراین انسان مسلمان روزش را با ذکر الله متعال. از وی میخواهد که او را بر نفس و شیطان پیروز بگرداند از پروردگار خویش نوری میطلبد که به کمک آن دانش مفید، عمل صالح، روزی حلال و هدایت و برکت نصیبش گردد و اینها بدون پیروی از راه هدایت و مخالفت با هواهای نفسانی ممکن و میسر نیست. سنت است که انسان مسلمان این دعا را در صبح و شام بخواند با این تفاوت که هنگام صبح بگوید: «أصبحنا وأصبح الـملك...» و هنگام شام بگوید: أمسینا وأمسی الـملك... همچنین کلمات: «الیوم واللیلة» به تناسب زمان جایگزین یکدیگر شوند.

فوائد حدیث:

1- زیاد گفتن اذکار شرعی در گویندهی خویش شوق بندگی را خواهد افزود.

2- ذکر برای انسان مؤمن سلاحی است برای مبارزه با شیطان.

94- رسول اکرم ص فرمود: «هر کس صبح هنگام بگوید: «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيْكَ لَهُ، لَهُ الْـمُلْكُ، وَلَهُ الْـحَمْدُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيْرٌ» گویا بردهای از فرزندان اسماعیل آزاد نموده است و ده گناه از او بخشیده و به درجات او ده درجه افزوده میشود و تا غروب از شر شیطان در امان خواهد ماند و اگر در وقت شام بخواند تا صبح در امان خواهد ماند.

معنی کلمات حدیث:

عدل: برابر، اندازه، مانند

رهنمود حدیث:

رسول اکرم ص فرمود هر کسیکه این ذکر را با یقین و باور بخواند مانند این است که بردهای از فرزندان اسماعیل پیامبر آزاد کرده است و علاوه بر آن برای گویندهی این ذکر، ده نیکی نوشته میشود و ده گناه معاف میگردد و ده درجه به درجاتش در بهشت افزوده میشود و اگر شب هنگام بخواند تا صبح و اگر صبح هنگام بخواند تا شب از شر شیطان در امان خواهد ماند و این فضل و بخشش الهی است که شامل کسی میشود که الله بخواهد.

فوائد حدیث

1- ذکر الله متعال جزو بزرگترین و آسانترین دروازههای خیر ونیکی، است.

2- انسان مسلمان در هر حال لب به حمد و ستایش الله میگشاید چه در فراخدستی و نعمت که آنرا حمد شکر و چه در تنگدستی و مصیبت که آنرا حمد تفویض مینامند بهخاطر اینکه الله بهتر میداند که با بندهاش چگونه رفتار نماید.

95- رسول اکرم ص صبح و شام این دعا را میخواند: «أَصْبَحْنَا عَلَى فِطْرَةِ الْإِسْلاَمِ([132])، وَعَلَى كَلِمَةِ الْإِخْلاَصِ، وَعَلَى دِيْنِ نَبِيِّنَا مُحَمَّدٍ ص، وَعَلَى مِلَّةِ أَبِيْنَا إِبْرَاهِيْمَ، حَنِيْفًا مُسْلِمًا وَمَا كَانَ مِنَ الْـمُشْرِكِيْنَ»([133]).

«ما بر فطرت اسلام، کلمهى اخلاص، دین پیامبرمان محمد ص و آئین پدرمان ابراهیم؛ صبح کردیم، ابراهیم حقگرا و مسلمان که از مشرکان نبود».

معنی کلمات حدیث:

كَلِمَةِ الْإِخْلاَصِ: یعنی گواهی دادن به «لا إله إلا الله محمد رسول الله».

رهنمود حدیث:

این حدیث بخوبی بیانگر آن است که فطرت سالم همان فطرت اسلامی است. چراکه الله متعال انسانها را بر همین امر بزرگ یعنی توحید سرشته چنانکه فرموده است: ﴿فِطۡرَتَ ٱللَّهِ ٱلَّتِي فَطَرَ ٱلنَّاسَ عَلَيۡهَاۚ لَا تَبۡدِيلَ لِخَلۡقِ ٱللَّهِۚ ذَٰلِكَ ٱلدِّينُ ٱلۡقَيِّمُ وَلَٰكِنَّ أَكۡثَرَ ٱلنَّاسِ لَا يَعۡلَمُونَ﴾ [الروم: 30].

ترجمه: «و از فطرتی پیروی کن که مردم را بر اساس آن سرشته است. آفرینش الله قابل تغییر نیست. این، دین استوار و مستقیم (توحیدی) است؛ ولی بیشتر مردم نمیدانند».

و نیز رسول اکرم ص فرموده است: هر نوزادی بر فطرت سلیم متولد میشود. سپس پدر و مادرش او را به دین یهود، یا نصارا و یا مجوس و آتش پرستان سوق میدهند.

و مراد از این فطرت همان یک سویی و صفای عقیده است که آیین همهی پیامبران، به ویژه ابراهیم بوده است.

فوائد حدیث:

1- دعوت همه پیامبران در اصل مشترک بود که چیزی جز دعوت به توحید و یگانگی الله متعال نبود.

2- دعوت به توحید و اخلاص، وظیفهای است همیشگی.

96- عبدالله بن خبیب میگوید: رسول اکرم ص فرمود: «هنگام صبح و شام سه مرتبه قل هو الله احد و معوذتین ﴿قُلۡ أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلۡفَلَقِ١﴾ و ﴿قُلۡ أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلنَّاسِ١﴾ را بخوان تو را از هر چیز دیگری کفایت خواهد کرد [134]. نگا شماره 70

97 - «أَسْتَغْفِرُ اللهَ وَأَتُوْبُ إِلَيْهِ»([135]).

«من از الله طلب آمرزش مىکنم و به سوى او برمى گردم». [روزانه صد بار گفته شود]

نگا شماره 248

98- «اَللهم صَلِّ وَسَلِّمْ عَلَى نَبِيِّنَا مُحَمَّدٍ». «هنگام صبح، ده بار خوانده شود»([136]).

«بار الها! بر پیامبرمان محمد ص سلام و درود بفرست».

رهنمود حدیث:

در این حدیث به گوینده این درود علاوه بر شفاعت عمومی بیان شده است. همچنین این حدیث بیانگر اهمیت و جایگاه درود فرستادن بر رسول اکرم ص میباشد که علاوه بر شفاعت دارای پاداش بزرگی است.

فوائد حدیث:

1- شفاعت در قیامت بر دو نوع ویژه و عمومی است.

2- درود فرستادن بر رسول اکرم ص جزو بهترین اعمال و گرانبهاترین اذکار است.

3- رسول الله نزد پروردگار خویش از جایگاه رفیعی برخوردار است.

(28) اذکار قبل از خواب

99- رسول اکرم ص هنگام خوابیدن، دو دستش را همانند دعا کنار هم قرار میداد و سورههاى زیر را میخواند و در آن میدمید، سپس دو دستش را تا جایى که مىرسید به بدنش میمالید، و این کار را از سر و صورت و قسمت جلوى بدن آغاز مینموى و آنرا سه بار تکرار مینمود.

بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ١ ٱللَّهُ ٱلصَّمَدُ٢ لَمۡ يَلِدۡ وَلَمۡ يُولَدۡ٣ وَلَمۡ يَكُن لَّهُۥ كُفُوًا أَحَدُۢ٤﴾ [الإخلاص: 1-4].

توجه: ترجمهى آیات در قسمت 70 بیان شد.

کلمات حدیث: نگا شماره 70.

رهنمود حدیث:

بدون تردید روز رسول اکرم ص با اقرار به توحید و یگانگی الله آغاز میشد چنانکه در روایت بخاری آمده که وقتی رسول اکرم ص از خواب بیدار میشد میفرمود: «الحمدلله الذی أحیانا بعد ما أماتنا وإلیه النشور». «ستایش مر خدایی را که ما را بعد از آنکه میرانده بود زنده کرد و بازگشت نیز به سوی او است».

همچنین در طول روز مردم را بهسوی یگانگی الله فرا میخواند پس بیجهت نبود که پایان روزش نیز با بیان یگانگی الله باشد چنان که خواندن سورههای اخلاص، فلق و ناس سه بار و با کیفیتی که بیان گردید معمول همیشگی ایشان بود.

این سه سوره شامل مفاهیم عظیمی همچون اخلاص قولی و عملی در پیشگاه رب العالمین هستند. همچنین رسول اکرم ص هرگاه دچار بیماری یا سردرد میشد این سه سوره را بهخاطر فواید و خیر و برکتی که در آنها وجود دارد میخواند.

فوائد حدیث:

1- دعوت و فراخواندن به یگانگی الله کلید هر خیر و دوری از هر شری است.

2- جادو، چشم زخم و حسد بدون اراده الله نه واقع میشود و نه رفع میگردد.

3- همه مخلوقات تحت مالکیت الله و پرورش او به سر میبرند.

﴿ٱللَّهُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡحَيُّ ٱلۡقَيُّومُۚ لَا تَأۡخُذُهُۥ سِنَةٞ وَلَا نَوۡمٞۚ لَّهُۥ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِي ٱلۡأَرۡضِۗ مَن ذَا ٱلَّذِي يَشۡفَعُ عِندَهُۥٓ إِلَّا بِإِذۡنِهِۦۚ يَعۡلَمُ مَا بَيۡنَ أَيۡدِيهِمۡ وَمَا خَلۡفَهُمۡۖ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيۡءٖ مِّنۡ عِلۡمِهِۦٓ إِلَّا بِمَا شَآءَۚ وَسِعَ كُرۡسِيُّهُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَۖ وَلَا ئَُودُهُۥ حِفۡظُهُمَاۚ وَهُوَ ٱلۡعَلِيُّ ٱلۡعَظِيمُ٢٥٥﴾ [البقرة: 255]. «خداست كه معبودى جز او نيست؛ زنده و برپادارنده است؛ نه خوابى سبك او را فرو مىگيرد و نه خوابى گران؛ آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است، از آنِ اوست. كيست آن كس كه جز به اذن او در پيشگاهش شفاعت كند؟ آنچه در پيش روى آنان و آنچه در پشت سرشان است مىداند. و به چيزى از علم او، جز به آنچه بخواهد، احاطه نمىيابند. كرسى او آسمانها و زمين را در بر گرفته، و نگهدارى آنها بر او دشوار نيست، و اوست والاى بزرگ».

هرکس این آیه را در بسترش بخواند، محافظى از طرف الله متعال برایش گماشته مىشود و شیطان تا صبح به او نزدیک نمىشود. [بخارى مع الفتح 4/487].

ترجمهى آیه در قسمت 71 بیان شد.

معنی کلمات حدیث: نگا شماره 71.

رهنمود حدیث:

این حدیث بیانگر مشروعیت خواندن این آیه قبل از خواب میباشد. و دربارهی آن اتفاقی بیان شده که ذکرش خالی از لطف نیست. ابوهریره که از طرف رسول الله نگهبانی اموال زکات را بعهده داشت میگوید: فردی شب هنگام میآمد و به اموال بیت المال دستبرد میزد. من او را دستگیر کردم و پس از اینکه تعهد میداد که دوباره تکرار نکند آزادش نمودم و این کار تا سه شب تکرار شد. شب سوم به ابوهریره گفت: مرا آزاد کن و اگر میخواهی از شر من خلاص شوی هنگام خواب آیة الکرسی را بخوان. ابوهریره او را رها کرد و صبح هنگام جریان را برای رسول اکرم ص بیان نمود. ایشان فرمود: او شیطان است راست گفته گر چه بسیار دروغگو است.

فوائد حدیث:

آیه فوق، شامل پنج نام و بیست و شش صفت الله متعال میباشد. در این باره به فتح الباری مراجعه شود.

یکی از صفات الله متعال در این آیه «علی» است که بیانگر علو و برتری الله بر بندگانش میباشد بر خلاف عقیده کسانی که میگویند الله (با ذات) همهجا است.

3- خواندن این آیه با فهم و تدبر باعث حفاظت بنده از شر شیطان خواهد بود.

101- ﴿ءَامَنَ ٱلرَّسُولُ بِمَآ أُنزِلَ إِلَيۡهِ مِن رَّبِّهِۦ وَٱلۡمُؤۡمِنُونَۚ كُلٌّ ءَامَنَ بِٱللَّهِ وَمَلَٰٓئِكَتِهِۦ وَكُتُبِهِۦ وَرُسُلِهِۦ لَا نُفَرِّقُ بَيۡنَ أَحَدٖ مِّن رُّسُلِهِۦۚ وَقَالُواْ سَمِعۡنَا وَأَطَعۡنَاۖ غُفۡرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيۡكَ ٱلۡمَصِيرُ٢٨٥ لَا يُكَلِّفُ ٱللَّهُ نَفۡسًا إِلَّا وُسۡعَهَاۚ لَهَا مَا كَسَبَتۡ وَعَلَيۡهَا مَا ٱكۡتَسَبَتۡۗ رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذۡنَآ إِن نَّسِينَآ أَوۡ أَخۡطَأۡنَاۚ رَبَّنَا وَلَا تَحۡمِلۡ عَلَيۡنَآ إِصۡرٗا كَمَا حَمَلۡتَهُۥ عَلَى ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِنَاۚ رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلۡنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِۦۖ وَٱعۡفُ عَنَّا وَٱغۡفِرۡ لَنَا وَٱرۡحَمۡنَآۚ أَنتَ مَوۡلَىٰنَا فَٱنصُرۡنَا عَلَى ٱلۡقَوۡمِ ٱلۡكَٰفِرِينَ٢٨٦﴾ [البقرة: 285-286]. «پيامبر [خدا] بدانچه از جانب پروردگارش بر او نازل شده است ايمان آورده است، و مؤمنان همگى به خدا و فرشتگان و كتابها و فرستادگانش ايمان آوردهاند [و گفتند:] «ميان هيچ يك از فرستادگانش فرق نمىگذاريم» و گفتند: «شنيديم و گردن نهاديم، پروردگارا، آمرزش تو را [خواستاريم] و فرجام به سوى تو است» خداوند هيچ كس را جز به قدر توانايىاش تكليف نمىكند. آنچه [از خوبى] به دست آورده به سود او، و آنچه [از بدى] به دست آورده به زيان اوست. پروردگارا، اگر فراموش كرديم يا به خطا رفتيم بر ما مگير، پروردگارا، هيچ بار گرانى بر [دوش] ما مگذار؛ همچنانكه بر [دوش] كسانى كه پيش از ما بودند نهادى. پروردگارا، و آنچه تاب آن نداريم بر ما تحميل مكن؛ و از ما درگذر؛ و ما را ببخشاى و بر ما رحمت آور؛ سرور ما تويى؛ پس ما را بر گروه كافران پيروز كن».

هر کس این دو آیه را در شب قرائت نماید، او را کفایت مىکنند. [بخارى مع الفتح 9/ 94 و مسلم 1/ 554، و هر دو آیه در سوره بقره: 285 ـ286 مىباشد].

معنی کلمات حدیث:

1- سَمِعۡنَا: این جا مراد از شنیدن، فهم و پیروی است.

2- وَسِعَ: توان.

3- كَسَبَتۡ: خیری که کسب کرده.

4- ٱكۡتَسَبَتۡ: شری که مرتکب شده.

5- إِصۡرٗا: تکالیف طاقت فرسا.

6- ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِنَا: یهود و نصارا.

رهنمود حدیث:

در این حدیث رسول اکرم ص به ما یاد داده که هر کس دو آیهی آخر سوره بقره را شب هنگام بخواند برای او کافی خواهد بود. بعضی گفته اند هدف از کافی بودن یعنی از خواندن نماز شب او را بینیاز میسازند. و بعضی گفته اند هدف این است که از نظر اعتقادی همین دو آیه برای او کافی است چرا که شامل امور ایمان و اعمال میباشند، مطلب دوم اینکه که پیشینیان و اصحاب، از نظر ظاهر و باطن تسلیم اوامر الهی و پیامبرش بودند. چرا که وقتی آیه قبلی نازل شد آنها شدیدا ترسیدند بهخاطر این که از برخی وسوسهها و خیالات ناخواسته در امان نبودند. آنگاه ارحم الراحمین به آنها تخفیف داد و این دو آیه را نازل نمود.

فوائد حدیث:

1- خواندن آیات آخر سوره بقره که گنجی از گنجهای بهشت میباشند دارای فضیلت زیادی است.

2- ایمان به سایر پیامبران قبلی چه نامی از آنها به میان آمده چه نیامده باشد.

3- ایمان به کتابهای قبلی بهشرطی که دست نخورده باشند لازم است البته باید بدانیم که اسلام ناسخ ادیان قبلی و بهترین جایگزین آنها است.

4- این امت جایگاه ویژهای نزد الله متعال دارد.

102- اگر یکى از شما از بسترش برخاست و دوباره به آن برگشت، جایش را جاروب کند؛ زیرا او نمىداند که پس از رفتنش چه چیزى بر سر بسترش آمده است و این دعا را بخواند: «بِاسْمِكَ رَبِّيْ وَضَعْتُ جَنْبِيْ، وَبِكَ أَرْفَعُهُ، فَإِنْ أَمْسَكْتَ نَفْسِيْ فَارْحَمْهَا، وَإِنْ أَرْسَلْتَهَا فَاحْفَظْهَا بِمَا تَحْفَظُ بِهِ عِبَادَكَ الصَّالِـحِيْنَ»([137]).

«پروردگارا! به نام تو پهلوى خود را بر زمین نهادم، و به کمک تو آنرا از زمین، بلند مىکنم، اگر در حالت خواب روح مرا قبض کردى، آن را ببخشاى، و اگر دوباره به او اجازهى زندگى دادى، از آن محافظت فرما، همچنان که از بندگان نیکت محافظت میکنى».

معنی کلمات حدیث:

داخل إزاره: قسمت داخلی ازار

أَمْسَكْتَ: نگهداشتی، میراندی

أَرْسَلْتَ: رها نمودی، به زندگی باز گرداندی.

رهنمود حدیث:

مستحب است انسان قبل از خوابیدن رختخوابش را کنترل نماید و گوشهی ازار و یا ابزار دیگری بر آن بکشد چرا که ممکن است حشره موذی و یا سوزن و چیز دیگری باشد که با چشم دیده نشود و باعث زیان جبران ناپذیر گردد. خود این عمل بهخاطر پیروی از رسول الله خالی از اجر و پاداش نیست. همچنین خواندن ورد فوق قبل از خواب به گویندهی خود نوعی دلگرمی، طمأنینه و آرامش میبخشد.

فوائد حدیث:

1- دعوت به استفاده از اسباب مباح جهت حفاظت خویش ضمن ایمان به این که هر کاری به اراده و قدرت الله متعال اتفاق خواهد افتاد.

2- استفاده از اسباب مشروع، با توکل بر الله متعال در تضاد نیست.

3- ابراز نیازمندی در برابر الله متعال در هر زمان و مکان لازم و ضروری است.

103- «اَللهم إِنَّكَ خَلَقْتَ نَفْسِيْ وَأَنْتَ تَوَفَّاهَا، لَكَ مَمَاتُهَا وَمَحْيَاهَا، إِنْ أَحْيَيْتَهَا فَاحْفَظْهَا، وَإِنْ أَمَتَّهَا فَاغْفِرْ لَهَا، اَللهم إِنِّيْ أَسْأَلُكَ الْعَافِيَةَ»([138]).

«بـارالها! تو جـان مـرا آفـریدى، و تـو آن را دوبـاره پـس مىگیرى، مرگ و زندگىاش بدست تو است. الهى! اگر زندهاش نگهداشتى، از او محافظت کن، و اگر آن را میراندى، پس مورد آمرزش قرار ده. الهى! من از تو عافیت مىخواهم».

معنی کلمات حدیث:

الْعَافِيَةَ: سلامت دین و دنیا.

رهنمود حدیث:

این حدیث بیانگر آن است که ولی نعمت واقعی فقط الله متعال است. او از نیستی بوجود آورد و همه کارهای ریز و درشت فقط در دست او است و بازگشت و پایان نیز نزد او است. بنابراین شایسته است که انسان مسلمان این ورد را برای ابراز سپاس از حق تعالی، قبل از خواب بر زبان بیاورد.

فوائد حدیث:

1- اذعان به این مطلب که مرگ و زندگی فقط در دست الله متعال است.

2- استمرار دعا جزو بزرگترین اسباب موفقیت و عافیت است.

104- زمانى که رسول الله ص مىخواست بخوابد، دست راستش را زیر گونهی راستش قرار مىداد و این دعا را سه بار مىخواند:

«اَللهم قِنِيْ عَذَابَكَ يَوْمَ تَبْعَثُ عِبَادَك»([139]).

«الهى! روزى که بندگانت را حشر مىکنى، مرا از عذابت نجادت ده».

معنی کلمات حدیث:

قِنِيْ: نجاتم ده.

تَبْعَثُ: بر میانگیزی، دوباره زنده میکنی.

رهنمود حدیث:

این دعا انسان مسلمان را به یاد آخرت و صحنههای هولناک آن میاندازد. تا باشد که انسان قبل از خواب توجه کند و اگر ظلم و ستمی نسبت به کسی روا داشته حلالی بطلبد زیرا ممکن است این خواب آخرش باشد.

فوائد حدیث:

1- تشویق به ترسیدن از عذاب الله متعال تا شاید انگیزهای برای توبه کردن باشد.

2- ایمان به زنده شدن پس از مرگ و حساب و کتاب و پاداش، جزو مهمترین مسایل عقیدتی انسان مسلمان به حساب میآیند.

105- «بِاسْمِكَ اَللهم أَمُوْتُ وَأَحْيَا»([140]).

«بار الها! با نـام تـو مىمیرم [مى خوابم] و با نـام تـو زنده مىشوم [بیدار مىشوم]».

معنی کلمات حدیث:

بِاسْمِكَ: به یاد نامت

رهنمود حدیث:

این ورد بیانگر استمرار ذکر الله متعال در هر حال میباشد که ترک آن، باعث غفلت و نهایتاً قساوت قلبی میشود.

فوائد حدیث:

1- دائما به فکر مرگ بودن انسان را در راه بندگی الله کمک میکند.

106- «سُبْحَانَ اللهِ [33] وَالْـحَمْدُ لِلَّهِ [33] وَاللهُ أَكْبَرُ [34]»([141]).

رهنمود حدیث:

فاطمه ل خدمت پدر بزرگوار خویش رسید و ابراز داشت که دستهایش در اثر آرد کردن گندم با آسیاب دستی و همچنین بازوهای همسرش علی در اثر آب کشیدن از چاه آسیب دیده است و اطلاع پیدا کرده بودند که نزد رسول اکرم ص اسیرانی آورده اند بنابراین از ایشان خادمی طلب نمود؟ رسول اکرم ص فرمود که اینها را برای هزینههای اهل صفه که جزو مهاجرین فقیر بودند خواهد فروخت و به آنها (علی و فاطمه) وردی آموزش داد که هنگام خواب بخوانند و خاطر نشان ساخت که نفعش به مراتب از نفع خادم برای آنها بیشتر است. علی هیچگاه قبل از خواب این ورد را ترک ننمود حتی شبی که در میدان صفین مشغول نبرد بود آنرا از یاد نبرد.

فوائد حدیث:

1- وضعیت معیشتیای که اصحاب پیامبر عموماً و بهویژه نزدیکترین خویشاوندان ایشان داشتند به خوبی نمایان است که با آن دست و پنجه نرم میکردند.

2- اشاره به این نکته است که هر کس هنگام خواب بر این ورد پایبند باشد در کارها هر چند که دشوار باشند یاری داده خواهد شد.

3- میزان شفقت رسول اکرم ص نسبت به دختر و دامادش.

4- اشاره به این که دنیا زودگذر است و باید به آنچه نزد الله تعالی وجود دارد چشم دوخت.

107- «اَللهم رَبَّ السَّمَوَاتِ السَّبْعِ وَرَبَّ الْعَرْشِ الْعَظِيْمِ، رَبَّنَا وَرَبَّ كُلِّ شَيْءٍ، فَالِقَ الْـحَبِّ وَالنَّوَى، وَمُنْزِلَ التَّوْرَاةِ وَاْلإِنْجِيْلِ وَالْفُرْقَانِ، أَعُوْذُ بِكَ مِنْ شَرِّ كُلِّ شَيْءٍ أَنْتَ آخِذٌ بِنَاصِيَتِهِ. اَللهم أَنْتَ اْلأَوَّلُ فَلَيْسَ قَبْلَكَ شَيْءٌ، وَأَنْتَ الآخِرُ فَلَيْسَ بَعْدَكَ شَيْءٌ، وَأَنْتَ الظَّاهِرُ فَلَيْسَ فَوْقَكَ شَيْءٌ، وَأَنْتَ الْبَاطِنُ فَلَيْسَ دُوْنَكَ شَيْءٌ، اِقْضِ عَنَّا الدَّيْنَ وَأَغْنِنَا مِنَ الْفَقْرِ» [صحیح مسلم 4/2084].

ترجمه: «الهى! پروردگار آسمانها و زمین، و پروردگار عرش بزرگ، پروردگار ما و همهى چیز، شکافندهى دانه و هسته، و فرود آورندهى تـورات و انجـیل و فـرقان، از شرّ هـر آنچـه که پیشانىاش در دست تو است به تو پناه مىبرم. الهى! توئى اول، قبل از تو چیزى نیست. و توئى آخر، بعد از تو چیزى نیست. تو آشکارى، و هیچ چیز آشکارتر از تو نیست. تو پنهانى، و هیچ چیز پنهانتر از تو نیست. الهى! وامهاى ما را ادا کن، و ما را از تنگدستى به غنا و توانگرى برسان».

معنی کلمات حدیث:

﴿فَالِقُ ٱلۡحَبِّ وَٱلنَّوَىٰ﴾ [الأنعام: 95]. «شکافنده دانه و هسته».

الفرقان: قرآن

رهنمود حدیث:

این دعا جزو دعاهای جامع و فراگیر رسول الله است که مسائل مختلف عقیدتی را در بر دارد در آن به ربوبیت و مالکیت الهی پرداخته شده و این که او نازل کننده کتابهای آسمانی است و قطعا فرو فرستادن از بالا به پایین صورت میگیرد پس او از همه چیز بالاتر است. همچنین این مطلب خاطر نشان گردیده که الله متعال، اول و آخر و ظاهر و باطن است. اول است بدون ابتدا و آخر است بدون انتها همواره بوده و خواهد بود و هر چه بخواهد همان میشود. و در پایان از فقر و تنگدستی به الله متعال پناه برده شده است.

فوائد حدیث:

1- استحباب خواندن این ذکر بعد از دراز کشیدن به سمت راست.

2- اثبات این مطلب که علم و دانش الله متعال در برگیرندهی هر ریز و در شت و ظاهر و باطنی است. و او دانای کل است.

3- استحباب خواندن الله متعال با نامها و صفات نیکش چنانکه خود فرموده است:

﴿وَلِلَّهِ ٱلۡأَسۡمَآءُ ٱلۡحُسۡنَىٰ فَٱدۡعُوهُ بِهَ﴾ [الأعراف: 180]. «الله دارای نامهای نیکی است او را بدانها بخوانید».

108- «اَلْـحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِيْ أَطْعَمَنَا وَسَقَانَا، وَكَفَانَا، وَآوَانَا، فَكَمْ مِـمَّنْ لاَكَافِيَ لَهُ وَلاَ مُؤْوِيَ». [صحیح مسلم 4/2085].

«تمام ستایشها خدائى راست که ما را خورانید و نوشانید، و تمام امور را کفایت کرد و به ما جاى پناه داد، براستى که چقدر از مردم هستند که هیچ گونه مددکار و پناه دهندهاى ندارند».

معنی کلمات حدیث:

كَفَانَا: هزینه زندگی ما را تامین کرد.

آوَانَا: ما را پناه داد بر ما ترحم نمود.

رهنمود حدیث:

این دعا بیانگر سپاس از الله متعال در برابر نعمتهای فراوان، ظاهری و باطنیاش میباشد و این که پی بردن به نعمتهای الله وقتی بیشتر احساس میشود که در مورد دیگران که فاقد این نعمتها بوده، از داشتن نان شب و سر پناه محروم هستند بیندیشیم.

فوائد حدیث:

1- یکی از اسباب رضایت به قضا، نگریستن به حال و وضع کسانی است که از نظر مادی پایینتر از ما هستند و همچنین نگاه به کسانی که از نظر دیانت و تقوا بالاتر از ما هستند.

2- مراد از کفایت در این جا یا فراهم نمودن راه هدایت به اسلام ویا توفیق شکر نعمتها است.

3- اعتراف به این که انسان بدون تمسک به الله متعال هیچ راه و چارهای ندارد.

109- «اَللهم عَالِـمَ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَاطِرَ السَّمَوَاتِ وَاْلأَرْضِ، رَبَّ كُلِّ شَيْءٍ وَمَلِيْكَهُ، أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ، أَعُوْذُ بِكَ مِنْ شَرِّ نَفْسِيْ، وَمِنْ شَرِّ الشَّيْطَانِ وَ شَرَكِهِ، وَأَنْ أَقْتَرِفَ عَلَى نَفْسِيْ سُوْءًا، أَوْ أَجُرَّهُ إِلَى مُسْلِمٍ»([142]). [ترجمه آن در حدیث 85/11 بیان شد].

رهنمود حدیث:

این از دعاهایی است که در صبح و شام خوانده میشود چنان که وقتی ابوبکر صدیق از رسول اکرم ص خواست به او دعایی بیاموزد که در صبح و شام بخواند رسول اکرم ص همین دعا را به ایشان آموزش داد.

110- «رسول اکرم ص تا سورۀ ﴿الٓمٓ * تَنزِيلُ﴾ [یعنی سورۀ سجده] و سورۀ ﴿تَبَٰرَكَ ٱلَّذِي بِيَدِهِ ٱلۡمُلۡكُ﴾ [یعنی سورۀ ملک] را نمیخواند، نمیخوابید»([143]).

معنی کلمات حدیث:

﴿الٓمٓ * تَنزِيلُ﴾: یعنی سوره سجده.

رهنمود حدیث:

خواندن سورههای مخصوصی هنگام خواب مستحب است از جمله خواندن سوره سجده و ملک؛ در مورد خواندن سوره ملک در هنگام شب روایات صحیح و ضعیفی وجود دارد علاوه بر آن رسول اکرم ص قبل از خواب، سورههای فلق، ناس و الکافرون، زمر و اسراء را میخواند و همچنین روایت است که تا وقتی سورههایی را که با کلمه «سبح» شروع میشوند نمیخواند، نمیخوابید و میفرمود در آنها آیهای وجود دارد که از هزار آیه بهتر است. اینها علاوه بر اذکار و اورادی است که قبل از خواب میخواند.

فوائد حدیث:

1- زندگی واقعی، زندگی در سایه عبادت الله متعال است.

2- جواز اکتفا بر بعضی اذکار گرچه خواندن همه بهتر است.

3- سنت رسول اکرم ص به گونهای است که در برگیرندهی ابعاد مختلف زندگی شبانه روزی انسان مسلمان میشود.

111- «اَللهم أَسْلَمْتُ نَفْسِيْ إِلَيْكَ، وَفَوَّضْتُ أَمْرِيْ إِلَيْكَ، وَوَجَّهْتُ وَجْهِيْ إِلَيْكَ، وَأَلْـجَأْتُ ظَهْرِيْ إِلَيْكَ، رَغْبَةً وَرَهْبَةً إِلَيْكَ لاَ مَلْجَأَ وَلاَ مَنْجَا مِنْكَ إِلاَّ إِلَيْكَ، آمَنْتُ بِكِتَابِكَ الَّذِيْ أَنْزَلْتَ وَبِنَبِيِّكَ الَّذِيْ أَرْسَلْتَ»([144]).

ترجمه: «بار الها! جانم را به تو سپردم، و کار خود را به تو تفویض نمودم، و چهرهام را بهسوى تو گرداندم، و به تو اتّکا کردم، در حالى که به نعمتهاى تو امیدوارم و از عذابت بیمناکم، به جز تو پناهگاهى و جاى نجاتى ندارم. الهى! به کتابى که تو نازل فرمودى، و پیامبرى که تو مبعوث کردى، ایمان آوردم».

معنی کلمات حدیث:

أَسْلَمْتُ نَفْسِيْ: خودم را در همه کارها تسلیم تو کردم.

وَجَّهْتُ وَجْهِيْ: چهره ام به سمت تو گرداندم و هدفم فقط تویی.

رَغْبَةً وَرَهْبَةً: به امید نعمتهایت و ترس از عذابت.

لاَ مَلْجَأَ وَلاَ مَنْجَا: هیچ پناهگاه و راه نجاتی جز خودت نیست.

رهنمود حدیث:

در این حدیث توصیه مفیدی از طرف رسول اکرم ص برای امتش هست روای میگوید: رسول اکرم ص فرمود: هر گاه میخواهی بخوابی، وضوی کامل بگیر، آنگاه به پهلوی راست بخواب و این دعا را بخوان. باید دانست که خوابیدن با وضو فوائد زیادی دارد از جمله این که انسان اگر در خواب بمیرد با طهارت جسم مرده و قلبش نیز از پاکیزگی برخوردار است همچنین با طهارت خوابیدن در دیدن خوابهای نیک موثر است.

اما خوابیدن به پهلوی راست نیز فوائدی دارد از جمله این که بیدار شدن از خواب راحتتر انجام میگیرد و از نظر پزشکی نیز به اثبات رسیده که این نوع خوابیدن برای جسم مفیدتر است.

همچنین انسان در این دعا، همه کارهایش را به الله متعال میسپارد و به او پناه میبرد.

مساله دیگری که در این حدیث جلب توجه میکند این که راوی حدیث، براء بن عازب بهجای کلمه «نبیک» گفت: رسولک، آنگاه رسول اکرم ص سخن او را تصحیح نمود و فرمود: بگو «وبنبیک» در حالی که نبی و رسول از نظر معنی تفاوت زیادی ندارند ولی مهم پیروی از رسول اکرم ص است چرا که ایشان کلمه «نبیک» را فرموده بود. نتیجه میگیریم که عبادت و به ویژه اذکار توقیفی اند و باید صد درصد از آنچه رسول اکرم ص فرموده است تبعیت نمود.

[در این حدیث سه سنت مستحب بیان گردیده است: یکی وضو گرفتن هنگام خواب دوم: خوابیدن به پهلوی راست و سوم: به یاد الله متعال بودن با ورد زبان و در پایان حدیث فرمود: اگر بر این حالت بمیری بر فطرت سلیم (یعنی اسلام) مردهای]([145]).

فوائد حدیث:

1- مستحب است که این ورد تا قبل از خواب به تاخیر انداخته شود و آخرین ورد باشد.

2- بیان این که گوینده این ورد بر فطرت سلیم یعنی دین اسلام قرار دارد.

3- بهتر است کسانی که عادت به خوابیدن بر پهلوی چپ یا بر شکم دارند خود را عادت دهند که به پهلوی راست بخوابند.

4- وجوب خواندن اذکار با رعایت کلماتی که از رسول اکرم ص به اثبات رسیده است.

(29) دعا هنگام غلتیدن از پهلویی به پهلوی دیگر در شب

112- رسول اکرم ص شبها وقتی از پهلویی به پهلوی دیگر میغلتید این دعا را میخواند: «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ، رَبُّ السَّمَوَاتِ وَاْلأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا الْعَزِيْزُ الْغَفَّارُ»([146]).

«هیچ معبود بحقی جز الله یکتا و قادر مطلق، وجود ندارد. پروردگار آسمانها و زمین و آنچه در میان آنهاست، او شکست ناپذیر، بسیار آمرزنده».

معنی کلمات حدیث:

تضور: غلتیدن از پهلویی به پهلوی دیگر یا از حالتی به حالتی دیگر.

الْقَهَّارُ: بسیار چیره و غالب. کسی که همه مغلوب اراده و قدر ت او هستند.

رهنمود حدیث:

از آنجا که خواب نشانهای از نشانههای قدرت الهی است و انسان در خواب کنترل حواس خویش را از دست میدهد و در واقع مغلوب قدرت الله میشود، رسولاکرمص خواندن ورد فوق را هنگام خواب مسنون قرار داد که در آن انسان به یگانگی الله، چیرگی و قدرتش اعتراف میکند و او را بخشندهای میداند که با وجود قدرت انتقام، به حال بندگانش ترحم مینماید و آنها را مورد بخشش قرار میدهد.

فوائد حدیث:

1- انسان مسلمان به یاد پروردگار خویش در همهی حالات است.

2- انسان مسلمان دائما پروردگار خویش را با اوصافی که او شایستهی آن است، مورد تعریف و ستایش قرار میدهد.

3- ابراز فقر و نیاز به درگه آن ذات بینیاز.

(30) دعای موقع هول و هراس و پریشانی در خواب

113- «أَعُوْذُ بِكَلِمَاتِ اللهِ التَّامَّاتِ مِنْ غَضَبِهِ وَعِقَابِهِ، وَشَرِّ عِبَادِهِ، وَمِنْ هَمَزَاتِ الشَّيَاطِيْنِ وَأَنْ يَحْضُرُوْنِ»([147]).

«به وسیلهى کلمات کامل الهى از خشم و مجازات او، بدى بندگانش و وسوسههاى شیاطین و از اینکه آنها نزد من بیایند، به الله پناه مىبرم».

معنی کلمات حدیث:

كَلِمَاتِ اللهِ التَّامَّاتِ: سخنان کامل و بیعیب و نقص الله.

هَمَزَاتِ: وسوسهها و توطئهها

رهنمود حدیث:

این حدیث بیانگر آن است که هرگاه انسان در خواب بترسد و یا وحشت کند فورا باید به خالق و پروردگار خویش پناه ببرد و به کلمات کامل او متوسل شود چرا که اختیار همه جنبندههای عالم فقط در دست الله است. همچنین در این دعا استقامت بر دین و عقیده صحیح خواسته شده که با برطرف کردن وسوسهها و توطئههای شیطان که باطل را حق و حق را باطل جلوه میدهد. و بر مسلمانان امور دینشان را مشتبه میسازد چنین چیزی ممکن است و دفع همه این کارها فقط در دست الله متعال است.

فوائد حدیث:

1- نیاز شدید انسان به پناه بردن به الله متعال از شر شیطان.

2- شیطان در دلها وسوسه و شبهه میاندازد که راه خلاصی از آن پس از فضل و کرم الهی، علمِ مفید است.

(31) پس از دیدن خواب نیک و بد چه باید کرد؟

رسول اکرم ص فرمود: خواب نیک از طرف الله متعال و خوابهای پریشان از طرف شیطان است بنابراین وقتی که خواب خوبی میبینید فقط برای کسی آن را تعریف کنید که او را دوست دارید (بخاری و مسلم).

اما در مورد خواب بد در احادیث چنین آمده است:

114- الف) «يَنْفُثُ عَنْ يَسَارِهِ» «ثَلاَثًا». [مسلم 4/1772] «سه بار به طرف چپ خود فوت کند ـ فوتى که با کمى رطوبت آب دهان همراه باشد» ب) يَسْتَعِيذُ بِاللهِ مِنَ الشَّيْطَانِ وَمِنْ شَرِّ مَا رَأَى» «ثَلاَثَ مَرَّاتٍ» [مسلم4 /1772، 1773] «سه بار از شیطان و از شر آنچه که دیده است به الله پناه ببرد» ج) «لَا يُحَدِّثْ بِهَا أَحَدًا» [مسلم 4/1772]. «در مورد آن با کسى صحبت نکند» د) «يَتَحَوَّلُ عَنْ جَنْبِهِ الَّذي كانَ عَلَيْهِ» [مسلم4/1773] «پهلوى خود را جابجا کند».

115) «يَقُومُ يُصَلِّي إِنْ أَرَادَ ذلِكَ» [مسلم4/1773] «اگر خواست برخیزد و نماز بخواند».

معنی کلمات حدیث:

نْفُثُ: تف کردن خفیف بدون آب دهن.

رهنمود حدیث:

در احادیث فوق انواع سه گانهی خواب بیان گردید که عبارتند از:

نوع اول: خواب نیک که از طرف الله متعال و مژدهای برای انسان مومن است و چهل و ششمین درجه نبوت به حساب میآید و صاحب چنین خوابی میتواند آن را برای هر کسی که دوست دارد بازگو کند.

نوع دوم: خوابهای بد و ترسناک: این نوع خوابها از طرف شیطان وسوسه میشود و باعث ایجاد ترس و دلهره و پریشانی برای فرد بیننده میگردد. رسول اکرمص برای علاج این نوع خوابها موارد زیر را بیان فرمود:

1- سه بار دمیدن یا تف انداختن خفیف به سمت چپ خویش.

2- پناه جستن به الله متعال از شر شیطان با گفتن اعوذ بالله من الشیطان الرجیم و غیره.

3- تغییر حالت دادن از کیفیتی که بر آن خوابیده است به کیفیت دیگری.

4- بازگو نکردن چنین خوابهایی به مردم چرا که این دلیل بر ترس و باور نمودن آن است.

5- و علاج آخر این که برخیزد و پس از طهارت به نماز ایستد چرا که شیطان با ذکر الله خود را پنهان میکند و پا به فرار میگذارد.

نوع سوم: حدیث النفس یعنی دیدن مشغولیتهای ذهنی و کارهای روزمره خود در خواب. این خوابها هیچ سود و زیانی ندارند و قابل تعبیر نیستند.

فوائد حدیث:

1- خوابهای نیک برای انسان نیک رخ میدهد.

2- نباید خواب را جز برای انسان دانشمند و یا کسی که او را دوست دارد بازگو نماید.

3- نباید بدون رعایت ضوابط شرعی خودسرانه و بدون دانش به تعبیر خواب بپردازد.

4- پناه جستن به الله متعال در هر حال.

5- بیان کردن خواب دروغین، گناه و جزو بزرگترین دروغها محسوب میشود.

(32) دعای قنوت در نماز وتر

116- «اَللهم اهْدِنِيْ فِيْمَنْ هَدَيْتَ، وَعَافِنِيْ فِيْمَنْ عَافَيْتَ، وَتَوَلَّنِيْ فِيْمَنْ تَوَلَّيْتَ، وَبَارِكْ لِيْ فِيْمَا أَعْطَيْتَ، وَقِنِيْ شَرَّ مَا قَضَيْتَ، فَإِنَّكَ تَقْضِيْ وَلاَ يُقْضَى عَلَيْكَ، إِنَّهُ لاَ يَذِلُّ مَنْ وَالَيْتَ [وَلاَ يَعِزُّ مَنْ عَادَيْتَ]، تَبَارَكْتَ رَبَّنَا وَتَعَالَيْتَ»([148]).

ترجمه: «الهى! مرا در زمره کسانى قـرار ده که آنـها را هـدایت کردهاى، و مرا جزو کسانى قرار ده که به آنها عافیت عطا فرموده اى. الهى! مرا جزو کسانى قرار ده که تو یاور آنانى، و هر چه که به من عنایت فرمودهاى، مبارکش بگردان، و مرا از قضایای بد، حفاظت کن، توئى که حکم مىکنى، احدى بر تو حاکمیت ندارد، همانا کسیکه تو او را حمایت کنى، ذلیل و خوار نمىشود و کسى که تو با او دشمنى کنى، هرگز عزت نمىیابد. پروردگارا! تو بابرکت و بلندمرتبه هستى».

معنی کلمات حدیث:

تَبَارَكْتَ: یعنی دارای خیر و برکت فراوان و فراگیر در دنیا و آخرت هستی.

تَعَالَيْتَ: بلند مرتبه و از شبیه و شریک پاک و منزهی.

رهنمود حدیث:

رسول اکرم ص این دعا را به دخترش؛ فاطمه؛ آموزش داد تا آن را در نماز وتر بعد از برخاستن از رکوع بخواند البته قبل از رکوع نیز خواندن آن اشکالی ندارد چنان که روایات دیگری موید این مطلب هستند.

این دعا در برگیرندهی جملات پر باری است از جمله طلب ثبات و استقامت بر هدایت که باعث همنشینی و همراهی با پیامبران، صدیقین، شهدا و نیکان در آخرت میباشد. و در آن از الله متعال، عافیت طلبیده شده که شامل عافیت قلب از بیماریهای اعتقادی و عافیت جسم از بیماریهای جسمی میشود. و نیز از الله متعال طلب دوستی و همراهی نموده چرا که الله با هر کسی باشد او را غمی نیست.

فوائد حدیث:

هدایت فقط از طرف الله متعال بوده، دارای دو نوع است:

الف) بیان و راهنمایی که با ارسال پیامبران و فرو فرستادن کتابها بوجود میآید.

ب) توفیق و رسیدن به مقصود که این فضل الهی است.

2- از پیامدهای خوب طاعت و بندگی میتوان به برکت در فهم، علم و عمل به آن و همچنین برکت در مال، عمر و فرزندان اشاره کرد.

ضمنا: دعای فوق مخصوص نماز وتر است و خواندن آن در قنوت نماز فجر، اشتباهی بیش نیست.

117- «اَللهم إِنِّيْ أَعُوْذُ بِرِضَاكَ مِنْ سَخَطِكَ، وَبِمُعَافَاتِكَ مِنْ عُقُوْبَتِكَ، وَأَعُوْذُ بِكَ مِنْكَ، لاَ أُحْصِيْ ثَنَاءً عَلَيْكَ، أَنْتَ كَمَا أَثْنَيْتَ عَلَى نَفْسِكَ»([149]).

ترجمه: «الهى! از خشم تو به خشنودیت، و از عذاب تو به عفوت، پناه مىبرم، از خشمت به تو پناه مىبرم. الهى! من نمىتوانم تو را آنطور که شایستهاى، مدح کنم، تو آن چنانىکه خود را مدح کردهاى».

کلمات حدیث:

نگا: شماره 47.

رهنمود حدیث:

مستحب است که این دعا در این موارد خوانده شود چنان که جزو دعاهایی است که در سجده نیز خوانده میشود چنان که در شماره 47 بیان گردید.

118- «اَللهم إِيَّاكَ نَعْبُدُ، وَلَكَ نُصَلِّي وَنَسْجُدُ، وَإِلَيْكَ نَسْعَى وَنَحْفِدُ، نَرْجُوْ رَحْمَتَكَ، وَنَخْشَى عَذَابَكَ، إِنَّ عَذَابَكَ بِالْكَافِرِيْنَ مُلْحَقٌ، اَللهم إِنَّا نَسْتَعِيْنُكَ، وَنَسْتَغْفِرُكَ، وَنُثْنِيْ عَلَيْكَ الْـخَيْرَ، وَلاَ نَكْفُرُكَ، وَنُؤْمِنُ بِكَ، وَنَخْضَعُ لَكَ، وَنَخْلَعُ مَنْ يَكْفُرُكَ»([150]).

ترجمه: «بـار الها! فقط تـو را بـنـدگى مىکنیم، و بـراى تـو نـماز مىخوانیم، و تـو را سجـده مىنمائیم، و بـه سوى تـو تـلاش مىکنیم [عملى انجام مىدهیم که به تو نزدیک شویم] و به رحمت تو امیدواریم، و از عذاب تو مىترسیم، هر آینه عذاب به کفار خواهد رسید.

بار الها! از تو مدد مىجوییم، و آمرزش مىخواهیم، و براى تو ثناى نیک مىگوییم، و به تـو کفر نمىورزیم، و به تو ایمان مىآوریم، و براى تو خشوع مىکنیم، و از کسى که به تو کفر مىورزد، کناره مىگیریم».

معنی کلمات حدیث:

نَسْعَى: باشتاب خواهیم آمد.

نَحْفِدُ: شتاب ورزیدن در اجرای دستورات الله.

مُلْحَقٌ: خواهد رسید.

نَخْلَعُ: اعلام بیزاری میکنیم.

رهنمود حدیث:

در این ذکر اعتراف به یگانگی و توحید خالص از روی امید به رحمتهای الله متعال و ترس از عذابش شده عذابی که حتما کافران و دشمنان الله با آن مواجه خواهند بود. همچنین از شرک و مشرکین اعلام برائت شده و اقرار به عبودیت کامل فقط برای الله تعالی گریده است.

فوائد حدیث:

1- مشروعیت دعا و قنوت و طلب کمک از الله متعال در نمازهای پنجگانه هنگام بروز حوادث

2- یکی از بزرگترین اسباب دفع بلا و مصیبت، تحقق توحید خالص است.

3- شیفتگی عمر بن خطاب در پیروی از رسول الله تا جایی که به پیروی از ایشان قنوت نازله میخواند.

(33) ذکر پس از سلام نماز وتر

119- رسول اکرم ص در نماز وتر سورههای ﴿سَبِّحِ ٱسۡمَ رَبِّكَ ٱلۡأَعۡلَى﴾ و ﴿قُلۡ يَٰٓأَيُّهَا ٱلۡكَٰفِرُونَ﴾ و ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ﴾ را میخواند و بعد از سلام کردن این ذکر را سه بار بر زبان میآورد:

«سُبْحَانَ الْـمَلِكِ الْقُدُّوْسِ» [رَبِّ الْـمَلاَئِكَةِ وَالرُّوْحِ] بار سوم با صداى بلند و کشیده میخواند([151]).

رهنمود حدیث:

خواندن این ورد بعد از نماز وتر مستحب میباشد و از جمله اذکاری است که به نماز وتر اختصاص دارد و بیانگر پاکی الله متعال از هر عیب و نقص میباشد.

فوائد حدیث:

1- شناخت الله با نامها و صفاتش جزو اهداف بلند دین مبین اسلام است.

2- تداوم ستایش الله به وسیله صفات عالی مقامش.

(34) دعای هنگام غم و اندوه

120- «اَللهم إِنِّيْ عَبْدُكَ، اِبْنُ عَبْدِكَ، اِبْنُ أَمَتِكَ، نَاصِيَتِيْ بِيَدِكَ، مَاضٍ فِيَّ حُكْمُكَ، عَدْلٌ فِيَّ قَضَاؤُكَ، أَسْأَلُكَ بِكُلِّ اسْمٍ هُوَ لَكَ، سَمَّيْتَ بِهِ نَفْسَكَ، أَوْ أَنْزَلْتَهُ فِيْ كِتَابِكَ، أَوْ عَلَّمْتَهُ أَحَدًا مِنْ خَلْقِكَ، أَوِ اسْتَأْثَرْتَ بِهِ فِيْ عِلْمِ الْغَيْبِ عِنْدَكَ، أَنْ تَجْعَلَ الْقُرْآنَ رَبِيْعَ قَلْبِيْ، وَنُوْرَ صَدْرِيْ، وَجَلاَءَ حُزْنِيْ، وَذَهَابَ هَمِّيْ»([152]).

ترجمه: «الهى! من بندهى تو و فرزند بنده و کنیز تو هستم، پیشانى من (زمامم) در دست تو است، فرمان تو در حق من نافذ، فیصلهات در حق من عین عدالت است. الهى! من بهوسیلهى هر اسمى که خـود را بـا آن مسمّى کردهاى، یـا در کتابت نازل کردهاى، یا به یکى از مخلوقاتت تعلیم دادهاى، یا ترجیح دادهاى که نزد تو در علم غیب بماند، از تو مسألت مىنمایم که قرآن را بهار دل، نور سینه، برطرف کنندهى غم و اندوه من بگردانى».

معنی کلمات حدیث:

نَاصِيَتِيْ: پیشانیام یعنی همه امورم.

عَدْلٌ: حق، انصاف.

اسْتَأْثَرْتَ: ترجیح دادهای که نزد خودت محفوظ بماند.

رَبِيْعَ قَلْبِيْ: بهار دلم.

رهنمود حدیث:

این دعا بیانگر رضا به قضای الهی و تسلیم در برابر اوامر اوست انسان مسلمان در معرض ناملایمات زندگی قرار میگیرد ولی به ستوه در نمیآید و لب به شکوه نمیگشاید بهخاطر این که میداند امتحان و آزمایش جزو سنتهای الهی است و دنیا جای خوش گذرانی نیست همان گونه که بهترین بندگان الله یعنی پیامبران و اولیاء الهی در این دنیا رنگ خوشگذرانی و رفاه را ندیدند. بنابراین رسول اکرم ص دعای فوق را به ما آموزش داد تا بعد از سپردن امور خویش به الله متوسل به پروردگار خویش شویم و این نوع توسل جزو توسلهای مشروعی است که الله آن را دوست دارد و میپسندد. همچنین این دعا بیانگر نکته بسیار مفید دیگری است و آن این که تلاوت قرآن و اندیشیدن در آیاتش از بزرگترین و سایل دفع غم و اندوه بشمار میآید.

فوائد حدیث:

1- خواندن این دعا با صداقت و اخلاص باعث زدوده شدن غم و اندوه میگردد.

2- الله متعال نامهایی نیز دارد که هیچ کس از بندگانش آنها را نمیداند.

3- سعادت حقیقی با بندگی الله متعال و پیروی از دینش متحقق خواهد شد.

4- اقرار به بندگی الله.

5- بنده مالک نفع و ضرر خویش نیست.

121- «اَللهم إِنِّيْ أَعُوْذُ بِكَ مِنَ الْـهَمِّ وَالْـحَزَنِ، وَالْعَجْزِ وَالْكَسَلِ، وَالْبُخْلِ وَالـْجُبْنِ، وَضَلَعِ الدَّيْنِ وَغَلَبَةِ الرِّجَالِ»([153]).

«بارالها! من از غم و اندوه، و ناتوانى و سستى، بخل و ترس، سنگینى وام، و غلبهى مردان، به تو پناه مىبرم».

معنی کلمات حدیث:

اَللهم: آنچه در حال حاضر فکر انسان را به خود مشغول دارد.

الْـحَزَنِ: آنچه در گذشته فکر انسان را مشغول داشته.

ضَلَعِ الدَّيْنِ: سنگینی وام.

غَلَبَةِ الرِّجَالِ: چیرگی مردان و قوه قهریهشان.

رهنمود حدیث:

این دعا نیز از دعاهای جامع و فراگیری است که طبق قول راوی حدیث؛ انس بن مالک؛ رسول اکرم ص خیلی زیاد این ورد را بر زبان میآورد. در این دعا از هر آن چیزی که باعث غم و اندوه برای انسان میشود به الله پناه خواسته شده است. چرا که این گونه موارد باعث مشغولیت فکری و ضعف و کسالت جسمی میشود و انسان را در طلب روزی حلال و همچنین انجام عبادات، فاقد نیرو میکند و این امر منجر به بخل، خودداری از انفاق و بزدلی که جزو بدترین خصلتها هستند میشود.

و در پایان از ورشکستگی مالی و مدیون شدن و از چیرگی مردان که همان صاحبان دین هستند به الله پناه خواسته است که همه اینها نتیجه همان ضعف و ناتوانی است چه بسا انسان از کسی مالی قرض میگیرد سپس نمیتواند برگرداند و قرض دهنده عرصه را بر او تنگ و زندگی را به کامش تلخ میگرداند.

فوائد حدیث:

1- پیوسته دعا کردن یکی از اسباب دفع بلا و مصیبت است.

2- ناتوانی در پرداخت دیون باعث از دست دادن روحیه فرد میشود.

3- رهایی قلب از ترس و بزدلی و تندرستی تن از ضعف و تنبلی جزو اسباب موفقیت به شمار میروند.

(35) دعا به هنگام مشقت

122- «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ الْعَظِيْمُ الْـحَلِيْمُ، لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيْمِ، لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ رَبُّ السَّمَوَاتِ وَرَبُّ اْلأَرْضِ وَرَبُّ الْعَرْشِ الْكَرِيْمُ»([154]).

«هیچ معبود بحقی جز الله بزرگ و بردبار که پروردگار عرش بزرگ و پروردگار آسمانها و زمین و عرش گرامى است، وجود ندارد».

معنی کلمات حدیث:

الْـحَلِيْمُ: بردبار، کسی که با وجود قدرت مؤاخذه را به تاخیر میاندازد.

رهنمود حدیث:

این حدیث بیانگر این مطلب است که رسول اکرم ص در همه حالات به الله متعال پناه میجست. معمولا ایشان وقتی مشکلی پیش میآمد این دعا را میخواند. دعایی که با بیان توحید و یگانگی الله و دو صفت عظمت و حلم آغاز میشود. یعنی الله متعال بقدری عظیم است که هیچ کاری بر او دشوار نیست و از آنجا که نسبت به بندگانش بردبار است، غم و اندوه آنان را فورا برطرف میسازد. سپس با اقرار به ربوبیت الله بهویژه این که رب و صاحب عرش عظیم و صاحب آسمانها و زمین و همه موجودات است به ستایش او پرداخت.

فوائد حدیث:

1- کسی که در پی تحقق توحید باشد، قلبش جز به یاد الله متعال به کسی و چیزی جز او وابسته نخواهد بود.

2- اثبات صفت حلم و بردباری برای الله متعال بیانگر میزان گستردگی رحمت وی نسبت به همه مخلوقاتش میباشد.

4- شناخت اسما و صفات الهی باعث نزدیکی بیشتر بنده با آفریدگارش میشود.

5- تسبیح و ستایش الله متعال از اسباب رفع مشکلات و غم و اندوه میباشد چنان که خود میفرماید: ﴿فَلَوۡلَآ أَنَّهُۥ كَانَ مِنَ ٱلۡمُسَبِّحِينَ١٤٣ لَلَبِثَ فِي بَطۡنِهِۦٓ إِلَىٰ يَوۡمِ يُبۡعَثُونَ١٤٤﴾ [الصافات: 143-144].

ترجمه: «و اگر از تسبیحکنندگان نبود به طور قطع تا روزی که (همه) برانگیخته میشوند، در شکم ماهی میماند».

123- «اَللهم رَحْمَتَكَ أَرْجُو فَلاَ تَكِلْنِيْ إِلَى نَفْسِيْ طَرْفَةَ عَيْنٍ، وَأَصْلِحْ لِيْ شَأْنِيْ كُلَّهُ، لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ»([155]).

«اى الله! به رحمت تو امیدوارم، مرا به اندازهى یک چشم به هم زدن به حال خودم وامگذار و تمام امورم را اصلاح کن، جز تو معبود بحقی وجود ندارد».

معنی کلمات حدیث:

لاَ تَكِلْنِيْ: رهایم نکن.

طَرْفَةَ عَيْنٍ: چشم به هم زدن.

رهنمود حدیث:

رسول اکرم ص گفتن این دعا را هنگام مواجه شدن با مشکلات توصیه نمود و آنرا «دعای مکروب» (غم و اندوه) نامیده است.

از این دعا چنین درس میگیریم که انسان مسلمان هنگام مواجه شدن با ناملایمات زندگی امیدش را به الله متعال از دست نمیدهد بلکه به رحمت او متوسل میشود و میگوید: اَللهم رَحْمَتَكَ أَرْجُو… و امر خویش را به آفریدگارش میسپارد و از ایشان میخواهد که او را لحظهای به حال خودش رها نسازد و با این کار به قدری از روحیه بالایی برخوردار میشود که میگوید: « وَأَصْلِحْ لِيْ شَأْنِيْ كُلَّهُ…». «بار الها همه کارهای مرا اصلاح نما».

فوائد حدیث:

1- مسلمان واقعی، به قضای الهی راضی است، چه شیرین باشد و چه تلخ.

2- اعتماد به الله متعال باعث دفع وسوسههای شیطانی و دفع نا امیدی از رحمت الله میشود.

3- چاره اندیشی الله متعال برای بنده بهتر از چاره اندیشی خود بنده است.

124- ﴿لَّآ إِلَٰهَ إِلَّآ أَنتَ سُبۡحَٰنَكَ إِنِّي كُنتُ مِنَ ٱلظَّٰلِمِينَ﴾([156]).

«هیچ معبود بحقی جز تو وجود ندارد، پاک و منزّهى و من از زمرهى ستمکاران بودم».

رهنمود حدیث:

رسول اکرم ص در مورد این دعا فرمود: دعای ذالنون پیامبر، یعنی یونس÷ است که در شکم ماهی آن را خواند.

همچنین فرمود: هر انسان مسلمانی این دعا را بخواند الله متعال حاجتش را برآورده خواهد ساخت البته بستگی به ایمان، یقین و توکل خواننده دارد.

فوائد حدیث:

1- بیان اهمیت یقین و توکل بر الله متعال که اینها جزو اعمال قلب به شمار میروند.

2- اقرار به کمال الوهیت الله متعال با اعتراف به کوتاهی عملکرد خویش در طاعت الله، بیانگر صداقت بنده است.

3- مژده به وقوع گشایش با پناه بردن صادقانه به الله متعال و استمداد از وی چنانکه برای یونس ÷ به وقوع پیوست.

125- «اللهُ اللهُ رَبِّيْ لاَ أُشْرِكُ بِهِ شَيْئًا»([157]).

«الله، الله پروردگار من است و هیچ چیزى را با او شریک قرار نمىدهم».

رهنمود حدیث:

این دعا را رسول اکرم ص به اسما دختر عمیس ل آموزش داد تا هنگام مصیبت و مشکلات آن را بخواند. اسما نیز آن را به فرزندش عبدالله بن جعفر آموزش داد که این بیانگر حسن تربیت یک فرزند بر اساس سنت نبوی از طرف یک مادر مؤمن است.

فوائد حدیث:

1- میزان شیفتگی گذشتگان نیک در فراگیری علم و عمل و نشر آن.

2- اعلام انزجار از انواع شرک بزرگ و کوچک.

3- توسل به الله متعال با ابراز توحید جهت دفع غم و اندوه و مصیبت.

(36) دعای هنگام روبرو شدن با دشمن یا صاحب قدرت

126- «اَللهم إِنَّا نَجْعَلُكَ فِيْ نُحُوْرِهِمْ وَنَعُوْذُ بِكَ مِنْ شُرُوْرِهِمْ»([158]).

«الهى! ما تو را در برابرشان (دشمنان) قرار مىدهیم و از شرارت آنان به تو پناه مىآوریم».

معنی کلمات حدیث:

نُحُوْرِهِمْ: قسمت بالای سینه، بین سینه و گلو. چنان که به روز عید اضحی میگویند: یوم النحر.

رهنمود حدیث:

در این دعا از الله متعال علیه ظالمان و ستمگران کمک طلبیده شده است. معمولا میگویند: فلانی در مقابل دشمن قرار گرفته یعنی مانع از رسیدن دشمن به مقصد شده است. در اینجا نیز از الله متعال خواسته شده تا در مقابل دشمن قرار گیرد و نگذارد از طرف آنان آسیبی به ما برسد و نقشه و توطئههایشان را به خودشان بازگرداند.

فوائد حدیث:

1- مسلمان واقعی در هر حال دائما به یاد الله متعال و در پناه او به سر میبرد.

2- نبرد بین حق و باطل از سنتهای همیشگی الله متعال است که تا قیامت ادامه خواهد داشت.

127- «اَللهم أَنْتَ عَضُدِيْ، وَ أَنْتَ نَصِيْرِيْ، بِكَ أَجُوْلُ، وَبِكَ أَصُوْلُ، وَبِكَ أُقَاتِلُ»([159]).

«الهى! تو یار و مددکار منی، به کمک تو تاخت و تاز مىنمایم، و به کمک تو [بر دشمنان] حمله مىکنم، و با مدد تو مىجنگم».

معنی کلمات حدیث:

عَضُدِيْ: تکیه گاه، مددکار، بازو.

أَجُوْلُ: تغییر تاکتیک میدهم.

أَصُوْلُ: بر دشمن یورش میبرم.

رهنمود و حدیث:

در این حدیث، رسول اکرم ص به امت خویش خاطر نشان میسازد که نباید دلها جز به الله متعال به کسی دیگر وابسته باشند چرا که یاری و پیروزی فقط در دست الله متعال است و فقط او به راز سینهها و پنهان کاریها آگاه است.

فوائد حدیث:

1- توکل بر الله متعال باعث جلب نعمت و دفع مضرت میشود.

2- مشارکت شخص رسول الله در جنگها دلیل بر این است که استفاده از اسباب، منافی با توکل بر الله نیست.

3- چنگ زدن به الله و یاری خواستن از او در هر حال ضروری است.

128- «حَسْبُنَا اللهُ وَنِعْمَ الْوَكِيْلُ»([160]).

«الله براى ما کافى است، و بهترین کارساز است».

معنی کلمات حدیث:

حَسْبُنَا: برای ما کافی است.

الْوَكِيْلُ: کارساز، تکیهگاه و چرخانندهی امور بندگان.

رهنمود حدیث:

بیان فضیلت این ورد مبارک که بر گرفته از این آیه است: ﴿ٱلَّذِينَ قَالَ لَهُمُ ٱلنَّاسُ إِنَّ ٱلنَّاسَ قَدۡ جَمَعُواْ لَكُمۡ فَٱخۡشَوۡهُمۡ فَزَادَهُمۡ إِيمَٰنٗا وَقَالُواْ حَسۡبُنَا ٱللَّهُ وَنِعۡمَ ٱلۡوَكِيلُ١٧٣﴾ [آل عمران: 173]. «کسانی که مردم به آنها گفتند: دشمن علیه شما گرد آمده است از آنان بترسید؟ ایمانشان افزوده شد و گفتند: الله برای ما کافی است و او بهترین یار و مددکار است».

ابراهیم پیامبر وقتی که در آتش انداخته شد همین را گفت و هنگامی که محمد ص را از گردهمایی دشمنان ترسانیدند، همین را بر زبان آورد. و این جریان وقتی اتفاق افتاد که رسول اکرم ص، یارانش را برای شرکت در غزوه «حمراء الاسد» فرا خواند و آنها در حالی که تازه از جنگ احد برگشته، خسته، زخمی و عزادار بودند به دعوت پیامبر لبیک گفتند و عازم نبرد شدند. الله نیز آنها را کمک کرد و در دل دشمنانشان رعب و وحشت انداخت و پیامبر و یارانش بدون اینکه نبردی رخ دهد باز گشتند.

فوائد حدیث:

1- شناخت مقام والای اصحاب پیامبر که در یاری دین الله همه چیز را در طبق اخلاص گذاشتند.

2- الله طبق گمان بنده و میزان توکل وی از او حمایت خواهد کرد و به کمکش خواهد شتافت.

(37) دعای ترس از ظلم فرمانروا

129 - «اَللهم رَبَّ السَّمَوَاتِ السَّبْعِ، وَرَبَّ الْعَرْشِ الْعَظِيْمِ، كُنْ لِيْ جَارًا مِنْ فُلاَنِ ابْنِ فُلاَنِ، وَأَحْزَابِهِ مِنْ خَلاَئِقِكَ، أَنْ يَفْرُطَ عَلَيَّ أَحَدٌ مِنْهُمْ أَوْ يَطْغي، عَزَّ جَارُكَ، وَجَلَّ ثَنَاؤُكَ، وَلاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ»([161]).

ترجمه: «یا الله! اى پروردگار هفت آسمان، پروردگار عرش بزرگ، در برابر فلانى فرزند فلانى و دار و دستهاش که از مخلوقات تو هستند، پناه من باش، از اینکه کسى از آنها بر من ظلم کند، یا طغیان نماید، زیرا هر کس به تو پناه آورد، عزّت مىیابد، همانا ستایشِ تو والاست و جز تو معبود بحقی نیست».

130- «اللهُ أَكْبَرُ، اللهُ أَعَزُّ مِنْ خَلْقِهِ جَمِيْعًا، اللهُ أَعَزُّ مِمَّا أَخَافُ وَأَحْذَرُ، أَعُوْذُ بِاللهِ الَّذِيْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْـمُمْسِكِ السَّمَوَاتِ السَّبْعِ أَنْ يَقَعْنَ عَلَى الأَرْضِ إِلاَّ بِإِذْنِهِ، مِنْ شَرِّ عَبْدِكَ فُلاَنٍ، وَجُنُوْدِهِ وَأَتْبَاعِهِ وَأَشْيَاعِهِ مِنَ الْجِنِّ وَالإِنْسِ، اَللهم كُنْ لِيْ جَارًا مِنْ شَرِّهِمْ، جَلَّ ثَنَاؤُكَ وَعَزَّ جَارُكَ، وَتَبَارَكَ اسْمُكَ، وَلاَ إِلَهَ غَيْرُكَ»([162]).

ترجمه: «الله بزرگتر از همه است، الله از تمام مخلوقاتش قویتر است، الله از آنچه که من مىترسم و پرهیز مىکنم، نیرومندتر است، پناه میبرم به الله که معبود بهحقی جز او نیست اوست که هفت آسمان را از این که بر زمین بیـفتند، نگه مىدارد، و آسمان بر زمین نمىافتـد مـگر به اجازهى او. بار الها! از شرّ فـلان بنـده ات و لشکریان، پیروان و طرفـداران جن و انساش، پناه من باش. چرا که ثناى تو والاست و هرکس به تو پناه آورد، عزّت مىیابد و نامت مبارک است و جز تو معبود بحقی وجود ندارد».

معنی کلمات حدیث:

أَحْزَابِ: معاونین و همکاران و همدستان.

يَفْرُطَ: مرا غافلگیر کند. بر من بدون این که بتوانم دفاع کنم ستم روا دارد.

يَطْغي: طغیان کند.

عَزَّ جَارُكَ: کسی که به تو پناهنده شود قدرت خواهد یافت.

رهنمود حدیث:

دعا و توسلی است به الله متعال؛ پروردگار و چرخانندهی جهان تا غم و اندوه و مصیبت را برطرف سازد چه او مالک و غالب است و هیچ چیزی او را به ستوه در نمیآورد و او مددکاری است که بر او باید توکل نمود و جز او کسی چاره و توانی ندارد.

فوائد حدیث:

1- مؤمن راستین، با مصیبتها و آزمایشها، بیشتر به دین و ایمانش پایبند میشود.

2- انسان مؤمن در هر حال با الله متعال در ارتباط است.

3- هر کس در پناه الله متعال جای گیرد، الله به فضل و منت خویش او را کفایت خواهد کرد.

(38) دعا علیه دشمن

131- «اَللهم مُنْزِلَ الْكِتَابِ، سَرِيْعَ الْحِسَابِ، اِهْزِمِ الأَحْزَابَ، اَللهم اهْزِمْهُمْ وَزَلْزِلهُمْ». [صحیح مسلم 3/1362].

«پروردگار! اى فرودآورندهى کتاب، و اى سریع الحساب! دشمنان را شکست ده. الهى! آنها را شکست بده و متزلزل بگردان».

معنی کلمات حدیث:

سَرِيْعَ الْحِسَابِ: کسی که در حسابرسی سرعت دارد و یا این که در آوردن یوم الحساب سریع است.

زَلْزِلهُمْ: هنگام رویارویی توان مقاومت را از آنان بگیر و قدرت تفکر و مقابله ایشان را در هم کوب.

فوائد حدیث:

این دعا اشاره به انواع پیروزیهایی دارد که نصیب مسلمانان شد و به وسیله کتاب، خداوند به آنان پیروزی بخشید و به جهاد تشویقشان نمود. و فرمود: ﴿قَٰتِلُوهُمۡ يُعَذِّبۡهُمُ ٱللَّهُ بِأَيۡدِيكُمۡ﴾ [التوبة: 14]. «با آنان بجنگید تا الله آنها را بهوسیلهی شما عذاب بچشاند».

و به وسیله ابر و باران مجاهدین را یاری رسانید و هازم الاحزاب اشاره به نعمتی است که قبلا در غزوه احزاب نصیب مسلمانان شده بود.

در کل، این دعا شامل سه نعمت بزرگ است: نعمت فرود آوردن کتاب (قرآن) که با آن نعمت اسلام بدست آمده است و نعمت جریان ابرها که باعث بدست آمدن رزق و روزی میشود و شکست دشمنان (احزاب) که باعث حفاظت هر دو نعمت فوق، گردید.

فوائد حدیث:

1- اخلاص در توکل بر الله.

2- اعتراف به نعمتهای دنیوی و اخروی که همه از جانب الله هستند.

3- استحباب دعا و طلب کمک از الله هنگام روبه رو شدن با دشمن.

(39) دعای کسی که از گروهی میترسد

132- «اَللهم اكْفِنِيْهِمْ بِمَا شِئْتَ» [صحیح مسلم 4/2300].

«اى الله! تو در برابر دشمنان به هر روشی که مىخواهى، مرا کفایت فرما».

رهنمود حدیث:

این دعا برگرفته از داستانی است که رسول اکرم ص از امتهای پیشین نقل نمود و فرمود: در زمان قدیم پادشاهی بود که جادوگری داشت هنگامی که جادوگر به سن پیری رسید از پادشاه خواست تا پسر بچهای را نزد او جهت یادگیری جادوگری بفرستد. او نیز پذیرفت و پسر بچهای را فرستاد. از قضا روزی پسر بچه در مسیر راهش با عابد موحدی روبه رو شد. آن مرد او را بهسوی یگانگی الله فرا خواند. پسر بچه پذیرفت و مسلمان شد. و دیری نگذشت که کراماتی به دستش ظهور پیدا کرد و این امر باعث پخش آوازه وی و هجوم مردم نزد وی گردید. او نیز از فرصت استفاده نمود و مردم ر ا به سوی یگانگی الله فرا خواند کاری که خشم پادشاه را برانگیخت و در صدد قتل وی بر خاست اما هر بار نقشه قتل آن پسر بچه توسط پادشاه ناکام میماند، بهخاطر اینکه پسر بچه هر بار دعای فوق را میخواند و خداوند سربازان پادشاه را که قصد کشتن او را داشتند نابود میکرد و پسر بچه سالم نزد پادشاه بر میگشت... تا آخر داستان که در صحیح مسلم آمده است.

فوائد حدیث:

1- اثبات کرامات برای اولیای الهی.

2- یاری دادن بندگان نیک توسط الله متعال.

3- توحید باعث آرامش و تقویت دلهاست.

4- یاری خواستن از الله متعال علیه دشمنان.

(40) دعای شک و وسوسه در ایمان

133- «يَسْتَعِيذُ بِاللهِ»([163]).

«به الله پناه ببرد».

«ینْتَهِی عَمَّا شَكَّ فِیهِ»([164]).

«آنچه را که در آن، به شک افتاده است، رها کند».

معنی کلمات حدیث:

ینْتَهِی عَمَّـا شَكَّ فِیهِ: باز آمدن از شک و تردید و ادامه ندادن با شیطان

رهنمود حدیث:

این حدیث بیانگر معالجهی نبوی برای مبتلایان به بیماری وسوسه، شک و تردید در امور دینی و ایمانی است. چرا که شیطان همچون سگ پارس کنندهای دنبال انسان میافتد تا توجه او را به سوی خود جلب کرده با خود به دوزخ ببرد. بنابراین میطلبد که انسان از گزند شیطان در قلعه محکمی پناه ببرد که قطعا این قلعه محکم همان ذکر الهی و پناه جستن به الله از وسوسههای شیطانی است. زیرا شیطان با شنیدن نام الله خود را پنهان میکند و پا به فرار میگذارد. ولی کنار آمدن با شیطان در پذیرش وسواس و شبههها و در صدد پاسخ دادن به آنها شدن گردنه حیرانی است که عاقبتی جز نابودی و سرگردانی و جنون ندارد.

فوائد حدیث:

1- وسوسهها و افکار ذهنی قابل مؤاخذه نیستند مگر این که در ذهن تثبیت شوند.

2- وسوسه شیطان خود دلیل ایمان آشکار فرد است.

3- شناخت اسما و صفات الهی با عث از بین رفتن شبههها میشود.

134- یقُول: «آمَنْتُ بِاللهِ وَرُسُلِهِ»([165]). بگوید: «به الله و فرستادگانش ایمان آوردم».

کلمات حدیث:

آمَنْتُ: ایمان راستین بدون هیچ تردید و کژی.

رهنمود حدیث:

این ورد راه شیطان را یکسره میبندد. چرا که ایمان به الله و پیامبرانش شامل ایمان به الله و آنچه نازل نموده میباشد و راههای ایجاد وسوسه و انحراف را بر شیطان میبندد.

[حدیث بهصورت کامل چنین است که رسول اکرم ص میفرماید: شیطان نزد شما میآید و میگوید: چه کسی این را آفریده چه کسی آنرا آفریده تا اینکه میگوید: چه کسی پروردگار را آفریده است؟ وقتی به اینجا رسید، از شر شیطان به الله پناه ببرید و دست نگهدارید.

مازری / میگوید: خواطری که در ذهن خطور میکند بر دو نوع است: نوعی زودگزر و غیر ثابت و نوعی ثابت و مستقر است.

نوع اول با اعوذ بالله گفتن و نوع دوم با استدلال و حجت دفع میشود][166].

فوائد حدیث:

1- ایمان آوردن به سایر پیامبران و کتابهایشان واجب است.

2- دشمنی دیرینه شیطان با فرزندان آدم ادامه دارد.

3- راه نجات از گزند شیطان یادگیری علم شرعی، عمل به آن و دعوت به سوی آن است چرا که دوای بیماری شک و تردید، علم و دانش است.

135- این آیه را بخواند: ﴿هُوَ ٱلۡأَوَّلُ وَٱلۡأٓخِرُ وَٱلظَّٰهِرُ وَٱلۡبَاطِنُۖ وَهُوَ بِكُلِّ شَيۡءٍ عَلِيمٌ٣﴾([167]) «او اوّل است که آغازى ندارد و آخر است که پایانى ندارد، و آشکار است که همه چیز بر او دلالت دارد، و پنهان است که حواس انسان بر او احاطه ندارد، او به همه چیز آگاه است».

معنی کلمات حدیث:

نگا: شماره 103.

رهنمود حدیث:

روزی مردی نزد عبدالله بن عباس که دانشمند این امت و مفسر قرآن است آمد. ابن عباس از چهره آن مرد نگرانی را درک کرد و پرسید چه شده است؟ مرد گفت: چیزی در دل احساس میکنم و سوگند خورد که چیزی بگوید ابن عباس گفت: شبههای در دلت ایجاد شده و خندید و افزود: هیچ کس از این مسأله در امان نبوده تا جایی که خداوند فرموده است: ﴿فَإِن كُنتَ فِي شَكّٖ مِّمَّآ أَنزَلۡنَآ إِلَيۡكَ فَسَۡٔلِ ٱلَّذِينَ يَقۡرَءُونَ ٱلۡكِتَٰبَ مِن قَبۡلِكَ﴾ [یونس: 94]. «اگر تو ای پیامبر در مورد آنچه بر تو نازل کردیم دچار شک و تردید هستی، از کسانی که قبل از تو کتاب به آنها داده شده و آن را میخوانند بپرس» سپس ابن عباس ب به آن مرد گفت: هر گاه در دل شبههای احساس نمودی این آیه را بخوان.

﴿هُوَ ٱلۡأَوَّلُ وَٱلۡأٓخِرُ وَٱلظَّٰهِرُ وَٱلۡبَاطِنُۖ وَهُوَ بِكُلِّ شَيۡءٍ عَلِيمٌ٣﴾ [الحدید: 3]. «اوست اول و آخر و ظاهر و باطن، و او به هر چيزى داناست».

فوائد حدیث:

1- مقام علمی ابن عباس ب كه در اثر دعای رسول اکرم ص بدان دست یافت.

2- مراد از علمای اهل کتاب که در آیه 94 سوره یونس از آنها یاد شده افرادی مانند عبدالله بن سلام و یارانش هستند.

3- میزان شیفتگی و حرص گذشتگان نیک بر سلامت باور و اعتقاد.

(41) دعا برای ادای قرض و بدهی

136- «اَللهم اكْفِنِيْ بِحَلاَلِكَ عَنْ حَرَامِكَ وَأَغْنِنِيْ بِفَضْلِكَ عَمَّنْ سِوَاكَ»([168]).

«اى الله! مرا با رزق حلالت، از حرام کفایت کن و با فضل خود از دیگران بىنیاز کن».

رهنمود حدیث:

مردی نزد امیر المومنین علی بن ابیطالب س آمد و از او برای ادای وامهایش کمک خواست. علی که مالی در دست نداشت تا به او کمک کند فرمود: آیا به تو دعایی نیاموزم که رسول اکرم ص آن را به من آموزش داده است و خداوند به وسیله آن تمامی وامهایت را گرچه به اندازه کوه باشند ادا نماید؟ آن گاه دعای فوق را به او آموزش داد.

فوائد حدیث:

1- این دعا را با یقین کامل به تحقق وعدههای رسول الله ص، باید خواند.

2- برخورد بردبارانه و مودبانه علی با سائل طبق فرموده الهی است که میفرماید: ﴿۞قَوۡلٞ مَّعۡرُوفٞ وَمَغۡفِرَةٌ خَيۡرٞ مِّن صَدَقَةٖ يَتۡبَعُهَآ أَذٗى﴾ [البقرة: 263] «سخن نیک و معذرت خواهی بهتر از صدقهای است که در پی آن اذیت و آزار باشد».

3- هر کسی که غم و اندوه اصلیاش غم دین باشد الله متعال سایر غمهای او را بر طرف خواهد نمود.

137- «اَللهم إِنِّيْ أَعُوْذُ بِكَ مِنَ الْـهَمِّ وَالْـحَزَنِ، وَالْعَجْزِ وَالْكَسَلِ، وَالْبُخْلِ وَالْـجُبْنِ، وَضَلَعِ الدَّيْنِ وَغَلَبَةِ الرِّجَالِ»([169]).

«بار الها! من از غم و اندوه، ناتوانى و سستى، بُخل و ترس و سنگینى بدهى، و غلبهى مردان به تو پناه مىبرم». [نگا: شماره 117].

(42) دعای وسوسه در نماز یا در قرائت قرآن

138- «أَعُوْذُ بِاللهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيْمِ»([170]).

«من از شیطان رانده شده به الله پناه مىبرم».

عثمان بن ابی العاص میگوید: به رسول اکرم ص گفتم: شیطان گاهی بین من و نمازم میآید و قرائت را بر من مشتبه میسازد رسول اکرم ص فرمود: او شیطانی به نام خنزب است هرگاه حضورش را احساس نمودی اعوذ بالله بگو و به سمت چپ خود سهبار تف کن.

رهنمود حدیث:

رسول اکرم ص در این حدیث به این صحابی بزرگوار و در واقع به همه امت یاد میدهد که هر گاه در نماز احساس وسوسه شیطان نمودند، اعوذ بالله بگویند به سمت چپ خود سه بار تف نمایند. همچنین در این حدیث تصریح شده که نام این شیطان خنزب است و اما آنچه در مورد شیطانی که در وضو، ایجاد وسوسه میکند، آمده که نامش ولهان است صحیح نمیباشد.

فوائدحدیث:

1- سعی و تلاش شیطان برای از بین بردن خشوع و تدبر در نماز.

2- صحابی میگوید: با انجام دادن آنچه رسول اکرم ص فرموده بود دیگر دچار وسوسه نمیشدم.

3- خطر وسوسه و وجوب مداوای آن.

4- استحباب پرسیدن مسائل از انسان دانشمند ماهر.

(43) دعا برای انجام کار مشکل

139- «اَللهم لاَ سَهْلَ إِلاَّ مَا جَعَلْتَهُ سَهْلاً وَأَنْتَ تَجْعَلُ الْـحَزْنَ إِذَا شِئْتَ سَهْلاً»([171]).

«الهى! انجام هیچ کارى آسان نیست مگر آن را تو آسان بگردانى و توئى که هرگاه بخواهى، مشکل را آسان مىگردانى».

معنی کلمات حدیث:

الحزن: قسمت سخت و خشن زمین.

رهنمود حدیث:

کارها هر چند به ظاهر دشوار باشند اما الله متعال توانایی آسان نمودن آنها را دارد. هیچ کس و هیچ چیزی در آسمانها و زمین نمیتواند او را عاجز و ناتوان بگرداند.

فوائد حدیث:

1- استحباب گفتن این ورد هنگام مواجه شدن با کارهای سنگین ضمن استفاده از اسباب مشروع و جایز، مستحب است.

2- در هستی هیچ مدیر و مدبری جز الله متعال ندارد.

(44) آنچه که مرتکب گناه باید بگوید و انجام دهد

140 - «مَا مِنْ عَبْدٍ يُذْنِبُ ذَنْبًا فَيُحْسِنُ الطُّهُوَر، ثُمَّ يَقُومُ فَيُصَلِّي رَكْعَتَيْنِ، ثُمَّ يَسْتَغْفِرُ اللهَ إِلاَّ غَفَرَ اللهُ لَهُ»([172]).

«هر بندهاى که مرتکب گناهى شود، سپس خوب وضو گرفته، دو رکعت نماز بخواند و از الله طلب آمرزش نماید، الله او را خواهد بخشید».

معنی کلمات حدیث:

الطُّهُوَر با ضمه: یعنی وضو و با فتحه: یعنی موادی که در طهارت مورد استفاده قرار میگیرد.

رهنمود حدیث:

این حدیث بیانگر وسعت و گستردگی فضل و کرم و رحمت الهی است که در برگیرنده همه اشیا و موجودات است و این که انسان وقتی گناهی مرتکب میشود میتواند با وضو و نماز و استغفار آن را جبران نماید چرا که آتش با آب خاموش میشود و آتش معصیت و گناه را باید با آب طهارت از بین برد.

فوائد حدیث:

1- دروازههای توبه تا نرسیدن روح به حلقوم باز است.

2- شتاب ورزی در توبه همراه با پشیمانی و دست کشیدن از گناه نشانه نیکبختی و اصرار بر گناه نشانه بدبختی است.

3- انسان مؤمن گناه خود را همچون کوهی بالای سرخود میپندارد که هر لحظه ممکن است بر او بیفتد و از این رو مبادرت به توبه مینماید ولی برای انسان منافق عکس قضیه صادق است.

4- این حدیث در مورد گناهان کوچک است اما گناهان کبیره نیاز به توبه و گاهاً اقامه حد شرعی از طرف حاکم مسلمان دارند. مگر این که خود انسان از گناه کبیره خود باخبر باشد و توبه کرده به انجام اعمال نیک زیاد مبادرت کند و در نهایت خداوند در مورد بندهاش تصمیم میگیرد که او را ببخشد یا کیفر دهد.

(45) دعای راندن شیطان و وسوسههایش

141- «الاسْتِعَاذَةُ بِاللهِ مِنْهُ»([173]). «پناه بردن از شیطان به الله».

رهنمود حدیث:

در مورد این حدیث داستان جالبی بیان شده و آن این که رسول اکرم ص در حال نماز بو د صحابه شنیدند که میفرماید: «اعوذ بالله منك» «از تو به الله پناه میبرم».

این را سه بار فرمود سپس گفت: «نفرین کامل الله بر تو باد» (سه بار) آنگاه دستش را به گونهای که بخواهد چیزی را بگیرد پهن کرد. پس از اتمام نماز فرمود: دشمن الله، ابلیس در حالی که آتش پارهای در دست داشت نزد من آمد سه بار گفتم: اعوذ بالله. سپس او را نفرین کردم.

باز هم دیدم از جایش تکان نمیخورد. این جا بود که میخواستم او را دستگیر کنم. و در پایان فرمود: به خدا سوگند اگر نبود دعای برادرم سلیمان، او را میبستم تا بازیچه دست بچههای مدینه شود. (یعنی سلیمان بر جن و شیاطین مسلط بود).

فوائد حدیث:

1- تلاش شدید شیطان برای از بین بردن خشوع نماز که اصل و اساس نماز است.

2- مشروعیت و جواز اعوذ بالله گفتن در نماز و بیرون نماز

3- جواز انجام چنین کارهایی در نماز.

ضمنا بهتر بود صاحب کتاب این حدیث را به جای نسبت دادن به صحیح بخاری به صحیح مسلم نسبت میداد به دلیل این که داستان فوق، به صورت کامل در روایت صحیح مسلم آمده است.

142- «الأَذَانُ»([174]) «أذان گفتن».

رهنمود حدیث:

رسول اکرم ص فرمود: شیطان با شنیدن صدای اذان در حالی که صدایی از او شنیده میشود پا به فرار میگذارد. و پس از اتمام اذان بر میگردد. و هنگام شنیدن اقامه نماز نیز فرار میکند و بعد از آن بر میگردد و شروع به وسوسه و یادآوری مشغولیتهای ذهنی میکند تا انسان را در نماز دچار فراموشی کند که نداند چند رکعت خوانده است.

فوائد حدیث:

1- اذان که شامل توحید، اقرار به رسالت و همچنین دعوت به سوی نماز است که راه نجات در دنیا و آخرت میباشد، دارای فضیلت زیادی است.

2- جواز اذان گفتن هنگام وسوسه گرچه خارج از وقت نماز باشد.

3- اثبات این نکته که نقشههای شیطان ضعیف است و یارای ایستادن در برابر صدای حق و ذکر الله را ندارد.

143- «ذكر و قرائت قرآن»([175]). «به آن چه در پاورقی نوشته شده است مراجعه شود».

(46) دعای هنگام حادثهی ناگوار و یا شکست در کار

144- «قَدَّرَ اللهُ وَمَا شَاءَ فَعَلَ». «همان پیش آمد که تقدیر الله بود، هر چه الله بخواهد، همان مىشود». رسول الله ص مىفرماید: «مؤمن قوى نزد الله از مؤمن ضعیف بهتر و محبوبتر است، و در هر یک از آنها (مؤمن قوى و ضعیف) خیرى نهفته است، پس حریص انجام کارى باش که به تو سودى برسد، و از الله کمک بخواه و احساس عجز مکن، و اگر به مصیبتى گرفتار شدى مگو: اگر چنین مىکردم، چنین و چنان مىشد، بلکه بگو: همان پیش آمد که تقدیر الله بود، هر چه الله بخواهد، همان مىشود، زیرا [گفتنِ] اگر، راه را براى شیطان باز مىکند»([176]).

رهنمود حدیث:

در این حدیث به تفویض و سپردن کارها به الله متعال توصیه شده که هر چیز طبق قضا و قدر الهی پیش میرود و انسان ارادهای خارج از اراده و مشیت الله متعال ندارد. چنان که میفرماید:

﴿وَمَا تَشَآءُونَ إِلَّآ أَن يَشَآءَ ٱللَّهُۚ إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمٗا٣٠﴾ [الإنسان: 30].

«هر چه الله بخواهد همان میشود و هر چه او نخواهد اتفاق نخواهد افتاد».

فوائد حدیث:

1- ایمان به قضا و قدر با خیر و شر و تلخ و شیرینش واجب است.

2- در حوادث و اتفاقات نباید لب به اعتراض گشود و گفت: «اگر» چرا که گفتن این کلمه دهان شیطان را برای ایجاد وسوسه باز میکند.

3- باید از الله متعال کمک خواست و به چیزی مشغول شد که بهتر و مفیدتر باشد.

البته استفاده از کلمه «اگر» در کارهای مباح و شرعی اشکالی ندارد مثل این که کسی بگوید: اگر فلان کار انجام گیرد من نیز چنین یا چنان خواهم کرد و غیره.نگاه: شرح نووی شماره حدیث 2664.

(47) تبریک به کسی که صاحب فرزند شده و جواب آن

145- کسى که صاحب فرزندى شد، به او بگوید: «بَارَكَ اللهُ لَكَ فِي الْـمَوْهُوْبِ لَكَ، وَشَكَرْتَ الْوَاهِبَ، وَبَلَغَ أَشُدَّهُ، وَرُزِقْتَ بِرَّهُ». و او در جواب بگوید: «بَارَكَ اللهُ لَكَ وَبَارَكَ عَلَيْكَ، وَجَزَاكَ اللهُ خَيْرًا، وَرَزَقَكَ مِثْلَهُ، وَأَجْزَلَ ثَوَابَكَ»([177]).

«الله در آنچه که به تو عنایت کرده است، برکت بدهد، به تو توفیق شکرگزارى عطا فرماید، و امیدوارم که فرزندت به کمال برسد و تو از نیکى او بهرهمند شوى)، ترجمهى پاسخ دعا: (برکت خداوند براى تو و بر تو باد! خداوند به تو پاداش نیک عطا فرماید و مانند این را نیز به تو بدهد و ثوابت را افزون فرماید».

معنی کلمات حدیث:

الْـمَوْهُوْبِ: نوزاد.

الْوَاهِبَ: بخشنده (الله).

بَلَغَ أَشُدَّهُ: رسیدن به سن بلوغ.

أَجْزَلَ ثَوَابَكَ: پاداشت را بزرگ و چند برابر بگرداند.

رهنمود حدیث:

این دعا از حسن بن علی و یا حسن بصری نقل شده که دعا و تبریکی است در حق نوزاد و دربرگیرنده درخواست خیر و برکت از الله و ادای شکر و سپاس برای آفریدگار بخشندهای است که به فضل و منت خویش قطرهای را پس از طی مراحلی همچون خون بسته، سپس قطعه گوشتی و بعد از آن استخوان بندی و پوست به انسانی با قیافهای زیبا و دارای چشم و گوش و قلب تبدیل نموده است.

فوائد حدیث:

1- استحباب تبریک گفتن به خانواده نوزاد.

2- جواب دعای خیر، پاداش به مثل است.

3- پا قدم نوزاد مبارک باشد: یعنی برای خانواده، جامعه. امت اسلامی سودمند واقع شود.

(48) دعا برای محافظت فرزند

146- رسول الله ص با خواندن این کلمات، حسن و حسین ب را به الله مىسپرد تا آنها را حفاظت کند: «أُعِيْذُكُمَا بِكَلِمَاتِ اللهِ التَّامَّةِ مِنْ كُلِّ شَيْطَانِ وَهَامَّةٍ، وَمِنْ كُلِّ عَيْنٍ لاَمَّةٍ» [بخارى 4/119 به روایت ابن عباس ب].

«من شما دو نفر (حسن و حسین) را به وسیلهى کلمات کامل الله از بدى هر شیطان و جانور زهردار و زخم چشم به الله مىسپارم».

معنی کلمات حدیث:

هَامَّةٍ: هر جانور زهر دار.

لاَمَّةٍ: ترسناک.

رهنمود حدیث:

رسول اکرم ص نوههایش حسن و حسین را با این ورد به پناه الله در میآورد و میفرمود: پدرتان ابراهیم ÷ فرزندانش؛ اسماعیل و اسحاق؛ را با همین دعا به پناه الله در میآورد. در این دعا خاطر نشان شده که کلمات و سخنان الله متعال، کامل و فاقد نقص و عیب هستند.

فوائد حدیث:

1- مستحب است که این دعا جهت حفاظت کودکان از شر شیطان انس و جن و از شر چشم زخم و حسد بر آنها خوانده شود.

2- اثبات صفت کلام برای الله متعال که هر طور بخواهد و هر جا بخواهد آن گونه که شایسته اوست سخن میگوید.

(49) دعا برای مریض هنگام عیادتش

147- رسول اکرم ص هنگامی که به عیادت بیماری میرفت میگفت: «لاَ بَأْسَ طَهُوْرٌ إِنْ شَاءَ اللهُ» [بخارى مع الفتح 10/118].

«هیچ باکى نیست، این بیمارى به خواست الله، پاک کنندهى [گناهان] است».

معنی کلمات حدیث:

طَهُوْرٌ: پاک کننده از گناه.

رهنمود حدیث:

این حدیث بیانگر این است که بیماری باعث کفاره گناهان میشود چرا که نوعی بلا و مصیبت است که به انسان مسلمان میرسد. البته این مشروط به صبر و رضا به قضای الهی و عدم بیصبری و داد و فریاد است. به هر حال بیماری برای انسان صابر دو اجر دارد یکی دعای خیر عیادت کننده که برای تندرستی او دعا میکند دیگری بخشیده شدن گناهان بیمار و این بخششی است از جانب الله متعال.

فوائد حدیث:

1- تواضع و فروتنی رسول اکرم ص که در مورد یکایک اصحاب چه کوچک و چه بزرگ پرس و جو مینمود.

2- مژده دادن بیمار به عافیتی از جانب الله و بخشش گناهانش.

3- بیمار باید نسبت به الله، حسن ظن و امید خیر و بهبودی داشته باشد و ناامید نشود.

148- هر مسلمانی به عیادت بیماری برود و این دعا را هفت بار بخواند اگر اجلش نرسیده باشد شفا خواهد یافت.

«أَسْأَلُ اللهَ الْعَظِيْمَ رَبَّ الْعَرْشِ الْعَظِيْمِ أَنْ يَشْفِيَكَ». (هفت بار بخواند)([178]).

«از الله عظیم، پروردگار عرش بزرگ، مىخواهم که تو را شفا دهد».

معنی کلمات حدیث:

عوفی: از عافیت یعنی تندرست میشود (این کلمه در اصل حدیث، وجود دارد).

رهنمود حدیث:

در این دعا با توسل به اسما و صفات الهی برای بیمار طلب شفا میکنیم چرا که شفا دهندهی حقیقی الله متعال است بنابراین مسلمان گرچه در مداوای بیماری از اسباب مباح استفاده میکند ولی اعتقاد بر این دارد که اسباب بدون دستور و خواست الله تاثیری ندارند و این بدان معنا نیست که نباید دنبال طبیب و دارو رفت.

فوائد حدیث:

1- عیادت بیمار یکی از حقوق مسلمان بر مسلمان است.

2- عیادت بیمار باعث شکر نعمت تندرستی میشود.

3- قضا و قدر الهی در کل به نفع انسان است چه در دنیا و چه در آخرت.

(50) فضیلت عیادت مریض

149- رسول الله ص فرمودند: «إِذَا عَادَ الرَّجُلُ أَخَاهُ الْمُسْلِمَ، مَشَى فِي خِرَافَةِ الْجَنَّةِ حَتَّى يَجْلِسَ، فَإِذَا جَلَسَ غَمَرَتْهُ الرَّحْمَةُ، فَإِنْ كَانَ غُدْوَةً صَلَّى عَلَيْهِ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكٍ حَتَّى يُمْسِيَ، وَإِنْ كَانَ مَسَاءً صَلَّى عَلَيْهِ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكٍ حَتَّى يُصْبِحَ». «هرگاه کسی به عیادت مسلمانی برود، تا وقتى که آنجا مىرود و مىنشیند، در میان میوههاى چیده شدهى بهشت، قدم بر مىدارد، و زمانى که آنجا مینشیند، رحمت او را فرا مىگیرد، و اگر هنگام صبح به عیادت برود، هفتاد هزار فرشته تا شب بر او درود مىفرستند و اگر شب هنگام به عیادت بیماری برود، هفتاد هزار فرشته تا صبح بر او درود مىفرستند»([179]).

معنی کلمات حدیث:

عَادَ: عیادت کند.

خِرَافَةِ الْجَنَّةِ: میوههای بهشت.

غَمَرَتْهُ: در بر میگیرد.

صَلَّى عَلَيْهِ: برایش طلب آمرزش میکنند.

رهنمود حدیث:

این حدیث بیانگر فضل بیکران الهی در مورد کسی است که به عیادت بیماری صرفا جهت خشنود ساختن الله برود. رسول اکرم ص عیادت کننده را مانند کسی دانست که به گشت و گذار در باغها و میوههای بهشت میپردازد و علاوه بر آن، هفتاد هزار فرشته در حق وی طلب آمرزش مینماید و با این کلمات که در حدیث دیگری آمده اند مورد خطاب قرار میگیرد خوش آمدی، قدمت مبارک به جایگاهی در بهشت دست یافتی.

فوائد حدیث:

1- کوتاه عیادت نمودن و رعایت سایر آداب عیادت، جزو سنتهای رسول اکرم ص است.

2- عیادت هر بیمار باید طبق شرائط و روحیات او باشد.

3- بیان پاداش صبر، برای بیمار.

4- مشروعیت رفتن به عیادت بیمار چه بیماری معمولی و چه مهم و خطرناک باشد.

(51) دعای مریضی که از زندگی ناامید شده

150- «اَللهم اغْفِرْ لِيْ وَارْحَمْنِيْ وَأَلْـحِقْنِيْ بِالرَّفِيْقِ اْلأَعْلَى»([180]).

«بار الها! مرا ببخش، و بر من رحم کن، و مرا به رفیق أعلى ملحق ساز».

معنی کلمات حدیث:

الرَّفِيْقِ اْلأَعْلَى: پیامبراناند که در بالاترین مقام بهشت جای دارند.

رهنمود حدیث:

انسان مسلمان همواره از پروردگار خویش خواهان رحمت و مغفرت است به ویژه در بیماریای که احتمال مرگ باشد. در چنین وضعیتی جانب امید به رحمت و عفو الهی بر جانب ترس غلبه پیدا میکند. و این با منعی که در مورد طلب نمودن مرگ آمده است در تضاد نیست بهخاطر این که طلب نمودن مرگ هنگامی ممنوع است که شخص بهخاطر رهایی از مصیبتی که دامنگیرش شده از روی اعتراض به قضا و قدر الهی مرگ را میطلبد نباید چنین کند بلکه خود را به الله متعال بسپارد «وإنا لله وإنا إلیه راجعون» را ورد زبان سازد.

فوائد حدیث:

1- میزان ترس شدید رسول الله ص از پروردگار خویش در حالی که دارای بالاترین مقام بندگی است.

2- اثبات این که رسول اکرم ص بشری است که از حالات بشری مانند گرسنگی، بیماری و مرگ برخوردار است و فرق وی با دیگران در این است که فرستادهی الهی است از جنس بشر.

3- رسول اکرم ص در حالی مرگ را انتخاب نمود که بین مرگ و زندگی اختیار داده شده بود و این جزو ویژگیهای پیامبران است.

151- عایشه ل میگوید: پیامبر ص هنگام مرگ دستهایش را در آب فرو مىبرد و صورتش را با آنها مسح مىکرد و مىفرمود:

«لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ إِنَّ لِلْمَوْتِ لَسَكَرَاتٍ»([181]).

«معبود بحقی جز الله وجود ندارد، همانا مرگ داراى سختى و دشوارىهایی است».

معنی کلمات حدیث:

سکرات: سختی و تلخی مرگ.

رهنمود حدیث:

رسول اکرم ص که محبوبترین و بزرگوارترین و نزدیکترین فرد نزد الله متعال است با سختی مرگ دست و پنجه نرم کرد و این بهخاطر بالارفتن بیشتر مقام ایشان بود چنان که مادرمان عایشه میگوید: من دوست ندارم کسی دیگر با سختیای که رسول اکرم ص در مرگ مواجه شد مواجه شود. در بعضی از روایات آمده که هنگام جان کندن و لحظات پایانی زندگی رسول الله، عبدالرحمان فرزند ابوبکر در حالی وارد شد که مسواکی در دست داشت رسول اکرم ص چشم به ایشان دوخت.عایشه ل فهمید که رسول اکرم ص مسواک را میخواهد. عایشه آن را از دست عبدالرحمان گرفت و جوید و در دهان رسول اکرم ص گذاشت و دهان مبارک ایشان را مسواک زد.

فوائد حدیث:

1- مقام والای عایشه ل که رسول اکرمص در ایام بیماری از بقیه همسرانش اجازه خواست تا در خانهی او بماند.

2- یکی از بزرگترین موفقیتها در این لحظه آن است که انسان، موفق به خواندن کلمه توحید باشد.

3- سختی مرگ و تشویق برای آمادگی عملی جهت مواجه شدن با آن.

152- و همچنین این دعا را مىخواند: «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَاللهُ أَكْبَرُ، لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ، لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيْكَ لَهُ، لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ لَهُ الْـمُلْكُ وَلَهُ الْـحَمْدُ، لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَلاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللهِ»([182]).

ترجمهاش در اذکار قبل بیان شده است.

رهنمود حدیث:

در ایام بیماری مشروع است که گفتن این ورد در برگیرنده توحید و نفی شرک بوده امر را به الله که تقدیر در دست اوست میسپارد و در پایان رسول اکرم ص فرموده است: الله در جواب بندهاش که این ورد را میخواند میگوید: «لا اله الا انا وأنا اکبر» «جز من معبودی نیست و من بزرگترم».

فوائد حدیث:

1- فضیلت کسی که این ذکر را با یقین بخواند سپس بمیرد چنانکه رسولاکرمص فرمود: هر کس آن را در بیماری بخواند و بمیرد آتش دوزخ به او اصابت نمیکند.

2- انسان مسلمان با توحید و بندگی الله متعال زنده است و با آن میمیرد.

(52) تلقین لاَ إِلَهَ إِلاَّ الله به شخص در حال احتضار (سکرات)

153- «مَنْ كَانَ آخِرُ كَلاَمِهِ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ دَخَلَ الـجَنَّةَ»([183]).

«هر کس آخرین سخنش «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ» باشد، وارد بهشت مىگردد».

معنی کلمات حدیث:

لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ: یعنی کلمه توحید به صورت کامل: لااله الا الله محمد رسول الله.

رهنمود حدیث:

در این حدیث مژدهی خیلی خوبی برای گویندهی کلمه توحید در پایان زندگی و هنگام مرگ بیان شده است باید دانست که مردم هنگام مرگ بر دو نوع اند:

1- یکی آن که خودش کلمه را بر زبان میآورد.

2- کسی که گفتن کلمه برایش دشوار است. به چنین فردی باید کلمه را با مهربانی تمام تلقین نمود چنانکه رسول اکرم ص فرمود: «لقنوا موتاکم لاإله إلاَّ الله» به کسانی که در حال مردن هستند کلمه را تلقین کنید. و اما حدیثی که میگوید میت را در قبر تلقین بدهید صحیح نمیباشد.

فوائد حدیث:

1- کسی که با این کلمه از نظر گفتار و کردار و باور زندگی بکند امید زیادی میرود که خاتمه بالخیر شود و موفق به گفتن آن در آخرین لحظات زندگی شود.

چنانکه خداوند میفرماید:

﴿يُثَبِّتُ ٱللَّهُ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ بِٱلۡقَوۡلِ ٱلثَّابِتِ فِي ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَا وَفِي ٱلۡأٓخِرَةِۖ وَيُضِلُّ ٱللَّهُ ٱلظَّٰلِمِينَۚ وَيَفۡعَلُ ٱللَّهُ مَا يَشَآءُ٢٧﴾ [إبراهیم: 27].

«الله، مؤمنان را در زندگی دنیا و آخرت با سخن استوار، ثابت و پایدار میگرداند و الله ستمکاران را گمراه میکند و هر چه بخواهد، انجام میدهد».

2- این کلمه شرایط و موانعی دارد که باید انسان مسلمان به خوبی آنها را فراگیرد و بداند.

3- از علامات حسن خاتمه این است که انسان هنگام مرگ، مخلصانه این کلمه را بر زبان بیاورد و این باعث بخشیده شدن گناهانش میشود چرا که اخلاص از توبه و پشیمانی سرچشمه میگیرد.

(53) دعای انسان مصیبت زده

154- «إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُوْنَ، اَللهم أجُرْنِيْ فِيْ مُصِيْبَتِيْ وَأَخْلِفْ لِيْ خَيْرًا مِنْهَا»([184]).

«بدون تردید ما از آنِ الله هستیم و بازگشت همهى ما بهسوى اوست. الهى! مرا در مقابل مصیبت، پاداش ده و در عوض آن، چیز بهترى به من عنایت فرما».

کلمات حدیث

أجُرْنِيْ: به من پاداش ده.

أَخْلِفْ: جایگزین ده.

رهنمود حدیث:

در این حدیث به گفتن «إنا لله وإنا إلیه راجعون» هنگام مواجه شدن با مصیبت توصیه شده است و به گوینده آن اجر و پاداش بزرگی وعده داده شده. چنانکه الله متعال میفرماید: ﴿وَلَا تَقُولُواْ لِمَن يُقۡتَلُ فِي سَبِيلِ ٱللَّهِ أَمۡوَٰتُۢۚ بَلۡ أَحۡيَآءٞ وَلَٰكِن لَّا تَشۡعُرُونَ١٥٤ وَلَنَبۡلُوَنَّكُم بِشَيۡءٖ مِّنَ ٱلۡخَوۡفِ وَٱلۡجُوعِ وَنَقۡصٖ مِّنَ ٱلۡأَمۡوَٰلِ وَٱلۡأَنفُسِ وَٱلثَّمَرَٰتِۗ وَبَشِّرِ ٱلصَّٰبِرِينَ١٥٥ ٱلَّذِينَ إِذَآ أَصَٰبَتۡهُم مُّصِيبَةٞ قَالُوٓاْ إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّآ إِلَيۡهِ رَٰجِعُونَ١٥٦ أُوْلَٰٓئِكَ عَلَيۡهِمۡ صَلَوَٰتٞ مِّن رَّبِّهِمۡ وَرَحۡمَةٞۖ وَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُهۡتَدُونَ١٥٧﴾ [البقرة:154-157].

ترجمه: «و به کسانی که در راه الله کشته میشوند، مُرده نگویید؛ بلکه آنها زندهاند، ولی شما احساس نمیکنید. ما بطور قطع شما را با اموری (مثل) ترس، گرسنگی، به وجود آمدن نقص در اموال و نیز با مصیبتهای جانی و کاهش محصولات، آزمایش میکنیم. و به صابران مژده بده. کسانی که هرگاه مصیبتی به آنان میرسد، میگویند: ما از آنِ الله هستیم و به سوی الله باز میگردیم. درود و رحمت الله، شامل حال این گروه میشود؛ و اینها، هدایت یافته‏اند».

و بعد از خواندن این ورد باید از الله طلب اجر و پاداش در مقابل مصیبتی که دست داده نمود و همچنین از او خواست تا عوض بهتری از آنچه از دست رفته است بدهد. رسول اکرم ص به کسی که با صداقت و یقین این ورد را بخواند وعده داده که الله متعال به او جایگزین بهتری خواهد داد.

فوائد حدیث:

1- مسلمان واقعی همیشه راضی به قضای الهی بوده هنگام مصیبت صبر را پیشه سازد.

2- قضا و قدر الهی همهاش بر اساس عدل و فضل ایشان است.

3- گاهی ممکن است کاری که به ظاهر ناپسند و به ضرر است عاقبت و پایان خوبی داشته باشد که ما نمیدانیم ﴿وَٱللَّهُ يَعۡلَمُ وَأَنتُمۡ لَا تَعۡلَمُونَ﴾ [البقرة:216]. «الله میداند و شما نمیدانید».

(54) دعای بعد از خروج روح و بستن چشمان میت

155ـ «اَللهم اغْفِرْ لِفُلاَنٍ (بِاسْمِهِ) وَارْفَعْ دَرَجَتَهُ فِي الْـمَهْدِيِّيْنَ، وَاخْلُفْهُ فِيْ عَقِبِهِ فِي الْغَابِرِيْنَ، وَاغْفِرْ لَنَا وَلَهُ يَا رَبَّ الْعَالَمِيْنَ، وَافْسَحْ لَهُ فِيْ قَبْرِهِ وَنَوِّرْ لَهُ فِيْهِ»([185]).

«اى الله! فـلان را ببخشاى (نامش را بزبان آورد)، و درجهى او را در میان هدایت یافتگان، رفیع بگردان، و فرزندانش را در میان بازماندگان، سرپرستى کن، و ما و او را ببخشاى، اى پروردگار جهانیان، یا الله! قبرش را وسیع و منوّر بگردان».

معنی کلمات حدیث:

الْغَابِرِيْنَ: بازماندگان.

افْسَحْ: وسعت ده.

رهنمود حدیث:

این حدیث بیانگر رهنمود زیبایی از جانب رسول اکرم ص به امت خویش است که هر گاه انسان در شُرف مرگ و رحلت از این جهان باشد، بستگان و اطرافیانش باید چشمان او را ببندند کاری که رسول اکرم ص با ابو سلمه کرد و فرمود: «روح وقتی از کالبد جدا میشود چشمها آنرا دنبال میکنند» با شنیدن این سخن، اطرافیان ابو سلمه شروع به گریه و شیون کردند. رسول اکرم ص خطاب به آنان فرمود: علیه خودتان جز دعای خیر چیزی نگویید چرا که فرشتگان برآنچه شما میگویید «آمین» میگویند. سپس رسول اکرم ص در حق ابو سلمه دعای فوق را خواند.

فوائد حدیث:

1- ابو سلمه دارای جایگاه رفیعی نزد رسول اکرم ص بود چرا که نخستین کسی بود که همراه خانواده به حبشه سپس به مدینه هجرت نمود.

2- اثبات عذاب قبر و نعمتهایش بهدلیل دعای رسول اکرم ص برای ابو سلمه که فرمود: بارالها! قبرش را گشاده و منور ساز.

3- دعا بیش از هر چیز دیگری برای میت سودمند است.

(55) دعا برای میت در نماز جنازه

156ـ «اَللهم اغْفِرْ لَهُ وَارْحَمْهُ، وَعَافِهِ، وَاعْفُ عَنْهُ، وَأَكْرِمْ نُزُلَهُ، وَوَسِّعْ مُدْخَلَهُ، وَاغْسِلْهُ بِالْـمَاءِ وَالثَّلْجِ وَالْبَرَدِ، وَنَقِّهِ مِنَ الـْخَطَايَا كَمَا نَقَّيْتَ الثَّوْبَ الأَبْيَضَ مِنَ الدَّنَسِ، وَأَبْدِلْهُ دَارًا خَيْرًا مِنْ دَارِهِ، وَأَهْلاً خَيْرًا مِنْ أَهْلِهِ، وَزَوْجًا خَيْرًا مِنْ زَوْجِهِ، وَأَدْخِلْهُ الـْجَنَّةَ، وَأَعِذْهُ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ [وَعَذَابِ النَّارِ]»([186]).

«بار الها! او را ببخش، و بر او رحم کن، و عافیت نصیبش بگردان، و از وى گذشت کن. الهى! میهمانى او را گرامى بدار، و قبرش را وسیع بگردان، و او را با آب و برف و تگرگ بشوى، و از گناهان، چنان پاکش بگردان که لباس سفید را از آلودگى، پاک و تمیز مىگردانى. پروردگارا! به او خانه اى بهتر از خانه اش، و خانواده اى بهتر از خانواده اش، و همسرى بهتر از همسرش، عنایت بفرما، و او را وارد بهشت کن، و از عذاب قبر و دوزخ پناهش ده».

معنی کلمات حدیث:

عَافِهِ: از مصیبتهای بعد از مرگ نجاتش ده.

أَكْرِمْ نُزُلَهُ: با رحمت خویش اورا وارد بهشت ساز.

وَسِّعْ مُدْخَلَهُ: قبرش را وسیع کن.

زَوْجًا خَيْرًا مِنْ زَوْجِهِ: به او همسری بهتر عطا کن یعنی زنی از زنان بهشتی نصیبش کن.

رهنمود حدیث:

این دعا یکی از دعاییها است که رسول اکرم ص در نمازهای میت و بعد از گفتن تکبیر سوم میخوانده است و هر چه تعداد نمازگزاران بیشتر باشد بهتر است چرا که آنها شفاعت کنندگان در حق میت هستند ، بهویژه اگر دارای اعتقاد سالم و عمل نیک باشند.

فوائد حدیث:

1- سودمند شدن دعای انسانهای نیک برای میت که این از برکات الهی در حق امت توحید است.

2- نماز بر میت نشانهی همدردی اجتماعی بین مسلمانها است.

3- در دعا برای میت مرد، کلمات و ضمیر مذکر و برای میت زن کلمات و ضمیر مؤنث بکار برده شود و اگر میداند که میت مذکر است یا مونث و از کلمه و ضمیر مونث استفاده کند و هدفش جنازه باشد اشکالی ندارد مثل اینکه بگوید: «اغفرلها...یعنی للجنازة....».

- در پایان این حدیث سخنی از راوی نقل شده که ذکر آن در اینجا خالی از لطف نیست او میگوید: با شنیدن این دعای پر خیر و برکت آنهم از رسول اکرم ص، آرزو کردم من جای آن میت بودم و رسول اکرم ص این دعا را درحق من میخواند-.

157ـ «اَللهم اغْفِرْ لِـحَيِّنَا وَمَيِّتِنَا، وَشَاهِدِنَا، وَغَائِبِنَا وَصَغِيْرِنَا وَكَبِيْرِنَا، وَذَكَرِنَا وَ اُنْثَانَا. اَللهم مَنْ أَحْيَيْتَهُ مِنَّا فَأَحْيِهِ عَلَى اْلإِسْلاَمِ، وَمَنْ تَوَفَّيْتَهُ مِنَّا فَتَوَفَّهُ عَلَى اْلإِيْمَانِ، اَللهم لاَ تَحْرِمْنَا أَجْرَهُ وَلاَ تُضِلَّنَا بَعْدَهُ»([187]).

«الهى! زنده و مرده، حاضر و غایب، کوچک و بزرگ، مرد و زن ما را مورد آمرزش قرار دهد، یا الله! هر کسى را از میان ما زنده نگه مىدارى، بر اسلام زندهاش نگاه دار، و هر کسى را میرانى، بر ایمان بمیران. بار الها! از اجر این متوفّى ما را محروم مگردان، و بعد از وى ما را گمراه نکن».

معنی کلمات حدیث:

لاَ تَحْرِمْنَا أَجْرَهُ: ما را از پاداش خواندن نماز بر او محروم نساز.

رهنمود حدیث:

این حدیث بیانگر میزان شفقت و خیرخواهی رسول اکرم ص نسبت به امتش میباشد. چنانکه این مطلب از دعای ایشان که مستجاب الدعا بود به خوبی هویدا است. ایشان در دعای خویش فرمود:

زندگی مرا بر اسلام قائم بدار یعنی تسلیم دستورات و ارکان ظاهری دین باشیم واین چیزی است که تا وقتی انسان در قید حیات است باید، پایبند آن باشد سپس فرمود: ما را برایمان بمیران یعنی با باور قلبی و تصدیق باطنی به احکام و فرامین دینیای که در زندگی با آن سر و کار داشتهایم و زندگی را با آن سپری نمودهایم.

فوائد حدیث:

1- ثبوت دعاهای متنوع از رسول اکرم ص بهویژه در حق اموات.

2- دعای خالصانه چیزی است که هم میت بدان نیاز دارد و هم خود دعا کننده. زیرا برای میت بمنزلهی شفاعت در حق اوست.

3- استحباب طلب استقامت همیشگی بر دین و ایمان چرا که انسان تا زنده است از شر شیطان و فتنهها در امان نیست.

158ـ «اَللهم إِنَّ فُلاَنَ بْنَ فُلاَنٍ فِيْ ذِمَّتِكَ، وَحَبْلِ جِوَارِكَ، فَقِهِ مِنْ فِتْنَةِ الْقَبْرِ وَعَذَابِ النَّارِ، وَأَنْتَ أَهْلُ الْوَفَاءِ وَالْـحَقِّ، فَاغْفِرْ لَهُ وَارْحَمْهُ إِنَّكَ أَنْتَ الْغَفُوْرُ الرَّحِيْمُ»([188]).

«یا الله! همانا فلان پسر فلان در امان و پناه تو است، پس او را از فتنهى قبر و عذاب دوزخ نجات بده، بدون شک تو اهل وفا و حقّ هستى. الها! او را ببخشاى و بر وى رحم کن، همانا تو بخشاینده و مهربانى».

کلمات حدیث

ذِمَّتِكَ: در حفظ و رعایت تو.

حَبْلِ جِوَارِكَ: یعنی از کسانی که به ریسمان تو (قرآن) چنگ زدهاند و شاید اشاره به این آیه داشته باشد: ﴿وَٱعۡتَصِمُواْ بِحَبۡلِ ٱللَّهِ جَمِيعٗا﴾ [آل عمران: 103]. «همگی به ریسمان الهی چنگ بزنید».

[«حَبْلِ جِوَارِكَ» اشاره به تعهدات فامیلی رایج در میان اعراب دارد وقتی شخص در اماکن در میآید کسی حق تعرض به او ندارد در اینجا شخص در امان الله متعال در میآید و از آفات و بلاها محفوظ میماند][189].

رهنمود حدیث

در دعا برای میت باید زاری و التماس نمود چراکه میت به ملاقات پروردگارش رفته و نیاز شدید به دعای برادران مخلص و یکتاپرست خود دارد. همچنین الله متعال در این دعا توصیف شده که اهل وفا و پایبند به تعهدات است که این کار با ترحم و بخشش بندگانی که به ندای الله و پیامبرش لبیک گفته، به او ایمان آوردهاند و بر ایمان از دنیا رفتهاند تحقق مییابد.

فوائد حدیث

1- مشروعیت دعا برای میت با ذکر نام و نام پدرش، زیرا نسب انسان چه در دنیا و چه در آخرت به پدرش ختم میشود و نه به مادرش آنگونه که برخی پنداشتهاند.

2- گاهی دعا با صدای بلند بهخاطر آموزش مردم اشکالی ندارد. چنانچه در این روایت روای میگوید: شنیدم که رسول اکرم ص چنین دعا میکرد.

159 ـ «اَللهم عَبْدُكَ وَابْنُ أَمَتِكَ اِحْتَاجَ إِلَى رَحْمَتِكَ، وَأَنْتَ غَنِيٌّ عَنْ عَذَابِهِ، إِنْ كَانَ مُحْسِنًا فَزِدْ فِيْ حَسَنَاتِهِ، وَإِنْ كَانَ مُسِيْئًا فَتَجَاوَزْ عَنْهُ»([190]).

«اى الله! این شخص بندهى تو و فرزند کنیز تو است که به رحمت تو نیازمند است، و تو از عذاب دادن او بى نیازى، اگر نیکوکار است بر نیکىهایش بیفزاى، و اگر بدکار است از او گذشت بفرما».

کلمات حدیث:

َتَجَاوَزْ عَنْهُ: از او بگذر. یعنی او را مورد رحمت و بخشش قرار ده.

رهنمود حدیث

انسان چه مرده و چه زنده از رحمت الله بینیاز نیست. ولی پروردگار عالم نه از اطاعت و بندگی بندگان سودی میبرد و نه از نافرمانی آنان متضرر میشود. چرا که او بینیاز از آفریدگان و همهی آفریدگان به شدت نیازمند به او هستند. از این رو ما در حق مردگانی که دارای اعمال نیک بوده اند دعا میکنیم که الله متعال به نیکیها و مقام آنها در بهشت بیفزاید واگر خطا کار و ستم پیشه بوده اند از الله میخواهیم که از گناهان و لغزشهای آنان صرف نظر کند.

فوائد حدیث:

1- دعا در حق مردگان - اگر الله بخواهد - برای آنان مفید واقع خواهد شد.

2- همهی کارها در دست الله متعال است بنابراین روا نسیت که جز الله به فریاد خوانده شود نه فرشتهی مقربی و نه پیامبری و نه کسی دیگر از اولیاء الهی را.

(56) دعا در نماز میت برای کودک

160ـ «اَللهم أَعِذْهُ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ»([191]).

«خداوندا! او را از عذاب قبر پناه ده».

اگر دعاى زیر خوانده شود نیز خوب است:

«اَللهم اجْعَلْهُ فَرَطًا وَذُخْرًا لِوَالِدَيْهِ، وَشَفِيْعًا مُجَابًا. اَللهم ثَقِّلْ بِهِ مَوَازِيْنَهُمَا وَأَعْظِمْ بِهِ أُجُوْرَهُمَا، وَأَلْـحِقْهُ بِصَالِحِ الْـمُؤْمِنِينَ، وَاجْعَلْهُ فِيْ كَفَالَةِ إِبْرَاهِيْمَ، وَقِهِ بِرَحْمَتِكَ عَذَابَ الْـجَحِيْمِ، وَأَبْدِلْهُ دَارًا خَيْرًا مِنْ دَارِهِ، وَأَهْلاً خَيْرًا مِنْ أَهْلِهِ، اَللهم اغْفِرْ لأَسْلاَفِنَا، وَأَفْرَاطِنَا، وَمَنْ سَبَقَنَا بِاْلإِيْمَانِ»([192]).

«خدایا! او را میزبان و ذخیره و شفاعت کننده اى که شفـاعتش قبـول شود براى پدر و مادرش قرار بده. خدایا! بهوسیلهى او ترازوى حسنات پدر و مادرش را سنگین بگردان، و بر پاداش آنها بیفزاى، و او را به مؤمنان نیکوکار ملحق بگردان، و در کفالت ابراهیم قرار ده، و به رحمت خود از عذاب دوزخ حفظ کن، و خانهاى بهتر از خانهاش، و خانوادهاى بهتر از خانوادهاش به او عطا فرما، خدایا! گذشتگان و کسانى را که پیش از ما رفتهاند و آنـهایى را که در ایـمان بر ما سبـقت جسته اند بیامرز».

معنی کلمات حدیث:

فَرَطًا: عمل نیک از پیش فرستاده شده.

ذُخْرًا: اندوختهای.

أَسْلاَفِنَا: گذشتگان ما.

رهنمود حدیث:

این حدیث جواز خواندن نماز جنازه کودکان را میرساند. به دلیل عموم گفتار رسول اکرم ص که میفرماید: «والطفل يصلي عليه». «بر کودک نماز خوانده شود» اما سنت است که برای پدر و مادر آن کودک دعای مغفرت و رحمت کرد. چرا که کودک گنجشکی از گنجشکهای بهشت است. البته نا گفته نماند که ما اجازه نداریم در مورد فرد خاصی اذعان کنیم که اهل بهشت است مگر کسیکه در حق او نص صریحی وجود داشته باشد.

ضمنا:

1- نماز جنازه بر کودکان واجب نیست بدلیل اینکه رسول اکرم ص بر فرزند خردسالش؛ ابراهیم نماز جنازه نخواند، ولی خواندن نیز اشکالی ندارد.

2- همچنین نماز و دعا در حق کودکی مشروع است که روح در او دمیده شده باشد و قبل از آن نیست.

161ـ حسن سورهى فاتحه را بر کودک مىخواند و سپس این ذکر را مىخواند «اَللهم اجْعَلْهُ لَنَا فَرَطًا، وَسَلَفًا، وَأَجْرًا»([193]).

«خدایا! او را براى ما پیشکسوت و ذخیره و ثوابى قرار ده».

حسن بر کودکان سوره فاتحه را میخواند سپس میگفت: «اللهم اجعله لنا فرطا وسلفا وأجره».

معنی کلمات حدیث:

فَرَطًا: پیش کسوت در بهشت.

سَلَفًا: پیش کسوت در بهشت.

رهنمود حدیث:

الله متعال در کتابی نزد خود که به هیچ وجه قابل تغییر و تبدیل نیست همهی مقادیر از جمله مدت عمر هر انسان را طبق حکمت خویش نوشته است. بنابراین، انسان فقط باید خوشبین و خشنود و تسلیم امر پروردگار چرا که الله متعال به حال بندگانش از خودشان نیز مهربانتر است.

فوائد حدیث:

1- همیشه باید جهت استقبال از مرگ آماده بود چرا انسان نمیداند که چهوقت مرگش فرا میرسد.

2- الله متعال برای کسیکه فرزند یا فرزندان خردسالش بمیرد و صبر پیشه سازد پاداش بزرگی تدارک دیده است.

3- مرگ بستگی به سن و سال انسان ندارد بلکه سر موعد مقرر میرسد.

(57) دعای تسلیت گفتن

162ـ «إِنَّ للهِ مَا أَخَذَ، وَلَهُ مَا أَعْطَى وَكُلُّ شَيْءٍ عِنْدَهُ بِأَجَلٍ مُسَمَّى … فَلتَصْبِرْ وَلْتَحْتَسِبْ» [بخارى 2/80 ومسلم 2/636].

«همانا آنچه را که خداوند گرفت، از آنِ خودش بود، و آنچه را که داده است نیز مال خود او مىباشد، مسلّماً هر چیز، میعاد معینى دارد، لذا باید صبر کنى و امید ثواب داشته باشى».

«أَعْظَمَ اللهُ أَجْرَكَ وَأَحْسَنَ عَزَاءَكَ وَغَفَرَ لِـمَيِّتِكَ»([194]).

«الله! اجرت را بزرگ گرداند و عزایت را نیکو کند، و میتت را بیامرزد». و اگر دعاى فوق را بخواند خوب است.

معنی کلمات حدیث:

وَلْتَحْتَسِبْ: صبر به نیت ثواب پیشه کند.

رهنمود حدیث:

زینب؛ دختر گرامی رسول اکرم ص کسی را دنبال پدربزرگوار خویش فرستاد تا بر بالین فرزند خردسال زینب که در حال مردن بود تشریف بیاورد. رسول اکرم ص به دخترش سلام فرستاد و او را توصیه به صبر و دعا نمود. زینب دوباره کسی نزد ایشان فرستاد و سوگند داد که حتما تشریف بیاورد. رسول اکرم ص با جمعی از یارانش تشریف برد و کودک را در حالی که به نفس نفس افتاده بود در دست گرفت و اشک از چشمان رسول اکرم ص سرازیر شد. سعد بن عباده در مورد اشک ریختن رسول الله پرسید؟ فرمود: اینها نشانهی رحمتی است که الله متعال در دل بندگانش قرار داده و رحمت او شامل بندگانی خواهد بود که اهل ترحم باشند.

فوائد حدیث:

1- فرزند امانتی است الهی و هر گاه او امانتش را پس گرفت باید صبر را پیشه ساخت و سر تسلیم فرود آورد.

2- جواز فرا خواندن انسان نیک و بزرگوار بر بالین بیماری که در حال وفات است.

3- استحباب عیادت بیمار گر چه کوچک باشد.

4- جواز گریه کردن و اشک ریختن برای میت به شرطی که همرا با نوحه و دیگر کارهای ناجایز نباشد.

- حدیثی که تعزیه را تا سه روز محدود میداند صحیح نمیباشد [195].

- همچنین حدیثی که میگوید: پاداش عرض تعزیه به مصیبت دیده مانند پاداش خود مصیبت دیده است اگر صبر پیشه سازد، ضعیف است. نگا (الاوراء:765).

(58) دعا هنگام نهادن میت در قبر

163ـ «بِسْمِ اللهِ وَعَلَى سُنَّةِ رَسُوْلِ اللهِ»([196]).

سُنَّةِ رَسُوْلِ اللهِ: یعنی روش و عملکرد رسول الله.

رهنمود حدیث:

مستحب است که این دعا هنگام گذاشتن میت درون قبر توسط کسیکه این کار بهعهده اوست خوانده شود. البته این دعا به دو سبک دیگر نیز نقل شده که عبارتاند از:

1- بسم الله على ملة رسول الله.

2- بسم الله وبالله و على ملة رسول الله. نگا: «احکام جنایز».

و همهی اینها بیانگر یک واقعیت است و آن اینکه مرگ و زندگی انسان مسلمان باید طبق رهنمود رسول اکرم ص باشد.

فوائد حدیث:

1- یادگیری سنت رسول اکرم ص و یاد دادن و نشر آن خیر بزرگی در دنیا و آخرت بههمراه خواهد داشت.

2- دین اسلام، ابعاد مختلف زندگی بشر از تولد تا مرگ را در بر میگیرد.

(59) دعای بعد از دفن میت

164-رسول اکرم ص بعد از دفن میت قدری توقف مینمود و میفرمود: برای برادرتان طلب آمرزش و استقامت کنید چرا که او اکنون مورد بازخواست قرار خواهد گرفت. «اَللهم اغْفِرْ لَهُ اَللهم ثَبِّتْهُ»([197]).

«بار الها! او را بیامرز و او را [در پاسخ به سؤالات منکر و نکیر] ثابت قدم بدار».

معنی کلمات حدیث:

ثَبِّتْهُ: یعنی هنگام سوال فرشتگان او را ثابت قدم نگهدار.

رهنمود حدیث:

این حدیث بیانگر اثبات سوال دو فرشته در قبر میباشد. و در مورد محتوای سؤالات در احادیث صحیح دیگری نقل شده که از او در مورد پروردگار، دین و پیامبر میپرسند. واین براساس رحمت الهی است که پیشاپیش، سؤالات را به ما گفته است تا در فکر پاسخ آنها باشیم. گر چه پاسخ دادن در آنجا کار آسانی نیست مگر کسیکه در زندگی این سه چیز را داشته باشد و بر آن بمیرد. چنانکه الله متعال میفرماید: ﴿يُثَبِّتُ ٱللَّهُ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ بِٱلۡقَوۡلِ ٱلثَّابِتِ فِي ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَا وَفِي ٱلۡأٓخِرَةِۖ وَيُضِلُّ ٱللَّهُ ٱلظَّٰلِمِينَۚ وَيَفۡعَلُ ٱللَّهُ مَا يَشَآءُ٢٧﴾ [إبراهیم: 27].

ترجمه: «الله، مؤمنان را در زندگی دنیا و آخرت با سخن استوار، ثابت و پایدار میگرداند و الله ستمکاران را گمراه میکند و هر چه بخواهد، انجام میدهد».

1- استحباب طلب آمرزش برای میت پس از دفنش و دعای استقامت برای وی.

2- اثبات سؤال قبر توسط دو فرشته به نامهای منکر و نکیر.

3- تلقین میت بعد از دفن در مورد پاسخ فرشتهها درست نبوده، اگر روایتی در این باره نقل شود صحیح نیست.

(60) دعای زیارت قبور

165ـ «اَلسَّلاَمُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الدِّيَارِ، مِنَ الْـمُؤْمِنِيْنَ وَالْـمُسْلِمِيْنَ، وَإِنَّا إِنْ شَاءَ اللهُ بِكُمْ لاَحِقُوْنَ [وَيَرْحَمُ اللهُ الْـمُسْتَقْدِمِيْنَ مِنَّا وَالْـمُسْتَأْخِرِيْنَ] أَسْأَلُ اللهَ لَنَا وَلَكُمُ الْعَافِيَةَ»([198]). «سلام بر شما اى اهل این منزل، که مؤمن و مسلمان هستید، همانا ما نیز ـ إن شاء الله ـ به شما ملحق خواهیم شد، و خداوند بر گذشتگان و آیندگان ما رحم کند، از خدا براى خودمان و شما عافیت مىطلبیم».

معنی کلمات حدیث:

1- أَهْلَ الدِّيَارِ: یعنی ساکنان قبرستان.

2- الْعَافِيَةَ: رهایی ازآزمایش و عذاب قبر.

رهنمود حدیث:

این حدیث بیانگر استحباب دعا و طلب رحمت و آمرزش برای خفتگان در خاک توسط کسی است که از کنار قبرستان عبور میکند یا به قصد پند و عبرت گرفتن به آنجا سر میزند همچنین بیانگر شفقت رسول اکرم ص نسبت به مردههای امتش میباشد. بنابراین به یاران و دیگر افراد امت خویش میآموزد که در حق گذشتگان و اموات مسلمین دعا کنند. همچنین این دعا اشاره به این مطلب دارد که روزی همه خواهند مرد و به کاروان خفتگان در خاک خواهند پیوست و کسانی که قبلا مردهاند پیشکسوتان ما بهحساب میآیند.

فوائد حدیث:

1- شایسته است که برای اموات مسلمین دعای خیر و رحمت نمود و از ذکر معایب آنان باید خود داری کرد.

2- جواز استفاده از واژهی «اهل» برای ساکنان هر مکانی چه زنده باشند چه مرده.

3- مرده باید در قبرستان دفن شود نه در مسجد و نه در مکانهای دور و تنها؛ و اگر کسی چنین وصیتی هم بکند نباید به وصیتش عمل کرد.

(61) دعا هنگام وزیدن باد

166ـ «اَللهم إِنِّيْ أَسْأَلُكَ خَيْرَهَا، وَأَعُوْذُ بِكَ مِنْ شَرِّهَا». [أبو داود 4/326 وابن ماجه 2/1228 ونگا: صحیح ابن ماجه 2/305].

«بار الها! من از تو خیر این باد را مىخواهم، و از شرّ آن به تو پناه مىبرم».

معنی کلمات حدیث:

- أَسْأَلُكَ خَيْرَهَا: یعنی خیر و خوبی باد را از تو میخواهم مانند اینکه ابرهای بارانزا که خیر فراوانی به دنبال دارد.

- أَعُوْذُ بِكَ مِنْ شَرِّهَا: یعنی از شر باد به تو پناه میبرم مانند بادهای ویران کننده.

روح الله: رحمت الله.

رهنمود حدیث:

در این حدیث که دعای فوق بخشی از آن است رسول اکرم ص از ناسزاگویی به باد منع کرده، فرموده است باد از جانب خدا با رحمت و عذاب میآید به آن ناسزا نگوئید فقط از الله متعال خوبی آن را طلب کنید و از بدی آن به وی پناه ببرید.

فوائد حدیث:

1- باد مأموری از مأموران الهی است که فقط به اذن و ارادهی او میوزد.

2- باد نشانهای از نشانههای خداوند است که ناسزا گویی به آن جایز نیست چرا که فرستندهی آن الله است و هرگونه ناسزا گویی بر میگردد به ایشان.

3- برای انسان مؤمن شایسته نیست که به سایر موجودات ناسزا بگوید تا چه رسد به انسانها.

167ـ «اَللهم إِنِّيْ أَسْأَلُكَ خَيْرَهَا وَخَيْرَ مَا فِيْهَا، وَخَيْرَ مَا أُرْسِلَتْ بِهِ، وَأَعُوْذُ بِكَ مِنْ شَرِّهَا وَشَرِّ مَا فِيْهَا، وَشَرِّ مَا أُرْسِلَتْ بِهِ». [مسلم 2/616، و بخارى 4/76].

«الهى! من از تو خیر این باد، و خیر آنچه را که در آن قرار دارد، و خیر آنچه را که این باد براى آن فرستاده شده است، مسألت مىنمایم، و از شرّ این باد، و شرّ آنچه در آن قرار دارد، و شرّ آنچه براى آن فرستاده شده است، به تو پناه مىبرم».

رهنمود حدیث:

این حدیث بیانگر میزان شفقت رسول اکرم ص نسبت امت خویش میباشد چنانکه عایشه ل میگوید: رسول اکرم ص در روزهای غبار آلود و روزی که باد تندی میوزید رنگ چهرهاش دگرگون میشد و بیقرار به این سو و آن سو قدم میزد تا اینکه باران میبارید، خوشحال میشد و آن حالت بر طرف میگردید. عایشه میگوید: علت این امر را جویا شدم؟ فرمود: «میترسم که عذابی بر امت من فرود آید».

اشاره به عذابی مینمود که بهصورت باد بر قوم عاد فرود آمد چنانکه الله متعال میفرماید: ﴿فَلَمَّا رَأَوۡهُ عَارِضٗا مُّسۡتَقۡبِلَ أَوۡدِيَتِهِمۡ قَالُواْ هَٰذَا عَارِضٞ مُّمۡطِرُنَا﴾ [الأحقاف:24].

ترجمه: «پس هنگامی که عذاب را به صورت ابر گستردهای مشاهده کردند که رو به دشتها و آبگیرهایشان نهاده بود، گفتند: «این، ابری است که بر ما خواهد بارید».

فوائد حدیث:

1- بادها بر دو نوعاند:

الف) بادهای عادی که ترسناک نیستند و هنگام وزیدن آنها نیاز به خواندن دعایی نیست.

ب) بادهای شدید و طوفانهای ویران کن که هنگام وزیدن آنها خواندن دعای فوق سنت است.

2- نباید انسان مسلمان در طلب باران چشم امید به بادها بدوزد بلکه امیدش فقط بر الله متعال باشد که او طبق علم و حکمت خویش باران میباراند.

3- هنگام بروز هر حادثه طبیعی باید به الله متعال پناه برد و از او کمک خواست.

(62) دعای موقع رعد و برق

168- عبدالله بن زبیر وقتی صدای رعد و برق را میشنید هر سخن دیگری را قطع میکرد و این ورد را میخواند: «سُبْحَانَ الَّذِيْ يُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَالـمَلاَئِكَةُ مِنْ خِيْفَتِهِ»([199]).

«پاک و منزّه است آن ذاتى که رعد، پاکىاش را بیان مىنماید و او را ستایش مىکند، و فرشتگان نیز از بیم او، تسبیح مىگویند».

معنی کلمات حدیث:

مِنْ خِيْفَتِهِ: از ترس وی بهخاطر عظمتش.

رهنمود حدیث:

به هر حال جهان هستی چه قسمت بالا و چه قسمت پائین همه از آن الله متعال و مقهور فرمان اوست و این ورد بر گرفته از آیه دوازدهم سوره رعد است: ﴿هُوَ ٱلَّذِي يُرِيكُمُ ٱلۡبَرۡقَ خَوۡفٗا وَطَمَعٗا وَيُنشِئُ ٱلسَّحَابَ ٱلثِّقَالَ١٢ وَيُسَبِّحُ ٱلرَّعۡدُ بِحَمۡدِهِۦ وَٱلۡمَلَٰٓئِكَةُ مِنۡ خِيفَتِهِ﴾ [الرعد: 12-13]. ترجمه: «او ذاتی است که برق را برای بیم و امید به شما نشان میدهد و ابرهای سنگین و بارور را پدید میآورد. و رعد، با حمد و ستایش پروردگار او را به پاکی یاد میکند و فرشتگان از بیمش او را میستایند و سپاس میگزارند».

از این رو وقتی ابن زبیر صدای رعد و برق را میشنید سخن را قطع مینمود و ورد فوق را میخواند.

[علی، ابن عباس و بیشتر مفسرین میگویند: «رعد» نام فرشتهای است که ابرها را به این سو و آنسو میبرد. چنانکه در روایتی که امام احمد و ترمذی آنرا نقل کرده اند و شیخ آلبانی آنرا صحیح دانسته است رسول اکرم ص در جواب یهودیان در مورد رعد فرمود که فرشتهای است که ابرها را جابجا میکند. پرسیدند صدای رعد از چیست؟ رسول الله فرمود: این صدای برخورد ابرها است. یهودیان سخن رسول الله را تایید کردند]([200]).

فوائد حدیث:

1- تسبیح گفتن رعد و برق و فرشتگان برای الله متعال عبارت است از نفی شریک و فرزند از وی و اعتراف به اینکه فقط او پرودگار جهانیان است.

2- فراگیر بودن پادشاهی الله و دانش فراگیر وی که در برگیرنده هر چیزی است باعث افزایش ایمان بنده نسبت به الله متعال میشود.

3- رد ادعای اهل زیغ که میگویند: رعد صدای علی بن ابی الطالب است چنانکه شهرستانی در «ملل و نحل» نقل نموده است (ص 151).

(63) دعای طلب باران

169ـ «اَللهم أَسْقِنَا غَيْثًا مُغِيْثًا مَرِيْئًا مَرِيْعًا، نَافِعًا غَيْرَ ضَارٍّ، عَاجِلاً غَيْرَ آجِلٍ»([201]).

«الهى! به ما بارانى عطا فرما که باعث نجات گردد، گوارا و با خیر و برکت باشد، مفید و بدون ضرر باشد، زود ببارد و دیر نکند».

معنی کلمات حدیث:

1- غَيْثًا مُغِيْثًا: بارانی که ما را در کارهای خیر یاری میدهد.

2- مَرِيْئًا: پایان و نتیجهی خوبی داشته و مضر نباشد.

3- مَرِيْعًا: زیاد.

رهنمود حدیث:

این یکی از دعاهایی است که رسول اکرم ص در نماز طلب باران میخواند. این نماز در خشکسالی و قحطی باران خوانده میشود. امام با مردم دو رکعت مانند نماز عید میخواند سپس به ارشاد و نصیحت مردم میپردازد، آنها را به توبه از گناهان و ترک ظلم و ستم و بر گردانیدن حقوق و ترک کینه، دشمنی و حسادت فرا میخواند.

رسول اکرم ص با خشوع و فروتنی تمام، برای برگزاری این نماز بیرون میرفت و به زاری و التماس پروردگار خویش میپرداخت، ردایش را بر میگردانید. راوی حدیث میگوید: آنگاه به برکت دعای پیامبر از آسمان باران زیادی میبارید.

فوائد حدیث:

1- استغفار، توبه و پشیمانی باعث دفع بلا و مصبیت میگردد. چنانکه الله متعال فرموده است: ﴿فَقُلۡتُ ٱسۡتَغۡفِرُواْ رَبَّكُمۡ إِنَّهُۥ كَانَ غَفَّارٗا١٠ يُرۡسِلِ ٱلسَّمَآءَ عَلَيۡكُم مِّدۡرَارٗا١١ وَيُمۡدِدۡكُم بِأَمۡوَٰلٖ وَبَنِينَ وَيَجۡعَل لَّكُمۡ جَنَّٰتٖ وَيَجۡعَل لَّكُمۡ أَنۡهَٰرٗا١٢﴾ [نوح: 10-12]. ترجمه: «و گفتم: از پروردگارتان آمرزش بخواهید که بهراستی او، آمرزنده است. تا باران آسمان را پیاپی بر شما فرو فرستد. و با اموال و فرزندان، کمکتان کند و باغها و جویبارهایی برای شما پدید آورَد».

2- برگردانیدن ردا بهخاطر نیک فالی است که الله حالت آنها را به حالتی بهتر تبدیل نماید.

3- پذیرفته شدن فوری دعای رسول اکرم ص دلیل رسالت و نشانهی کرامت ایشان نزد پروردگارش میباشد.

170ـ «اَللهم أَغِثْنَا، اَللهم أَغِثْنَا، اَللهم أَغِثْنَا»([202]).

«بار الها! بر ما باران ببار، بر ما باران ببار، بر ما باران ببار».

رهنمود حدیث:

در مورد سبب ورود این دعا آمده است که مردی روز جمعه در حالی که رسول اکرم ص در حال ایراد خطبه بود وارد مسجد شد و گفت: ای رسول اکرم! چارپایان و مواشی از بین رفتند از الله بخواه تا باران ببارد. رسول اکرم ص دستهایش را بهسوی آسمان بلند کرد و سه بار فرمود: «اللهم اسقنا» «بار الها ! ما را آب بنوشان» راوی میگوید: بهخدا سوگند دیری نگذشت که کاربحایی رسید که تا شش روز خورشید را ندیدیم یعنی یک هفته کامل باران میبارید.

فوائد حدیث:

1- جواز گفتگو با امام در صورت نیاز در حال ایراد خطبه.

2- استحباب تکرار دعا سه بار و بیشتر.

3- جواز دعای طلب باران داخل خطبه.

4- اکتفا به نماز جمعه بهجای نماز طلب باران.

171ـ «اَللهم أَسْقِ عِبَادَكَ، وَبَهَائِمَكَ، وَانْشُرْ رَحْمَتَكَ، وَأَحْيِي بَلَدَكَ الْـمَيِّتَ»([203]).

«الهى! بندگانت و حیواناتت را سیراب بگردان، پروردگارا! رحمت خود را بگستران و زمینِ مردهات را زنده بگردان».

کلمات حدیث:

1- عِبَادَ: یعنی انسانها اعم از مرد، زن، برده و آزاده.

2- بَهَائِمَ: یعنی همهی جنبندگان و حشرات.

رهنمود حدیث:

پدید آورنده فقط پروردگار جهانیان است و باریدن باران دلیل رحمت او بر بندگان و جنبندگان است و زندگی در زمین به آب بستگی دارد.

فوائد حدیث:

1- رسول اکرم ص نسبت به مردم و سایر مخلوقات بسیار مهربان بود چنانکه این امر از دعای فوق به خوبی آشکار است.

2- نیاز دلها به وحی الهی مانند نیاز زمین به آب باران است.

(64) دعای هنگام باریدن باران

172- «اَللهم صَيِّبًا نَافِعًا»([204]).

«بار الها! باران بسیار و سودمند نازل فرما».

معنی کلمات حدیث:

الصيب: باران فراوان که روی زمین جاری شود.

رهنمود حدیث:

فرود آوردن باران از آسمان نعمتی از نعمتهای الهی بر بندگان است چنانکه باری تعالی خود از این نعمت بهعنوان منتی بر بندگان چنین یاد نموده است: ﴿وَهُوَ ٱلَّذِي يُنَزِّلُ ٱلۡغَيۡثَ مِنۢ بَعۡدِ مَا قَنَطُواْ وَيَنشُرُ رَحۡمَتَهُ﴾ [الشورى: 28]. «اوست که باران را بعد از آن که آنها نا امید شدهاند فرود میآورد و رحمتش را میگستراند».

رسول اکرم ص معمولا وقتی بارش باران آغاز میشد لباسش را از رویش بر میداشت تا آب به جسم مبارکش اصابت کند و میفرمود: اینها از جانب پروردگار میآید. چنانکه در روایت مسلم آمده است.

فوائد حدیث:

1- سپاسگزاری از الله، جزو بزرگترین اسباب حفظ و بقای نعمتها است که با باور قلبی، حمد زبانی و عمل اعضا و جوارح محقق میشود.

2- استحباب دعا نمودن هنگام باریدن باران چرا که از جمله اوقات قبول شدن دعاها است.

(65) دعا پس از باریدن باران

173ـ «مُطِرْنَا بِفَضْلِ اللهِ وَرَحْمَتِهِ»([205]).

«به فضل و رحمت الله بر ما باران نازل شد».

رهنمود حدیث:

در حدیثی که این دعا بخشی از آن است رسول اکرم ص یارانش را به وجوب تمسک به توحید فرا میخواند. چنانکه بعد از نماز فجر روز حدیبیه، بعد از آن که شب باران، باریده بود رسول اکرم ص رو به صحابه نمود و فرمود: میدانید الله چه فرموده؟ گفتند: الله و رسولش بهتر میدانند. فرمود: الله متعال میگوید: بندگانم در حالی صبح کردند که برخی مؤمن و برخی کافر شدند. آنهایی که گفتند: به فضل و رحمت خدا باران بارید به من مؤمن و به ستاره کافر شدند و آنهایی که گفتند: بهخاطر ظاهر شدن فلان ستاره باران بارید به من کافر و به ستاره، مؤمن شدند.

فوائد حدیث:

1- جواز مطرح نمودن سؤال توسط استاد و معلم جهت آموزش شاگردان.

2- رعایت ادب و احترام توسط اصحاب نسبت به رسول اکرم ص.

3- نباید کارهای پروردگار را به اسباب نسبت داد.

4- کسیکه معتقد باشد ستاره و باد در فرود آوردن باران تاثیر مستقل دارد کافر و مشرک میشود.

شیخ ابن عثیمین میگوید: این سخن بدون تردید جزو گناهان کبیره است اما اینکه، گفتن چنین جملهای انسان را کافر میکند یا خیر بستگی به عقیده و باور گوینده دارد.

5- اثبات صفت فضل و رحمت برای الله.

(66) دعای هنگام باران زیاد

174ـ «اَللهم حَوَالَيْنَا وَلاَ عَلَيْنَا، اَللهم عَلَى اْلآكَامِ وَالظِّرَابِ، وَبُطُوْنِ اْلأَوْدِيَةِ، وَمَنَابِتِ الشَّجَرِ»([206]).

«بار الها! باران را به اطراف ما بباران، نه بر ما، اى الله! باران را بر روى تپهها و کوهها، ودرّهها و محل روئیدن درختان بباران».

معنی کلمات حدیث:

1- اْلآكَامِ: تپهها، کوههای کوچک.

2- الظِّرَابِ: کوههای گسترده.

3- بُطُوْنِ اْلأَوْدِيَةِ: بستر درهها.

رهنمود حدیث:

بعد از اینکه دعای رسول اکرم ص اجابت شد و یک هفتهی کامل باران بارید، همان کسی که هفتهی قبل در خواست دعای باران نموده بود، وارد مسجد شد و گفت: ای رسول اکرم! چارپایان از بین رفتند و راههای عبور و مرور مسدود شدند از پرودگارت بخواه که جلوی باران را بگیرد؟ رسول اکرم ص لبخندی زد و دستهایش را بلند کرد و دعای فوق را خواند که در آن رعایت ادب نسبت به الله آشکار است زیرا رسول اکرم ص از الله متعال نخواست باران را که رحمتی از جانب الله است بر دارد بلکه بگونهای دعا کرد که جلوی ضرر مردم گرفته شود. راوی میگوید: فورا باران بند آمد و ما در حالی از مسجد بیرون شدیم که آفتاب همه جا را گرفته بود.

رهنمود حدیث:

1- بارانی که مثمر ثمر باشد از نعمتهای الهی است چنانکه در روایت صحیح مسلم نقل شده است که رسول اکرم ص فرمود: خشکسالی این نیست که باران نبارد بلکه خشکسالی آن است که باران ببارد و چیزی نروید.

2- هر گاه نعمتی از جانب الله چنان باشد که با خود عوارض و مشکلاتی بیاورد باید از الله خواست که همان عوارض و مشکلات را بر طرف نماید نه اینکه نعمت را پس گیرد.

3- جواز لبخند زدن خطیب بر منبر بهخاطر چیزی شگفتانگیز.

(67) دعای رؤیت هلال (ماه نو)

175ـ «اللهُ أَكْبَرُ، اَللهم أَهِلَّهُ عَلَيْنَا بِاْلأَمْنِ وَاْلإِيْمَانِ، وَالسَّلاَمَةِ وَاْلإِسْلاَمِ، وَالتَّوْفِيْقِ لـِمَا تُحِبُّ رَبَّنَا وَتَرْضَى، رَبُّنَا وَرَبُّكَ اللهُ»([207]).

«الله اکبر، اى الله! ماه را با امنیت و ایمان و سلامت و اسلام و توفیق عملى که تو دوست دارى و مىپسندى، بر ما نو کن، پروردگار ما و پروردگار تو اى ماه، الله است».

رهنمود حدیث:

در این دعا از الله، تندرستی و عافیت خواسته شده چیزی که جز با ایمان به ذات یگانهی الله بدست نمیآید چنانکه فرموده است: ﴿ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَلَمۡ يَلۡبِسُوٓاْ إِيمَٰنَهُم بِظُلۡمٍ أُوْلَٰٓئِكَ لَهُمُ ٱلۡأَمۡنُ وَهُم مُّهۡتَدُونَ٨٢﴾ [الأنعام: 82]. «امنیت، از آنِ کسانی است که ایمان آوردند و ایمانشان را به شرک نیامیختند؛ آنان، هدایتیافتهاند».

همچنین اشاره به این مطلب دارد که با امنیت و ایمان الله تعالی هر ضرر و زیانی را دفع و با ایمان و اسلام هر منفعت و سودی را جلب مینماید.

فوائد حدیث:

1- خطاب قرار دادن ماه نو با گفتن «ربنا وربك الله» توسط رسول اکرم ص اشاره به این مطلب دارد که هیچ کس در تدبیر امور جهان با الله متعال شریک نیست و او پرودگار همه است.

2- استحباب گفتن این دعا هنگام دیدن هلال. ضمناً تا سه شب به ماه نو هلال گفته میشود.

(68) دعای هنگام افطار

176ـ «ذَهَبَ الظَّمَأُ وَابْتَلَّتِ الْعُرُوْقُ، وَثَبَتَ اْلأَجْرُ إِنْ شَاءَ اللهُ»([208]).

«تشنگى برطرف شد، رگها تَر شدند و پاداش ـ إن شاء الله ـ ثابت گشت».

معنی کلمات حدیث:

الظَّمَأُ: تشنگی.

رهنمود حدیث:

این دعا بیانگر جواز پاداش خواستن در مقابل روزه از الله متعال میباشد بگونهای که فرد روزه دار این امر را به خواست و مشیت الهی میسپارد نه اینکه بهصورت طلبکارانه از او بخواهد. همچنین اشاره به شادی و لذتی دارد که هنگام افطار به فرد روزه دار دست میدهد چنانکه رسول اکرم ص میفرماید: روزه دار با روزهاش به دو شادی و لذت دست مییابد یکی هنگام افطار کردن و دیگری هنگام ملاقات با پرودگارش بهخاطر همین است که الله متعال، روزه را عملی ویژه برای خود قرار داده فرموده است: «روزه از آن من است و خودم پاداش آنرا خواهم داد».

فوائد حدیث:

1- استحباب خواندن این ورد هنگام افطار با خرما و در صورت نبودن با آب.

2- شیوهی سنت در افطار این است که ابتدا با خرما یا آب افطار کرده، نماز بخواند و بعد از نماز، افطار را ادامه دهد.

3- روزه، تمرین صبر و تحمل است تا انسان را به تقوا که هدف اصلی روزه است برساند چنانکه الله متعال فرموده است: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ كُتِبَ عَلَيۡكُمُ ٱلصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَتَّقُونَ١٨٣﴾ [البقرة: 183]. ترجمه: «ای کسانی که ایمان آوردهاید! روزه بر شما فرض شده، چنانچه بر کسانی که پیش از شما بودند، فرض شده بود؛ باشد که تقوا پیشه کنید».

177- عبد الله بن عمرو بن عاص میگوید: رسول اکرم ص فرمود: از روزه دار هنگام افطار دعایی حتما پذیرفته خواهد شد. ابن ابی ملیکه میگوید: عبدالله بن عمرو هنگام افطار این دعا را میخواند: «اَللهم إِنِّيْ أَسْأَلُكَ بِرَحْمَتِكَ الَّتِيْ وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ أَنْ تَغْفِرَ لِيْ»([209]).

«الهى! من از تو بهوسیلهى رحمتت که همهى چیز را فراگرفته است، مىخواهم که مرا بیامرزى».

جهت اهمیت بحث نگا: اروارء الغلیل (921) ضمنا لازم به یادآوری است که دعای: «اللهم لَكَ صُمْتُ وَعَلَى رِزْقِكَ أَفْطَرْتُ» از نظر سند ضعیف میباشد.

(69) دعای قبل از خوردن غذا

178ـ «إِذَا أَكَلَ أَحَدُكُمْ طَعَامًا فَلْيَقُلْ: بِسْمِ اللهِ، فِإنْ نَسِيَ فِي أَوَّلِهِ فَلْيَقُلْ: بِسْمِ اللهِ فِيْ أَوَّلِهِ وَآخِرِهِ»([210]).

«هرگاه، یکى از شما خواست غذا بخورد «بِسْمِ اللهِ» بگوید، و اگر در اول غذا خوردن فراموش کرد بگوید: «بِسْمِ اللهِ فِيْ أَوَّلِهِ وَآخِرِهِ»».

رهنمود حدیث:

از آنجا که در این حدیث دستور داد ه شده که هنگام غذا خوردن بسم الله گفته شود نتیجه میگیریم که گفتن بسم الله هنگام شروع غذا واجب است و این کار باعث ممانعت شیطان از مشارکت در خوردن غذا میشود. و اگر احیانا در آغاز غذا خوردن بسم الله را فراموش نمود در اثنای غذا خوردن بگوید: «بسم الله اوله و آخره» و این دلیل بر این است که شیطان با کسانی که هنگام خوردن و نوشیدن بسم الله نمیگویند حقیقتا شریک میشود و با آنها غذا میخورد چنانکه در روایت صحیح مسلم آمده که هر گاه کسی بدون بردن نام الله و گفتن بسم الله وارد منزل خویش شود شیطان به زیر دستانش میگوید: «اینجا جای ماندن و شام خوردن ماست».

فوائد حدیث:

1- فقط بسم الله گفته شود نه بسم الله الرحمن الرحيم تا بهانهای نباشد برای اهل بدعت که هر چه دلشان بخواهد بر آن بیفزایند.

2- فقط در ابتدا یکبار گفته شود نه با هر لقمه.

3- اگر با صدای نسبتا بلند گفته شود تا دیگرا ن نیز به یاد بیفتند بهتر است.

179ـ هرگاه خداوند به کسى طعامى عطا کرد، بگوید: «اَللهم بَارِكْ لَنَا فِيْهِ وَأَطْعِمْنَا خَيْرًا مِنْهُ». «بار الها! این غذا را براى ما با برکت بگردان و بهتر از آن به ما عطا فرما».

و هر وقت خداوند به کسى شیر عطا کرد، بگوید: «اَللهم بَارِكْ لَنَا فِيْهِ وَزِدْنَا مِنْهُ»([211]).

«بار الها! این شیر را براى ما با برکت بگردان و آن را بیفزاى».

معنی کلمات حدیث:

وَأَطْعِمْنَا خَيْرًا مِنْهُ: غذای بهتری از آن در بهشت نصیبمان کن.

رهنمود حدیث:

این حدیث بیانگر استحباب طلب برکت در غذا و نوشیدنی از الله متعال میباشد و برکت شامل افزوده شدن، دوام و مفید بودن آن است همچنین اشاره به این مطلب است که شیر نوشیدنی مبارکی است که جای آب و غذا را میگیرد بنابراین رسول اکرمص بعد از نوشیدن شیر نفرمود: بار الها! به ما بهتر از آن عطا کن بهخاطر اینکه چیز بهتری از شیر وجود ندارد.

فوائد حدیث:

1- غذا و نوشیدنی جزو نعمتهای مهم الهی است که انسان باید بهخاطر آنها سپاسگزار باشد.

2- یادگیری سنت و روش رسول اکرم ص در هر کاری، راه نجات دنیا و آخرت است.

3- جواز اطلاق کلمهی طعام بر نوشیدنی چنانکه در قرآن نیز آمده است: ﴿فَمَن شَرِبَ مِنۡهُ فَلَيۡسَ مِنِّي وَمَن لَّمۡ يَطۡعَمۡهُ فَإِنَّهُۥ مِنِّيٓ﴾. «پس هر كس از آن بنوشد از [پيروان] من نيست، و هر كس از آن نخورد، قطعاً او از [پيروان] من است».

(70) دعای پایان غذا

180ـ «اَلْـحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِيْ أَطْعَمَنِيْ هَذَا وَ رَزَقَنِيْهِ، مِنْ غَيْرِ حَوْلٍ مِنِّيْ وَلاَ قُوَّةٍ»([212]).

«سپاس معبودی را که این غذا را به من خورانید و روزیام گردانید بدون اینکه قدرت و توانى داشته باشم».

معنی کلمات حدیث:

رَزَقَنِيْهِ: برایم فراهم نمود.

رهنمود حدیث:

در اینجا به این مطلب پرداخته شده که همهی نعمتهای ظاهری و باطنی دادهی الله متعال است. و از جمله نعمتهای ظاهری که باید بهخاطر آن از الله متعال ممنون و سپاسگزار بود، نعمت خوراک میباشد که نشانهی قدرت الهی است چرا که انسان فقط تخم را در زمین میکارد، سپس الله متعال با قدرت کامل خویش آنرا به ثمر مینشاند، چنانکه میفرماید: ﴿أَفَرَءَيۡتُم مَّا تَحۡرُثُونَ٦٣ ءَأَنتُمۡ تَزۡرَعُونَهُۥٓ أَمۡ نَحۡنُ ٱلزَّٰرِعُونَ٦٤﴾ [الواقعة: 63-64] «آیا چیزی را که میکارید، دیدهاید؟! * آیا شما آن را میرویانید، یا ما میرویانیم؟!»

و آنگونه که در آخر حدیث بیان گردیده رسول اکرم ص به گوینده این ورد مژده میدهد که همهی گناهان گذشتهاش بخشیده میشود البته مراد از گناهان در اینجا گناها صغیره میباشند.

فوائد حدیث:

1- مستحب بودن حمد و ثنای مجدد بهخاطر نعمت جدیدتر.

2- روزی، بخششی از جانب الله متعال است و بستگی به تلاش بنده ندارد گرچه بنده موظف است که از اسباب کسب روزی حلال استفاده نماید.

181ـ «اَلْـحَمْدُ لِلَّهِ حَمْدًا كَثِيْرًا طَيِّبًا مُبَارَكًا فِيْهِ غَيْر ]مَكْفِيٍّ وَلاَ[ مُوَدَّعٍ، وَلاَ مُسْتَغْنًى عَنْهُ رَبَّناَ»([213]).

«ستایش بسیار زیاد، پاکیزه و مبارک، خدایى را که بى نیاز است و درخواست از او همیشه ادامه دارد، و همه به او نیازمندند، پروردگارا! ستایشمان را قبول فرما».

معنی کلمات حدیث:

غَيْر مَكْفِيٍّ: نعمتهایش برگردانیده نمیشود.

وَلاَ مُوَدَّعٍ: پایان ناپذیر.

وَلاَ مُسْتَغْنً: دائما نیازمند به او هستیم.

رهنمود حدیث:

این حدیث بیانگر مستحب بودن گفتن حمد وثنای الله متعال در پایان غذا و هنگام جمع کردن سفره است تا هم ادای شکری کرده و هم طالب بقا و استمرار نعمت باشد. چرا که انسان مسلمان عادتا نعمتهای الهی را نادیده نمیگیرد بلکه همواره بدان اعتراف میکند با زبان و عمل اظهار شکر و بندگی مینماید. باید دانست که از بزرگترین نعمتهای الهی بر بندگانش نعمت آب و غذا است که به فضل و کرم خویش فراهم نموده است. رسول اکرم ص علاوه بر دعای فوق این دعا را نیز گهگاهی بعد از غذا میخواند «اَلْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَطْعَمَ وَسَقَى، وَسَوَّغَهُ وَجَعَلَ لَهُ مَخْرَجًا» «ستایش مر خدایی را که خوارک و نوشیدنی داد و آنرا گوارا گردانید و راهی برای بیرون شدن آن گشود».

فوائد حدیث:

1- انسان لحظهای از پرودگارش بینیاز نخواهد بود.

2- الله متعال مطلقاً غنی و بینیاز است و هیچگاه محتاج کسی نمیشود.

3- استحباب مبالغه و افراط در تعریف و ستایش الله متعال.

(71) دعای مهمان برای میزبان

182ـ «اَللهم بَارِكْ لَـهُمْ فِيْماَ رَزَقْتَهُمْ، وَاغْفِرْ لَـهُمْ وَارْحَمْهُمْ»([214]).

«الهى! آنچه را که به ایشان ارزانى داشته اى، برکت ده و آنها را ببخش، و بر آنها رحم کن».

معنی کلمات حدیث:

بَارِكْ لَـهُمْ: بر آن بیفزا.

رهنمود حدیث:

- در سبب ورود این دعا نقل کردهاند که رسول اکرم ص به ملاقات پدر عبدالله - راوی حدیث - رفت. آنها برای رسول اکرم ص خوراک آوردند سپس مقداری خرما تقدیم نمودند. ایشان خرماها را خورد و هستهها را دردست نگه داشت سپس، رسول اکرم ص نوشیدنی آوردند، نوشید و بقیه را به کسی که در سمت راست ایشان نشسته بود داشت داد هنگامیکه قصد رفتن نمود و افسار حیوان را در دست گرفت، صاحب خانه در خواست دعا نمود. رسول اکرم ص با دعای فوق که در برگیرندهی خیر دنیا و آخرت میباشد در حق آنان دعا نمود.

فوائد حدیث:

1- استحباب خواندن این دعا توسط مهمان در حق صاحب خانه.

2- جواز در خواست دعا از انسانهای اهل فضل و دانش و درستکاری.

3- رعایت ادب و بهداشت از جانب رسول اکرم ص که هستههای خرما را در ظرفی که خرما در آن قرار داشت نمیگذاشت بلکه آنها را در دست نگه داشت تا بعداً در مکان مناسبی بیندازد.

(72) دعا برای کسی که به ما آب دهد یا قصد آب دادن داشته باشد

183ـ «اَللهم أَطْعِمْ مَنْ أطْعَمَني وَاسْقِ مَنْ سَقَانِي»([215]).

«الهى! بخوران به کسى که مرا خورانید، و بنوشان به کسى که مرا نوشانید».

رهنمود حدیث:

این دعا داستانی دارد و آن اینکه رسول اکرم ص سه نفر از اصحاب را که سخت گرسنه و درمانده بودند شبها برای صرف شام دعوت مینمود و به آنها فرموده بود شیر سه گوسفندی را که نزد ایشان بودند بدوشند، مقداری خود بنوشد و مقداری برای رسول اکرم ص بگذارند. آنگاه خودش شبها به مسجد میرفت و سهمیه شیر خود را مینوشید تا اینکه شبی رسول اکرم ص به مسجد رفت و متوجه شد که سهمیه شیر او نوشیده شده و ظرف خالی است آنگاه دعای فوق را خواند و.... (ادامه داستان در صحیح مسلم: (3/126).

فوائد حدیث:

1- بیان سخاوت و اخلاق نیک رسول الله.

2- رو آوردن به الله متعال با دعا در هر حال.

3- دعا در حق کسیکه برای انسان کار خیری انجام داده باشد.

(73) دعای روزه دار برای خانوادهای كه نزد آنان افطار كند

184ـ «أَفْطَرَ عِنْدَكُمُ الصَّائِمُوْنَ، وَأَكَلَ طَعَامَكُمُ الْأَبْرَارُ، وَصَلَّتْ عَلَيْكُمْ الـمَلاَئِكَةُ»([216]).

«روزه داران نزد شما افطار کنند، و نیکان غذایتان را بخورند، و فرشتگان بر شما درود بفرستند».

معنی کلمات حدیث:

الْأَبْرَارُ: نیکان و پرهیزکاران.

صَلَّتْ: یعنی دعای مغفرت و رحمت.

رهنمود حدیث:

رسول اکرم ص به خانهی سعد بن عباده رفت. او قطعه نانی با مقدار روغن برای رسول اکرم ص آورد. ایشان بعد از خوردن غذا این دعا را درحق صاحب خانه نمود که بیانگر فروتنی رسول الله و سپاسگزاری ایشان در هر حال میباشد.

فوائد حدیث:

1- میزان فقر و سختیای که صحابه متحمل بودند.

2- جواب نیکی را با نیکی و بدست آوردن دل برادران خویش با سخن و کردار نیک باید داد.

(74) دعای روزه دار که بر سفره حاضر شود و نخورد

185ـ «إِذَا دُعِيَ أَحَدُكُمْ فَلْيُجِبْ، فَإِنْ كَانَ صَائِمًا فَلْيُصَلِّ وَإِنْ كَانَ مُفْطِرًا فَلْيُطْعِمْ»([217]). وَمَعْنَى فَلْيُصَلِّ، أَيْ فَلْيَدْعُ.

«هرگاه یکى از شما دعوت شد، اجابت کند. اگر روزه دار بود، دعا کند، و اگر نه، غذا بخورد».

معنی کلمات حدیث:

فَلْيُجِبْ: پس بپذیرد.

فَلْيُصَلِّ: دعا کند.

رهنمود حدیث:

این حدیث بیانگر وجوب پذیرش مهمانی و دعوتی است بخصوص اگر، ولیمهی عروسی باشد. باید شرکت نماید و احیانا اگر روزهی نفلی گرفته بود بخورد در غیر این صورت به میزبان بگوید که بهخاطر روزه نمیتواند غذا بخورد. همچنین سنت است که دعوت شده گان پس از صرف غذا برای میزبان، دعای خیر و برکت نمایند.

فوائد حدیث:

1- پذیرفتن دعوت باعث گسترش الفت و محبت بین مسلمانان میشود که جزو اهداف شرع مبین اسلام است.

2- هدف حضور در مجلس ضیافت فقط خوردن نیست بلکه اهداف دیگری مانند دوستی، خیر خواهی وغیره نیز مد نظر است.

3- نباید در مجلسی که درآن کارهای غیر شرعی انجام میگیرد شرکت کرد.

4- روزه داری که روزهی نفلی گرفته اختیار دارد روزهاش را بخورد یا ادامه دهد.

ضمناً در روایت صحیح دیگری آمده است «من کان صائما فلیدع» (صحیح الجامع 538).

(75) اگر شخصی به روزهدار دشنام داد یا اهانت کرد، بگوید:

186ـ «إِنِّيْ صَائِمٌ إِنِّيْ صَائِمٌ»([218]).

«من روزهام، من روزهام».

رهنمود حدیث:

در این حدیث شیوهی بر خورد و اخلاق خوبی که باید فرد روزه دار از آن بر خوردار باشد بیان شده است او باید بدی را بهخاطر رضای الله متعال ونه برای تظاهر و ریا پاسخ به نیکی دهد. بنابراین اگر کسی با او گلاویز شد یا به او ناسزا گفت باید در جواب بگوید: ببخشید من روزهام. باشد که این بر خورد، آتش خشم طرف مقابل را فرو بنشاند.

فوائد حدیث:

1- یکی از مهمترین اهداف روزه باز آمدن از گناه؛ مانند غیبت، دروغ و ناسزاگویی است.

2- جواز اظهار عبادت، هر گاه مصلحت اقتضا کند بهشرطی که خوف تظاهر و ریا نباشد.

3- انسان مسلمان با نفس خویش مبارزه میکند تا خشم و غضبش فقط بهخاطر الله متعال باشد نه برای منافع شخصی.

(76) دعای دیدن میوهی تازه

187ـ «اَللهم بَارِكْ لَنَا فِيْ ثَمَرِنَا، وَبَارِكْ لَنَا فِيْ مَدِيْنَتِنَا، وَبَارِكْ لَنَا فِيْ صَاعِنَا، وَبَارِكْ لَنَا فِيْ مُدِّنَا» [مسلم 2/1000].

«بار الها! در میوههاى ما، شهر ما، و پیمانههاى ما برکت عنایت فرما».

معنی کلمات حدیث:

صاع ومد: صاع پیمانهای در حدود چهار مد و مد همان «مَن» است.

رهنمود حدیث:

درآغاز این حدیث که دعای فوق بخشی از آن است نقل شده که صحابه در فصل میوه، اولین میوه را تقدیم رسول اکرم ص میکردند. ایشان نیز با خواندن دعای فوق که شامل دعای خیر و برکت برای مدینه و ساکنان آن است در حق آنان دعا مینمود دیری نگذشت که الله متعال دعای او را پذیرفت، شهر مدینه شاهد خیر و برکت فراونی گردید. مسجد رسول اکرم ص رونق گرفت. مسلمانان زیاد شدند تعدادد اسبهای جنگی افزایش یافت تا جایی که در زمان خلیفه دوم؛ عمر بن خطاب؛ تعدادشان به چها هزار رسید. و این مصداق دعای رسول اکرم ص است که فرمود: «بركة فی بركة» چنانکه در روایت ابن ماجه آمده است: یعنی برکت بر برکت».

معمولا اولین میوهای که به رسول اکرم ص تقدیم مینمودند ایشان آنرا به خردسالترین فرزند خود میداد چنانکه این مطلب در پایان همین حدیث تصریح شده است.

فوائد حدیث:

1- میزان محبت صحابه با رسول اکرم ص و شوق و رغبتشان به دعای پیامبر.

2- پذیرفته شدن دعای برکتی که رسول اکرم ص در حق شهر مدینه کرد که شامل برکت دینی و مادی بود و دیری نگذشت که از هردو نظر خیر فراوانی نصیب این شهر گردید.

3- بیان میزان مهر و محبت پیامبر ص نسبت به خردسالان.

4- استحباب اختصاص دادن هدیه به انسان بزرگ و دانشمند و طلب دعا ازوی.

(77) دعای عطسه و آداب آن

188ـ هرگاه یکى از شما عطسه زد، بگوید: «اَلْـحَمْدُ لِله»، و برادر یا دوستى که مىشنود، بگوید: «يَرْحَمُكَ اللهُ»، و او در جوابش بگوید: «يَهْدِيْكُمُ اللهُ وَيُصْلِحُ بَالَكُمْ». [بخارى 7/125].

معنی کلمات حدیث:

يُصْلِحُ بَالَكُمْ: حال و وضعیت شما را بهبود بخشد.

رهنمود حدیث:

از آنجا که عطسه زدن نوعی نعمت محسوب میشود، رسول اکرم ص برای ما مسنون قرار داده که بعد از آن بگوئیم «الحمد لله» و الله متعال را سپاس گوئیم.

حتی اگر عطسه زننده در نماز باشد آنگونه که رای بیشتر صحابه است با زبان «الحمد لله» بگوید و اگر در توالت و مکان نا مناسبی باشد در دل «الحمد لله» بگوید. و کسیکه شاهد عطسه و گفتن الحمد لله است در پاسخ بگوید: «يَرْحَمُكَ اللهُ» «خدا بر تو رحم کند» و عطسه زننده در جواب برای او دعا و اصلاح نماید و بگوید: «يَهْدِيْكُمُ اللهُ وَيُصْلِحُ بَالَكُمْ». و احیانا اگر عطسه زننده بیش از یک عطسه سر داد دیگران به او بگویند تو سرما خوردهای یا زکام گرفتهای چنانکه این مطلب در روایت ترمذی آمده است.

فوائد حدیث:

1- فقط وقتی در جواب عطسه زننده «يَرْحَمُكَ اللهُ» گفته شود که او بعد از عطسه، «الحمد لله» بگوید. چنانکه این مطلب در حدیث مسلم تصریح شده است.

2- سنت است که هنگام عطسه زدن جلوی دهان و بینی را با دست یا پارچهای بپوشاند.

3- عطسه کار خوبی است و الله آنرا میپسندد ولی خمیازه از طرف شیطان است و الله آنرا نمیپسندد. بنابراین باید جلوی خمیازه را گرفت و نگذاشت که شیطان بر انسان بخندد چنانکه این مطلب در حدیث صحیح، بیان شده است.

4- استحباب جواب سلام و دعا به بهتر از آن، چنانکه الله متعال فرموده است.

﴿وَإِذَا حُيِّيتُم بِتَحِيَّةٖ فَحَيُّواْ بِأَحۡسَنَ مِنۡهَآ أَوۡ رُدُّوهَآ﴾ [النساء: 86].

ترجمه: «هرگاه به شما تحیه گفته شد شما به بهتر از آن و یا خود آن پاسخ دهید».

(78) جواب عطسه کافر

189ـ «يَهْدِيْكُمُ اللهُ وَيُصْلِحُ بَالَكُمْ»([219]).

«خدا تو را هدایت کند و اصلاح نماید».

رهنمود حدیث:

این حدیث که رسول اکرم ص جواب عطسهی یهودیان را میداد نشانگر برخورد رسول اکرم ص با همسایگان غیر مسلمان جهت تالیف و بدست آوردن دلهایشان میباشد برای اینکه مسلمان بشوند. معمولا یهودیان که میدانستند رسول اکرم ص، پیامبری است که از جانب الله فرستاده شده ولی از روی کبر و عناد به حقانیت اسلام اعتراف نمیکردند، در حضور رسول اکرم ص عمدا عطسه میزدند تا مشمول دعای ایشان بشوند ولی رسول اکرم ص بهجای دعای رحمت که مخصوص مؤمنان است برای آنان دعای هدایت و ایمان مینمود و میفرمود: «يَهْدِيْكُمُ اللهُ وَيُصْلِحُ بَالَكُمْ».

فوائد حدیث:

1- جواز دعای هدایت و ایمان برای غیر مسلمانان.

2- یهود از قدیم انسانهای مکار و فریب کار و خیانت پیشهای هستند که فقط با خودشان رو راست هستند و با همه خلق خدا کج اندیشه و کج رفتارند.

(79) دعای تبریک ازدواج

190ـ «بَارَكَ اللهُ لَكَ، وَبَارَكَ عَلَيْكَ، وَجَمَعَ بَيْنَـكُمَا فِيْ خَيْرٍ»([220]).

«خداوند به شما برکت عنایت فرماید، و کار شما را بابرکت کند، و پیوندتان را مبارک و باعث خیر گرداند».

رهنمود حدیث:

استحباب دعا و تبریک گفتن به داماد و عروس با این دعا بر خلاف تبریکهای جاهلانه از جمله اینکه میگفتند: «با خوشبختی و فرزندان سپری کنید» که رسول اکرم ص آن را منع کرد و دعای فوق را جایگزین آن نمود. همچنین با این کلمات از ایشان به اثبات رسیده است که فرمود: «اللهم بَارِكْ فِيهِمَا، وَبَارِكْ لَهُمَا فِي بِنَائِهِمَا» یا اینکه: «عَلَى الْخَيْرِ وَالْبَرَكَةِ، وَعَلَى خَيْرِ طَائِرٍ» «مشمول خیر و برکت و بهترین نصیب گردید».

فوائد حدیث:

1- تلاش اسلام برای از بین بردن عادات زمان جاهلیت.

2- دعای خیر به خواست الله، برای زندگی مشترک، آغاز خوب و موفقیتآمیزی است.

3- نهادینه کردن سنتهای رسول اکرم ص بین مسلمانان با عث خیر و برکت فراوانی در دنیا و آخرت خواهد بود.

(80) دعای کسی که ازدواج میکند و یا خادم يا شتری میخرد

191ـ هرگاه یکى از شما ازدواج کرد یا خادمى خرید، بگوید: «اَللهم إِنِّيْ أَسْأَلُكَ خَيْرَهَا وَخَيْرَ مَا جَبَلْتَهَا عَلَيْهِ وَأَعُوْذُ بِكَ مِنْ شَرِّهَا وَشَرِّ مَا جَبَلْتَهَا عَلَيْهِ»([221]).

«بار الها! من از تو خیرش، خُلُق و خُوى نیکویش را مسألت مىنمایم و از بدىاش و بدى خُلُق و خُویش به تو پناه مىبرم».

هرگاه یکى از شما شترى خرید، دست بر کوهانش بکشد و دعاى فوق را بخواند.

معنی کلمات حدیث:

1- جَبَلْتَهَا عَلَيْهِ: خصلت زیبایی که در وجود او گذاشتهای.

2- ذروة سنامه: قلهی کوهان.

رهنمود حدیث:

در این حدیث به درخواست کردن توفیق از الله متعال در همهی کارها دستور داده شده بهویژه در مسأله ازدواج چرا که زن نیک، و فرمانبر ، پارسا کند مرد درویش را پادشاه و یار و یاور شوهر در امر دین و دنیا میشود و باعث تقویت روابط صله رحم بهویژه پدر و مادر و نزدیکان شوهر خواهد بود بر خلاف زن، که طعم زندگی را به کام شوهر و اطرافیانش تلخ مینماید. همچنین خواندن دعای فوق هنگام استخدام پیشخدمت و خرید مرکب توصیه شده است.

فوائد حدیث:

1- اثبات این مطلب که الله خالق خیر و شر است؛ بر خلاف عقیده بعضی از گروههای منحرف.

2- انسان مسلمان همواره با پروردگار خویش در ارتباط بوده از او برکت و منفعت میطلبد.

(81) دعای قبل از همبستر شدن

192ـ «بِسْمِ اللهِ، اَللهم جَنِّبْنَا الشَّيْطَانَ، وَجَنِّبِ الشَّيْطَانَ مَا رَزَقْتَنَا»([222]).

«به نام الله! بارالها! ما را از شیطان دور بدار، و شیطان را از آنچه به ما عنایت مىفرمائى (یعنى فرزند) دور ساز».

معنی کلمات حدیث:

جَنِّبْنَا: از ما بر کنار و دور کن.

رهنمود حدیث:

این ورد قبل از همبستر شدن جهت فراری دادن شیطان و همچنین حفاظت فرزندی که قرار است از این همبستری نصیب زوجین شود از گزند شیطان توصیه شده است.

فوائد حدیث:

1- انسان مسلمان همواره به یاد الله متعال است حتی هنگام شهوت او را فراموش میکند.

2- شیطان همیشه در کنار انسان است و فقط با ذکر الله از او دور میشود.

3- انسان مسلمان بهخاطر افزایش تعداد مسلمانان و تربیت و تعلیم امت میخواهد فرزند داشته باشد.

(82) دعای هنگام خشم

193ـ «أَعُوْذُ بِاللهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيْمِ»([223]).

«از شیطان رانده شده به الله پناه مىبرم».

رهنمود حدیث:

از آنجا که شیطان، انسان را به خشم میآورد و این کار زشت را برای انسان نیک جلوه میدهد تا از آن مفاسد بزرگ و غیر قابل جبرانی پدید آورد، رسول اکرم ص به ما توصیه نموده تا هنگام خشم از شر شیطان به الله پناه ببریم چرا که گفتن اعوذ بالله برندهترین سلاح برای دفع شیطان است و خداوند کسی را که خشم خود را فرو میبرد چنین ستوده است: ﴿وَٱلۡكَٰظِمِينَ ٱلۡغَيۡظَ وَٱلۡعَافِينَ عَنِ ٱلنَّاسِ﴾ [آل عمران: 134]. «کسانی که خشم خود را فرو میبرند و مردم را میبخشند».

﴿وَإِذَا مَا غَضِبُواْ هُمۡ يَغۡفِرُونَ﴾ «و هنگامی که خشمگین میشوند، میبخشند».

همچنین در مورد کسیکه خشم خود را کنترل مینماید رسول اکرم ص فرموده است: روز قیامت در انظار همهی خلائق او را میخوانند تا از میان حوران بهشتی هر کدام را که میپسندد انتخاب کند چنانکه این مطلب در صحیح ابو داود آمده است.(3997)

فوائد حدیث:

1- فرو بردن خشم، انسان را در تحقق بندگی الله متعال کمک میکند.

2- انسان مسلمان فقط هنگامی که دستورات و حرامهای الهی مورد تعرض قرار میگیرند ناراحت و خشمگین میشود نه بهخاطر مسائل شخصی.

3- آنچه که به کنترل خشم کمک میکند عبارت است از: اعوذ با لله گفتن و همچنین وضو گرفتن بدلیل اینکه خشم از جانب شیطان است و شیطان از آتش آفریده شده و آب، آتش را خاموش میگرداند و نیز اگر ایستاده است بنشیند و اگر نشسته است، تکیه و یا لم دهد و یا اینکه از آنجا خارج شود. همهی اینها به کنترل و پائین آوردن خشم کمک میکنند.

(83) دعای دیدن شخص مبتلا به مصیبت

194ـ «اَلْـحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِيْ عَافَانِيْ مِمَّا ابْتَلاَكَ بِهِ وَفَضَّلَنِيْ عَلَى كَثِيْرٍ مِمَّنْ خَلَقَ تَفْضِيْلاً»([224]).

«ستایش خدایى را که مرا از آنچه تو را بدان مبتلا ساخته، عافیت بخشیده و بر بسیارى از مخلوقات، برترى داده است».

رهنمود حدیث:

در این حدیث رسول اکرم ص میفرماید: هر کس هنگام دیدن فرد مبتلا به مصیبتی دعای فوق را بخواند خودش هرگز دچار آن مصیبت نمیگردد. چنانکه در روایت صحیح ترمذی آمده است: «لـم یصبه ذلك البلاء» (2729) فرق نمیکند که مصیبت ظاهری و جسمی یا معنوی و روحی باشد البته ادب اقتضا میکند که گوینده بگونهای دعا را بخواند که فرد مبتلا به مصیبت متوجه نشود.

فوائد حدیث:

1- دیدن فرد یا افراد مبتلا به مصیبت باعث میشود که انسان قدر نعمت و عافیت را دانسته همیشه سپاسگزار پرودگار خویش باشد.

2- هر مصیبتی از جانب الله متعال بهخاطر حکمتی است که او مد نظر دارد و انسان مسلمان در هر حال صبر پیشه میکند و شکر الله را بجا میآورد.

(84) دعای مجلس

195ـ ابن عمر ب مىگوید: رسول الله ص قبل از اینکه از مجلس برخیزد، آنطور که مردم مىشمردند، صد بار این دعا را مىخواند:

«رَبِّ اغْفِرْ لِيْ وَتُبْ عَلَيَّ إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الْغَفُوْرُ»([225]).

«الهى! مرا بیامرز و توبه ام را بپذیر زیرا که تو بسیار توبه پذیر و بخشایندهاى».

معنی کلمات حدیث:

الْغَفُوْرُ: واژه مبالغه یعنی بسیار و همیشه بخشنده.

رهنمود حدیث:

این حدیث بیانگر میزان ترس و خشیت رسول اکرم ص از پرودگارش میباشد چنانکه خودش میفرماید: من روزانه صد بار و در روایتی فرمود بیش از هفتاد بار توبه و استغفار میکنم. و بدینصورت به امت خویش درس توبه و استغفار و بندگی را میدهد. وقبل از ایشان در مورد برخی از پیامبران نیز توبه و استغفار نقل شده چنانکه قرآن به نقل از ابراهیم خلیل میگوید: ﴿رَبَّنَا وَٱجۡعَلۡنَا مُسۡلِمَيۡنِ لَكَ وَمِن ذُرِّيَّتِنَآ أُمَّةٗ مُّسۡلِمَةٗ لَّكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبۡ عَلَيۡنَآۖ إِنَّكَ أَنتَ ٱلتَّوَّابُ ٱلرَّحِيمُ١٢٨﴾ [البقرة: 128]. ترجمه: «پروردگارا! ما را تسلیم خویش بگردان و از فرزندانمان امتی پدید آور که فرمانبردارت باشند و روش عبادت را به ما بیاموز و توبهی ما را بپذیر؛ همانا تو، توبهپذیر و مهربانی».

فوائد حدیث:

1- امت به کثرت توبه و استغفار توصیه شده است چرا که انسان همیشه جایز الخطا و در معرض گناه است.

2- استغفار، گاهی بهخاطر ارتکاب گناه و گاهی بهخاطر کوتاهی در عبادت انجام میگیرد.

3- استغفار و توبه باید خالصانه و بهخاطر الله باشد. چنانکه میفرماید:

﴿وَتُوبُوٓاْ إِلَى ٱللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ لَعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ﴾ [النور: 31].

«ای مؤمنان همگی به سوی الله بازگردید تا رستگار شوید».

4- هدف زیاد استغفار کردن است بنا براین مقید به تعداد مشخصی نیست.

(85) دعای کفارهی مجلس

196ـ «سُبْحَانَكَ اَللهم وَبِحَمْدِكَ، أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ، أَسْتَغْفِرُكَ وَأَتُوْبُ إِلَيْكَ»([226]).

«بارالها! تو پاک و منزّهى، تو را ستایش مىکنم، و گواهى مىدهم که جز تو، معبود بحقی وجود ندارد و از تو آمرزش مىخواهم و بسوى تو باز میگردم».

عایشه ل میگوید: رسول اکرم ص در هر مجلسی که مینشست یا نماز میخواند یا تلاوتی مینمود، در پایان همین دعای ختم مجلس را میخواند. و هنگامی که از ایشان علت این امر را جویا شدم فرمود: اگر کسی کار خیری انجام دهد با این ذکر مهری بر کار خیرش زده میشود و اگر کار بدی انجام دهد خواندن این ذکر باعث کفارهی گناه آن کار بد وی میشود.

رهنمود حدیث:

ذکر باعث جبران خطاها و محو گناهانی میشود که در مجلس انجام گرفتهاند چرا که در برگیرندهی حمد و تسبیح و شهادت به وحدانیت الله متعال است و این امور بیانگر قدرت بیحد و مرز پروردگار عالم میباشد همچنین به این نکته اشاره شده که فقط او به فضل و کرم و رحمت خویش گناهان را میآمرزد از این رو میبینیم که دعای فوق، با طلب استغفار و اظهار توبه، به اتمام رسیده است.

فوائد حدیث:

1- بیان گستردگی رحمت الله و تشویق به توبه در هر حال.

2- انسان مسلمان، در مجالس خود به غیبت و سخن چینی و دروغ نمیپردازد بلکه از گناهان بزرگ پرهیز مینماید.

3- الگو قراردادن رسول الله در کردار و گفتار جزو خصلتهای بارز یک انسان مسلمان محسوب میشود.

(86) جواب کسی که بگوید: غَفَرَ اللهُ لَك

197ـ عبدالله بن سرجس میگوید: نزد رسول اکرم ص آمدم و با او غذا خوردم سپس به ایشان گفتم: ای رسول اکرم، الله متعال تو را بیامرزد. فرمود: تو را همچنین. «وَلَكَ»([227]) «خداوند تو را هم ببخشد».

رهنمود حدیث:

این حدیث سادگی، صمیمت و محبت رسول اکرم ص با صحابه را میرساند. چنانکه راوی حدیث راحت، رسول اکرم ص را ملاقات میکند و با ایشان هم غذا میشود و برای ایشان دعای مغفرت میکند که در واقع بهمعنای ارتقای مقام رسول اکرم ص نزد پروردگار میباشد با آنکه ایشان دارای عالیترین مقام در بهشت است. شاید این صحابی بهخاطر اینکه عادت رسول الله را میدانستند که در حق کسیکه برای ایشان دعای خیر بکند دعا میکنند چنین کرد تا رسول اکرم ص برای وی دعا کنند که چنین هم شد و در پایان حدیث آمده است که راوی، مهر نبوت را در شانه رسول اکرم ص مشاهده نمود.

فوائد حدیث:

1- هم غذا شدن با انسانهای بزرگ، دانشمند و رؤسا.

2- رعایت ادب و احترام رسول اکرم ص توسط صحابه و شیفتگی آنان برای بهرهمندی از دعای رسول اکرم ص.

(87) دعا برای کسی که به تو نیکی کرده است

198- وقتی برای کسی کار خیری انجام داده شد و او به انجام دهندهی آن کار خیر بگوید:«جَزَاكَ اللهُ خَيْرًا» «الله به تو بهترین پاداش دهد» در واقع حق مطلب را ادا نموده است([228]).

«خداوند به شما جزاى خیر عطا فرماید».

رهنمود حدیث:

در این حدیث، انسان مسلمان تشویق شده تا پاداش نیکی را به نیکی دهد. چنانکه الله متعال فرموده است: ﴿هَلۡ جَزَآءُ ٱلۡإِحۡسَٰنِ إِلَّا ٱلۡإِحۡسَٰنُ٦٠﴾ [الرحمن: 60]. «آیا پاداش نیکی جز نیکی است».

همچنین اشاره به این مطلب است که وقتی انسان بتواند از بندهای که در حق او احسان نموده، قدر دانی کند بهتر میتواند از پروردگار خویش که نعمتهای بیحد و حصری در اختیار او قرار داده قدردانی و تشکر بهعمل آورد. چنانکه رسول اکرم ص فرموده: «من لايشكر الناس لايشكر الله» «سپاس گزار الله نمیشود کسیکه سپاسگزار انسان نباشد».

فوائد حدیث:

1- اسلام با چنین درسهایی در پی گسترش الفت و محبت و تحکیم ریسمان اخوت و ایمان است.

2- الله متعال انسانها را وسیلهی رسانیدن نعمتهای الهی توسط برخی به برخی دیگر قرار داده است.

3- قدر دانی و تشکر از کسی که کاری برای انسان انجام داده، جزو نشانههای اخلاق حسنه و علامت فروتنی است.

گذشتگان امت گفته اند: اگر دستت از پاداش به مثل در کارهای نیک کوتاه است زبانت نباید از سپاسگزاری و دعا کوتاه باشد.

(88) اعمالی که باعث نجات از شرّ دجّال میشوند

199ـ هرکس ده آیهى اوّل سورهى کهف را حفظ کند از فتنهى دجّال محفوظ مىماند([229]). و همچنین پناه بردن به الله از فتنهى دجّال در تشهّد اخیر هر نماز، باعث حفاظت از شرّ دجّال مىشود([230]).

رهنمود حدیث:

در این حدیث به دلسوزی و شفقت رسول اکرم ص نسبت به امت خویش پی میبریم چنانکه ایشان به امتش راه نجات از بزرگترین فتنهی روی زمین که همان دجال باشد را میآموزد. بنا براین فرمود: اگر اکنون که من زنده هستم بیاید، خودم به تنهایی او را بسنده میکنم و اگر بعد از من بیایید، الله جانشین من است.

فتنهی دجال بهخاطر آن بزرگ و فراگیر است که الله متعال جهت آزمون بندگان خود به او قدرت عجیب و غریب و غیر طبیعی خواهد داد. بگونهای که هرکس از این امتحان بزرگ، جان سالم بدر برد، نزد الله واقعا انسان شریف و با کرامتی است. رسول اکرم ص همواره از شر دجال به الله پناه میبرد بهویژه بعد از تشهد آخر و قبل از سلام.

فوائد حدیث:

1- هر کسی که ده آیه نخست سوره کهف را بخواند الله متعال او را به فضل خویش از شر دجال نجات خواهد داد.

2- دعوت به خواندن کتاب الله و عمل به آن در سنت صحیح، بهخاطر آنست که این دو، راه نجات از فتنهها در دنیا و آخرت میباشند.

3- ظهور دجال در آخرالزمان اتفاق خواهد افتاد که از نشانههای بزرگ قیامت محسوب میشود.

4- تلاوت ده آیه آغازین سورهی کهف و تدبر در آن و عمل به مفاهیم آنها جزو اسباب نجات از فتنهها میباشد همچنین در روایت صحیح دیگری در مسلم خواندن ده آیه آخر این سوره توصیه شده است([231]).

(89) دعا برای کسی که میگوید: (تو را بهخاطر الله دوست دارم)

200ـ «أَحَبَّكَ الَّذِيْ أَحْبَبْتَنِيْ لَهُ»([232]).

«تو را آن کسى دوست بدارد که بهخاطر او مرا دوست دارى».

رهنمود حدیث

این حدیث به گسترش و نشر دوستی و محبت میان مسلمانان تشویق میکند. چنانکه رسول اکرم ص فرمودند وقتی کسی را دوست دارید به او اعلام کنید که او را دوست دارید (صحیح ترمذی). دوستی بهخاطر الله، محکمترین دستاویز ایمان است چرا که دوستی ایمانی، دوستی حقیقی و دائمی است که فقط مرگ میتواند به آن پایان دهد. البته الله متعال به چنین دوستانی وعده داده که آنها را در قیامت که هیچ سایهای جز سایهی عرش الهی وجود ندارد زیر سایهی خویش جای دهد. چنانکه این حدیث در صحیحین وارد شده است.

فوائد حدیث:

1- اظهار دوستی و محبت به کسیکه دوستش داری باعث تحکیم و افزایش دوستی و محبت میگردد.

2- در مورد دوستی با پیامبر و صحابه و کسانی که به نیکی از آنان پیروی کردهاند تاکید فراوانی آمده است چرا که در قیامت انسان با کسی حشر میشود که با او دوستی داشته است.

3- دوستی بهخاطر الله، حلاوتی شیرینتر از عسل دارد و انسان مؤمن با آن به سرور و خوشحالی غیر قابل وصفی دست مییابد.

4- دوستی بهخاطر الله متعال بیانگر اخلاص صاحب آن است چرا که دوستی بهخاطر مال و پست و مقام از بین رفتنی است و فقط دوستی بهخاطر الله، ماندگار خواهد بود.

5- آنچه بهخاطر الله باشد، دوام خواهد داشت و آنچه بهخاطر غیر الله باشد خیلی زود از بین خواهد رفت.

(90) دعا برای کسی که مالش را به تو پيشنهاد كند

201ـ «بَارَكَ اللهُ لَكَ فِيْ أَهْلِكَ وَمَالِكَ»([233]).

«خداوند، در خانواده و دارائیت برکت اندازد».

أَهْلِكَ: در اینجا مراد همسر است.

رهنمود حدیث

این دعای برکت در مورد کسی است که مال یا مرکب خویش را تقدیم برادر مسلمانش میکند این دعایی است که عبدالرحمان بن عوف در حق سعد بن ربیع الانصاری نمود وقتی که رسول اکرم ص میان عبدالرحمان و سعد پیمان برادری برقرار کرد، سعد به عبدالرحمان پیشنهاد داد نصف دارایی و یکی از همسرانش را بعد از طلاق در اختیار او بگذارد. عبدالرحمان گفت: الله خانواده و مالت را برایت مبارک بگرداند مرا به بازار راهنمایی کن. هدفش این بود تا در بازار به کار و کسب و داد و ستد بپردازد لازم بهیاد آوری است که رسول اکرم ص میان مهاجرین و انصار پیمان اخوت برقرار نمود تا مهاجرینی را که در راه اسلام، وطن و مال و فرزندان خود را گذاشته بودند از وحشت غربت برهاند.

فوائد حدیث

1- دعوت مسلمانان به اینکه مانند پیکر واحدی باشند که درد و حاجت دیگران را درد و حاجت خویشتن بدانند و بهخاطر رضای الله در پی برطرف نمودن آن باشند.

2- به میزان ایثار و فداکاری صحابه در نصرت دین الله پی میبریم.

3- مسلمان باید عفت چهرهی خویش را حفظ نماید و تا شدیداً نیازمند نشده از کسی چیزی سوال نکند.

(91) دعا هنگام پرداخت بدهی، برای طلبکار

202ـ «بَارَكَ اللهُ لَكَ فِيْ أَهْلِكَ وَمَالِكَ، إِنَّمَا جَزَاءُ السَّلَفِ الْـحَمْدُ وَاْلأَدَاءُ»([234]).

«خداوند در خانوادهات و مالت برکت اندازد، همانا پاداش قرض دهنده، تشکر و اداى قرض اوست».

رهنمود حدیث

این حدیث بیانگر اخلاق و رفتار نیک رسول اکرم ص در همهی امور زندگی است همچنین به تنگ دستی ایشان اشاره دارد تا جایی که مجبور به گرفتن قرض به مبلغ چهل هزار گردید؛ آنگونه که در روایت آمده است و احتمالا این مبلغ را بهخاطر هزینه کردن در غزوه و یا امر دیگری از امور مسلمانان قرض گرفته بود. سپس وقتی مالی بدست ایشان افتاد قرض را به صاحبش برگردانید و دعای فوق را در حق او بر زبان آورد.

فوائد حدیث

1- جواز قرض گرفتن به قصد برگردانیدن چنانکه رسول اکرم ص فرمود: هر کسیکه قرضی به قصد برگردانیدن بگیرد الله متعال او را در برگردانیدن آن یاری خواهد کرد.

2- نصیحت رسول اکرم ص به کسیکه قرض میگیرد این است که به نیکوترین وجه آنرا برگرداند چنانکه فرموده است: بهترین شما کسی است که قرض را به بهترین وجه بر گرداند. (صحیح ابن ماجه 1967).

3- قرض حسنه دلیل بر تعاون و ترحم امت با یکدیگر است به خلاف وامهای ربوی که باعث بوجود آمدن کینه و دشمنی میگردند و زیان دنیوی و اخروی در پی دارند.

4- جواز دادن چیزی اضافه بر مقدار وام بهشرطی از طرف قرض دهنده مشروط نباشد.

(92) دعای ترس از شرک

203ـ «اَللهم إِنِّيْ أَعُوْذُ بِكَ أَنْ أُشْرِكَ بِكَ وَأَنَا أَعْلَمُ، وَأَسْتَغْفِرُكَ لِـمَا لاَ أَعْلَمُ»([235]).

«بار الها! از اینکه با آگاهى براى تو شریکى قرار دهم، به تو پناه مىبرم، و اگر بدون آگاهى برایت شریک قرار دهم از تو آمرزش طلبم».

شْرِكَ: یعنی شریک قرار دادن با الله در عبادات و اعمال.

رهنمود حدیث

این حدیث بیانگر خطر بزرگ شرک است فرق نمیکند که شرک کوچک باشد یا بزرگ. چنانکه رسول اکرم ص در آغاز حدیث فرمود: «صدای پای شرک در میان شما از صدای پای مورچه نیز آهستهتر است» یعنی اصلا متوجه نفوذ شرک نمیشوید سپس دعای فوق را جهت حفاظت، از وقوع در شرک تجویز نمود. بنابراین لازم است انسان مسلمان شدیداً از شرک که سراسر خباثت و پلیدی است بپرهیزد.

فوائد حدیث:

1- میزان شفقت رسول اکرم ص نسبت به امت خویش که همواره آنها را از وقوع در شرک بر حذر داشته، شیوهی نجات از آنرا نیز به آنها آموزش داده است.

2- یادگیری توحید جزو مهمترین واجبات شرعی است چنانکه رسول اکرم ص فرموده: هرکس در حالی با الله روبرو شود که با وی شرک نورزیده است وارد بهشت میشود ولی اگر مرتکب عمل شرک شده است به دوزخ خواهد رفت (صحیح مسلم).

3- شرک بر دو نوع است:

الف) شرک اکبر که انسان را از دایرهی اسلام بیرون میکند و عبارت است از پرستیدن افراد و اشیا و ترس و امید از آنان.

ب) شرک اصغر مانند سوگند خوردن به غیر الله و گفتن سخنانی شبیه این سخن اگر الله و فلانی بخواهد، اگر تو و الله نبودید و...

(93) دعا برای کسی که میگوید: الله به شما برکت دهد

204ـ عایشه ل میگوید: به رسول اکرم ص گوشت گوسفندی هدیه دادند فرمود: آنرا تقسیم کنید – راوی میگوید- هرگاه خادم (گوشت را به همسایهها میرسانید و بر میگشت عایشه ل میپرسید: چه گفتند: او میگفت: آنها گفتند: «بارك الله فیكم» «الله به شما برکت دهد» عایشه ل نیز در جواب میگفت: «وفیهم بارك الله» «یعنی الله به آنها برکت دهد» و میافزود: این جواب دعای آنها است و اما پاداش ما نزد الله متعال محفوظ است([236]).

رهنمود حدیث

این حدیث بیانگر سیمای زندگی پر مهر و محبت و دلسوزی صحابه است که بر اساس رهنمودهای رسول اکرم ص به فکر یکدیگر بودند.

فوائد حدیث

1- مشروعیت این دعا بهخاطر عمل ام المؤمنین عایشه ل است.

2- تشویق به همدردی و همکاری با همسایگان و دوستان و گرفتن دست آنها در تنگ دستی.

3- دعوت اسلام به استحکام روابط ایمانی با کردار و گفتار.

4- داشتن امید پاداش صرفاً از الله متعال.

(94) دعای بدفالی

205ـ «اَللهم لاَ طَيْرَ إِلاَّ طَيْرُكَ، وَلاَ خَيْرَ إِلاَّ خَيْرُكَ، وَلاَ إِلَهَ غَيْرُكَ»([237]).

«الهى! هیچگونه بدفالىاى وجود ندارد مگر آنچه تو بخواهى [فال بد زدن هیچ تأثیرى ندارد] و بجز خیر تو، هیچ خیری وجود ندارد، و بجز تو معبود بحقی نیست».

کلمات حدیث

الطیرة: به فال گرفتن چیزی.

رهنمود حدیث

در این حدیث تمامی رسوم و عادات جاهلی و شرک آمیز دوران جاهلی، باطل اعلام شدهاند. در آن زمان مردم را عادت بر این بود که اگر قصد سفر یا انجام کاری مینمودند با تکیه به پرندگان حرکت میکردند اگر پرنده به سمت راست پرواز میکرد آنرا به نیک فالی میگرفتند و به سفرشان ادامه داده، کارشان را انجام میدادند و اگر به سمت چپ پرواز مینمود دست نگه میداشتند. وقتی اسلام پا به عرصه گذاشت، این عملکرد زشت را باطل اعلام نمود چرا که چنین اعتقادی، گمان بد نسبت به الله محسوب میشود و از طرفی وسوسه و ترسی است که از طرف شیطان القا میشود. بخت آزمایی و سایر کارهای دیگری که در این زمینه انجام میگیرد جزو اعمال شرکآمیز و منافی با کمال توحید میباشند و باید از آنها شدیداً پرهیز نمود.

فوائد حدیث

1- استحباب خواندن دعای فوق هنگام وسوسه شیطان به فال بد و غیره.

2- توکل بر الله باعث قطع وسواس نسبت به فال بد میشود و این به برکت توحید است.

3- اثبات این امر که همهی کارها طبق تقدیر الله پیش میرود و چیزی خارج از خواست و ارادهی ایشان نیست.

4- البته میان فال بد و نیک فرق است رسول اکرم ص به فالی گفتهاند فال نیک که پس از شنیدن سخن نیکی در نظر گرفته میشود چنین فالی در واقع نوعی حسن ظن نسبت به پروردگار است.

(95) دعای سوار شدن بر مرکب

206ـ بِسْمِ اللهِ، اَلْـحَمْدُ لِلَّهِ ﴿سُبۡحَٰنَ ٱلَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَٰذَا وَمَا كُنَّا لَهُۥ مُقۡرِنِينَ١٣ وَإِنَّآ إِلَىٰ رَبِّنَا لَمُنقَلِبُونَ١٤﴾.

«اَلْـحَمْدُ لِلَّهِ، اَلْـحَمْدُ لِلَّهِ، اَلْـحَمْدُ لِلَّهِ، اللهُ أَكْبَرُ، اللهُ أَكْبَرُ، اللهُ أَكْبَرُ، سُبْحَانَكَ اَللهم إِنِّيْ ظَلَمْتُ نَفْسِيْ فَاغْفِرْ لِيْ، فَإِنَّهُ لاَ يَغْفِرُ الذُّنُوْبَ إِلاَّ أَنْتَ»([238]).

«به نام الله! حمد از آنِ الله است، پاک است آن ذاتى که این مرکب را در اختیار ما قرار داد در حالى که ما نمىتوانستیم آن را مسخّر گردانیم، همانا بازگشت ما بهسوى پروردگار است، آنگاه سه بار «الْـحَمْدُ لله»، و سه بار «الله اكبر»، و یک بار «لا إله إلاَّ الله» بخواند، و سپس بگوید: اى الله! تو پاک و منزّهى، من بر خود ستم نمودهام، مرا ببخشاى، چرا که جز تو کسى دیگر گناهان را نمىآمرزد».

کلمات حدیث

مقرنین: نمیتوانستیم بر آن تسلط یابیم.

منقلبون: برخواهیم گشت.

رهنمون حدیث

شایسته است که انسان مسلمان شکر نعمتهای الله متعال را بجا آورد بهویژه هنگام استفاده از آنها او را سپاس گوید. چرا که اگر الله این حیوانات غول پیکر و یا وسایل نقلیهی امروزی را که به مراتب از انسان بزرگتر و قویتر هستند برای انسان رام نمیکرد هرگز قادر به استفاده از آنان نبودیم. پس شایسته است که هنگام سوار شدن بر مرکب چه حیوان باشد و چه وسیلهی دیگری، با گذاشتن پا روی رکاب، «الحمد لله» بگوئیم سپس دعای فوق را بخوانیم.

1- استحباب زیاد ذکر گفتن در هر حال بهویژه هنگام استفاده از نعمتهای الهی.

2- زیاد استغفار گفتن به انسان کمک میکند تا کوتاهیهای خود در عبادت الله را جبران نماید.

3- شیفتگی صحابه در پیروی از سنت و روش زندگی رسول اکرم ص.

4- اعتراف به اینکه انسان در هر کاری نیازمند الله متعال میباشد.

(96) دعای سفر

207ـ اللهُ أَكْبَرُ، اللهُ أَكْبَرُ، اللهُ أَكْبَرُ ﴿سُبۡحَٰنَ ٱلَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَٰذَا وَمَا كُنَّا لَهُۥ مُقۡرِنِينَ١٣ وَإِنَّآ إِلَىٰ رَبِّنَا لَمُنقَلِبُونَ١٤﴾ [الزخرف: 13-14]. «پاک است كسى كه اين را براى ما رام كرد و[گرنه] ما را ياراى [رامساختن] آنها نبود، و به راستى كه ما به سوى پروردگارمان بازخواهيم گشت».

«اَللهم إِنَّا نَسْأَلُكَ فِيْ سَفَرِنَا هَذَا الْبِرَّ وَالتَّقْوَى، وَمِنَ الْعَمَلِ مَا تَرْضَى، اَللهم هَوِّنْ عَلَيْنَا سَفَرَنَا هَذَا وَاطْوِ عَنَّا بُعْدَهُ، اَللهم أَنْتَ الصَّاحِبُ فِيْ السَّفَرِ، وَالـْخَلِيْفَةُ فِيْ اْلأَهْلِ، اَللهم إِنِّيْ أَعُوْذُ بِكَ مِنْ وَعَثَاءِ السَّفَرِ، وَكَآبَةِ الْـمَنْظَرِ، وَسُوْءِ الْـمُنْقَلَبِ فِيْ الْـمَالِ وَاْلأَهْلِ».

وهنگام باز گشت از سفر، علاوه بر دعاى فوق، کلمات زیر را به آن بیفزاید: «آيِبُوْنَ، تَائِبُوْنَ، عَابِدُوْنَ، لِرَبِّنَا حَامِدُوْنَ» [مسلم 2/998].

«الله اكبر، الله اكبر، الله اكبر «پاک است آن ذاتى که این مرکب را در اختیار ما قرار داد در حالى که ما نمىتوانستیم آنرا مسخّر گردانیم». «الهى! ما در این سفر خواهان نیکى و تقوى و عملى هستیم که باعث خشنودى تو باشد. بار الها! این سفر را براى ما آسان بگردان و دورى راه را براى ما نزدیک کن. اى الله! تویى همراه ما در این سفر، و تو جانشین ما در خانواده هستى. بار الها! از مشقتهاى سفر، و دیدن مناظر غم انگیز، و تحول ناگوار در مال و خانواده به تو پناه مىبرم». و هنگام بازگشت، اضافه کند: ما توبه کنان، عبادت کنان، و ستایش کنان براى پروردگارمان، در حال بازگشت هستیم».

کلمات حدیث

1- الْبِرَّ: عمل و اخلاق نیک.

2- وَعَثَاءِ السَّفَرِ: سختی سفر.

3- كَآبَةِ الْـمَنْظَرِ: مناظر و احوال ناگوار در امر خود، خانواده و مال خویش.

4- آيِبُوْنَ: در حال بازگشت و رجوع.

رهنمود حدیث:

در این حدیث وقت و محل این دعا بیان شده که در آغاز سوار شدن بر مرکب جهت مسافرت است همچنین در این دعا از الله توفیق انجام کار نیکی که موجب رضای او باشد مانند سفر برای جهاد، حج، عمره، کسب روزی حلال، تحصیل علم شرعی و غیره خواسته شده و نیز از وی طلب تقوا کرده چرا که انسان بهوسیلهی تقوا توفیق انجام کار خیر و باز آمدن از کار بد را مییابد. همچنین در این دعا کیفیت سپردن کارها به الله متعال بیان شده است.

فوائد حدیث

1- استحباب گفتن این دعا در آغاز سفر و همچنین هنگام بازگشت از سفر با افزودن چند کلمه که در حدیث بیان شدهاند.

2- از الله برای سفر خویش طلب توفیق نمودن چرا که سفر عذابی بیش نیست.

3- اثبات این مطلب که الله تعالی مسلط و محیط بر هر چیزی است او هم با مسافر است و هم جانشین وی در مال و خانوادهاش میباشد.

4- استحباب دعا کردن هنگام مسافرت چرا که دعای مسافر مورد قبول الله واقع میشود.

(97) دعای ورود به روستا یا شهر

208ـ «اَللهم رَبَّ السَّمَوَاتِ السَّبْعِ وَمَا أَظْلَلْنَ، وَرَبَّ اْلأَرْضِيْنَ السَّبْعِ وَمَا أَقْلَلْنَ، وَرَبَّ الشَيَاطِيْنِ وَمَا أَضْلَلْنَ، وَرَبَّ الرِّيَاحِ وَمَا ذَرَيْنَ. أَسْأَلُكَ خَيْرَ هَذِهِ الْقَرْيَةِ وَخَيْرَ أَهْلِهَا، وَخَيْرَ مَا فِيْهَا، وَأَعُوْذُ بِكَ مِنْ شَرِّهَا، وَشَرِّ أَهْلِهَا، وَشَرِّ مَا فِيْهَا»([239]).

«بار الها! اى پروردگار هفت آسمان و آنچه زیر آنها قرار دارد، اى پروردگار زمینهاى هفت گانه و آنچه بر روى آنها قرار دارد، و اى پروردگارِ شیطانها و آنچه که آنها گمراه کردهاند، و اى پروردگار بادها و آنچه که آنها به حرکت در مىآورند، من از تو خیر این آبادى، و خیر ساکنان، و خیر آنچه در آن هست را مسألت مىنمایم، و از بدى آن، و بدى ساکنان آن، و بدى آنچه در آن قرار دارد، به تو پناه مىبرم».

کلمات حدیث

أَظْلَلْنَ: بر آن سایه انداختهاند.

أَقْلَلْنَ: با خود حمل نمودهاند.

ذَرَيْنَ: پراکنده کردهاند چنانکه در فرمایش الله ﴿وَٱلذَّٰرِيَٰتِ ذَرۡوٗا١﴾ [الذاریات: 1] آمده است.

رهنمود حدیث

مستحب است الله متعال را به نیکوترین وجه ستایش کرد این دعا در برگیرندهی جملاتی است که بیانگر ربوبیت الله متعال است و هر آنچه در جهان پیدا و ناپیدا و جهان بالا و پائین وجود دارد تحت قدرت و ارادهی الله حرکت میکنند. همچنین در این دعا از شر انسانهای بدکردار به الله پناه خواسته شده چرا که موهای پیشانی همهی بندگان فقط در دست الله متعال میباشد.

فوائد حدیث

1- استحباب گفتن این دعا هنگام عبور از کنار روستاها، شهرها و یا هنگام ورود به آن.

2- ذکر الله متعال چه در سفر چه در اقامت باعث طمأنینه و آرامش قلب و تقویت جسم میشود.

3- اظهار فقر و ناتوانی دائمی در پیشگاه الله تعالی.

(98) دعای ورود به بازار

209ـ «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيْكَ لَهُ، لَهُ الْـمُلْكُ وَلَهُ الْـحَمْدُ، يُحْيِيْ وَيُمِيْتُ وَهُوَ حَيٌّ لاَ يَمُوْتُ، بِيَدِهِ الـْخَيْرُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيْرٌ»([240]).

«معبود بحقی جز الله متعال وجود ندارد، او را شریکى نیست، پادشاهى و ستایش از آن او است. او زنده مىکند و مىمیراند، و او زنده اى است که هرگز نمىمیرد، نیک و بد در دست اوست، و او بر هر چیزى تواناست».

کلمات حدیث

قَدِيْرٌ: دارای قدرت کامل.

رهنمود حدیث:

این حدیث بیانگر فضل بیکران الهی است چنانکه رسول اکرم ص میزان پاداشی را که الله متعال به گویندهی این ورد میبخشد در پایان حدیث چنین بیان فرموده است:

«برای او یک میلیون نیکی منظور و یک میلیون گناه بخشیده و یک میلیون درجه به مقامش افزوده میشود».

و در روایتی فرمود: «برای وی در بهشت خانهای ساخته میشود».

علت اختصاص این پاداش برای کسیکه آنرا در بازار بخواند این است که معمولا بازار محل کار و کسب و غفلت و محل نگاه شیطان و سربازانش است و کمتر انسانی به یاد الله متعال میافتد. بنابراین انسان مسلمانی که حتی در بازار و در میان آنهمه هیاهو به ذکر الله مشغول میشود، شایستگی چنین پاداش بزرگی از جانب الله متعال را دارد.

فوائد حدیث

1- یکی از نشانههای موفقیت و رستگاری، غافل نشدن از ذکر الهی است چنانکه فرموده است: ﴿رِجَالٞ لَّا تُلۡهِيهِمۡ تِجَٰرَةٞ وَلَا بَيۡعٌ عَن ذِكۡرِ ٱللَّهِ﴾ [النور: 37]. «مردانی که آنها را تجارت و داد و ستد از ذکر الله غافل نمیسازد».

2- معمولا در بازارها گناه و معصیت زیادی اتفاق میافتد مانند سوگند دروغین، کم فروشی و اختلاط و بیحجابی بنابراین است که رسول اکرم ص فرمود: «بهترین اماکن نزد الله متعال، مساجد و بدترین اماکن بازارها هستند» (صحیح مسلم).

3- بیان این مطلب که در قبال عمل مخلصانه و مطابق سنت هر چند کم باشد، پاداش بزرگی از جانب الله متعال در نظر گرفته شده است و او بهترین پاداش دهنده است.

(99) دعای لغزیدن سواری

210ـ «بِسْمِ اللهِ»([241]) «به نام الله».

رهنمود حدیث

رسول اکرم ص به امت خویش آموزش داده تا هنگام لغزیدن مرکب، بسم الله بگویند چنانکه در آغاز این حدیث به نقل از راوی آمده است که پشت سر رسول اکرم ص سوار بر حیوانی بود. حیوان در مسیر راه لیز خورد آن صحابی گفت: شیطان نابود گردد. رسول اکرم ص فرمود: چنین مگو که او احساس بزرگی میکند و در پوست خود نمیگنجد و میگوید به قدرت من چنین شد ولی بگو: بسم الله. چرا که شیطان با شنیدن بسم الله مانند مگسی کوچک میشود.

فوائد حدیث

1- عدم جواز ناسزا گویی به شیطان (جز نفرین).

2- شیطان فقط با نفرین و شنیدن ذکر الله متعال احساس کوچکی و حقارت میکند. چنانکه الله میفرماید: ﴿وَإِنَّ عَلَيۡكَ لَعۡنَتِيٓ إِلَىٰ يَوۡمِ ٱلدِّينِ٧٨﴾ [ص: 78]. «و بیگمان نفرین من تا روز جزا بر تو خواهد بود».

3- تواضع و فروتنی رسول اکرم ص بحدی بود که فردی از اصحاب خویش را پشت سر خود بر مرکب سوار مینمود.

(100) دعای مسافر برای مقیم

211ـ «أَسْتَوْدِعُكُمُ اللهَ الَّذِيْ لاَ تَضِيْعُ وَدَائِعُهُ»([242]).

«من شما را به خدایى مىسپارم که امانتهایش ضایع نمىشود».

رهنمود حدیث

مستحب است که مسافر هنگام بیرون شدن به قصد سفر برای خانواده و افرادی که برای خداحافظی با او آمدهاند دعای فوق را بخواند البته این دعا هنگام سفرهای عبادی و مباح خوانده میشود نه سفرهای گناه و ناجایز. در این دعا اشاره به این مطلب شده که الله متعال بهترین نگهدارنده خانواده، مال و فرزندان مسافر است چنانکه رسول اکرم ص فرمود: «هرگاه چیزی نزد الله به امانت گذاشته شود، قطعاً او از آن محافظت بعمل خواهد آورد».

فوائد حدیث

1- مستحب است که مسافر با خواندن همین دعای مبارک، با مقیمها خداحافظی کند.

2- انسان مسلمان هنگام سفر از الله متعال یاری میخواهد و خانواده و مالش را به او میسپارد.

3- مستحب است که مسافر، قبل از آغاز سفر، وصیت خویش را بنویسد و از پدر و مادر و کسانی که به گردن او حقی دارند حلالی بطلبد.

(101) دعای مقیم برای مسافر

212ـ «أَسْتَوْدِعُ اللهَ دِيْنَكَ، وَأَمَانَتَكَ، وَخَوَاتِيْمَ عَمَلِكَ»([243]).

«من دین و امانت و خاتمهى کارهایت را به الله مىسپارم».

رهنمود حدیث

این حدیث بیانگر میزان دلسوزی و محبت رسول اکرم ص نسبت به اصحاب خویش است چنانکه ابن عمر م در آغاز همین حدیث میگوید: هرگاه رسول اکرم ص یکی از یارانش را بدرقه مینمود دست او را در دست میگرفت و تا او خودش رها نمیکرد رسول اکرم ص دستش را رها نمیکرد. سپس این دعای زیبا و جامع را در حق او میخواند. در این دعا نخست دین او را به امانت الله میگذارد چرا که دین مهمترین قضیه در زندگی انسان مسلمان است. سپس برای حفظ امانت او که شامل خانواده و فرزندان میشود دعا میکرد و در پایان برای حسن خاتمهی وی دعا کرد چرا که فرجام نیک، معیار و ملاک اصلی در دنیا و آخرت میباشد.

فوائد حدیث

1- جواز دست دادن با یک دست چنانکه در این حدیث آمده است به خلاف گفتهی کسانی که میگویند: مصافحه باید با دو دست انجام گیرد.

2- سفرها معمولاً با ترس و خستگی همراه است بنابراین، دعای فوق برای مسافر تجویز گردید.

3- بیان اینکه عملها به فرجام بستگی دارد و فرجام نیک توفیقی است از جانب الله متعال.

4- دین برای انسان مسلمان همه چیز او است، حتی از زن و فرزند و مال هم دارای اهمیت بیشتری است.

213ـ «زَوَّدَكَ اللهُ التَّقْوَى، وَغَفَرَ ذَنْبَكَ، وَيَسَّرَ لَكَ الـْخَيْرَ حَيْثُ مَا كُنْتَ»([244]).

«خداوند، شما را از توشهی تقوا بهره مند سازد، گناهانت را ببخشاید، و هر جا که هستید خیر را براى شما میسّر گرداند».

کلمات حدیث

زَوَّدَكَ اللهُ التَّقْوَى: الله به تو توشهی تقوا یعنی توفیق عمل به اوامر الهی و پرهیز از محرمات را عطاکند.

رهنمود حدیث

قطعاً بهترین توشهای که انسان مسلمان در زندگی دنیا برای آخرت خویش میاندوزد تقوا و خداترسی است و وصیتی است که الله متعال به همهی انسانها چه در گذشته و چه در آینده نموده و فرموده است:

﴿وَلَقَدۡ وَصَّيۡنَا ٱلَّذِينَ أُوتُواْ ٱلۡكِتَٰبَ مِن قَبۡلِكُمۡ وَإِيَّاكُمۡ أَنِ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ﴾ [النساء:131].

«ما به کسانی که قبل از شما به آنها کتاب داده شد و به شما توصیه نمودهایم که تقوای الهی را پیشه سازید».

نکتهی دیگری که در این حدیث بیان شده اینکه یاران رسول الله چقدر خود را محتاج دعای ایشان میدانستند و همواره از او طلب دعا مینمودند چه برای سفر و چه برای دیگر امور زندگی چنانکه در ابتدای حدیث آمده که مردی نزد رسول اکرم ص آمد وگفت: میخواهم به سفری بروم به من توشهای عنایت کن؟ رسول اکرم ص فرمود: «زَوَّدَكَ اللهُ التَّقْوَی» «الله به تو، توشهی تقوا بدهد» و در حق وی دعای فوق را خواند.

فوائد حدیث

1- مستحب است که مسافر، به برادران مؤمن و نیک خود اطلاع دهد که قصد سفر دارد و از آنها طلب دعای خیر نماید.

2- بهدست آوردن تقوا، راه بخشیده شدن گناهان و رمز خوشبختی در دنیا و آخرت است.

(102) تکبیر و تسبیح در مسافرت

214ـ جابر س میگوید: «كُنَّا إِذَا صَعِدْنَا كَبَّرْنَا، وَإِذَا نَزَلْنَا سَبَّحْنَا» «ما هنگامی که به سوی مکان بلندی در حرکت بودیم تکبیر و هنگامی که به سمت پائین در حرکت بودیم تسبیح میگفتیم»([245]).

کلمات حدیث

كَبَّرْنَا: الله اکبر میگفتیم.

سَبَّحْنَا: سبحان الله میگفتیم.

رهنمود حدیث

این حدیث بیانگر مشروعیت تکبیر گفتن هنگام صعود به مکان بلند میباشد و حکمت آن احساس کبریائی و عظمت الله هنگام مشاهده مخلوقات غول پیکر و صعب العبور است چرا که الله خالق آنها است و از هر چیزی بزرگتر و قویتر است.

و شاید حکمت گفتن تسبیح هنگام فرود آمدن، اشاره به تسبیح گفتن یونس پیامبر در شکم ماهی و همچنین بهخاطر در نظر آوردن پاکی الله هنگامی که نفسهای راحتی بعد از صعود میکشد باشد.

فوائد حدیث

1- انسان آیات و نشانههای قدرت پروردگار را در هر چیزی میبیند چرا که همهی موجودات هستی، بیانگر عظمت و قدرت پروردگار عالم میباشند.

2- سنت است که تکبیر و تسبیح آهسته گفته شود، چرا که الله متعال میشنود و نیازی به گفتن با صدای بلند نیست و این امر در ایجاد اخلاص و تدبر در معنی ذکر کمک بیشتری میکند.

(103) دعای مسافر، هنگام سحر

215ـ «سَمَّعَ سَامِعٌ بِحَمْدِ اللهِ، وَحُسْنِ بَلاَئِهِ عَلَيْنَا. رَبَّنَا صَاحِبْنَا، وَأَفْضِلْ عَلَيْنَا عَائِذًا بِاللهِ مِنَ النَّارِ»([246]).

«باشد که شاهدى، حمد و ستایش خدا را بشنود و بر خوبى نعمتهایش بر ما گواهى دهد.

اى پروردگار ما، تو همراه ما باش، و به ما احسان کن، در حالى که از آتش دوزخ به تو پناه مىبرم».

سَمَّعَ سَامِعٌ بِحَمْدِ اللهِ: یعنی کسی گواهی داد که ما مشغول ذکر الله هستیم.

صَاحِبْنَا: هر چیزی به ما ببخش و هر شری را از ما دور کن.

عَائِذًا بِاللهِ مِنَ النَّارِ: به الله از آتش دوزخ و موجبات ورود به آن پناه میبریم.

رهنمود حدیث

مستحب است که انسان مسافر، هنگام سحر این دعا را به پیروی از رسول اکرم ص بر زبان بیاورد چرا که وقت سحر بهترین وقت برای ذکر، استغفار و دعا است چنانکه الله متعال در وصف بندگان مؤمن خویش میفرماید: ﴿كَانُواْ قَلِيلٗا مِّنَ ٱلَّيۡلِ مَا يَهۡجَعُونَ١٧ وَبِٱلۡأَسۡحَارِ هُمۡ يَسۡتَغۡفِرُونَ١٨﴾ [الذاریات: 17-18]. «آنان اندکی از شب میخفتند و سحرگاهان طلب آمرزش میکردند».

در این وقت الله متعال آنگونه که شایسته او است فرود میآید و میفرماید: آیا کسی هست که از من چیزی بخواهد تا به او به او ببخشم؟ کسی هست که از من طلب آمرزش نماید تا او را بیامرزم؟ و این تا صبح ادامه دارد (صحیح بخاری).

فوائد حدیث:

1- ارشاد امت به دعا کردن در اوقات اجابت تا جایی که حتی در مسافرت نیز از این ارشاد دریغ نورزیده است.

2- تشویق به استفاده از اسباب رهایی از آتش دوزخ و طلب یاری از الله متعال در این مورد.

(104) دعای مسافر، هنگامی که جایی توقّف نماید

216ـ «أَعُوْذُ بِكَلِمَاتِ اللهِ التَّامَّاتِ مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ»([247]).

«از شر! آنچه خداوند آفریده است، به کلمات کامل او پناه مىبرم».

کلمات حدیث

نگا: ش84.

رهنمود حدیث

این ذکر جزو اذکار صبح و شام است و علاوه بر آن در سفر هنگام فرود آمدن در مکانی چه جهت استراحت و چه برای غذا خوردن وغیره خوانده میشود. برای خوانندهی این ورد پاداش بیشماری بیان گردیده و علاوه بر آن رسول اکرم ص فرموده است به خوانندهاش تا زمانی که در آن مکان وجود دارد هیچ آسیبی نمیرسد.

فوائد حدیث

کلمات و سخنان الله بر دو نوع است:

الف) سخنانی که این جهان از آن بوجود آمده چنانکه فرموده است: ﴿إِنَّمَآ أَمۡرُهُۥٓ إِذَآ أَرَادَ شَيًۡٔا أَن يَقُولَ لَهُۥ كُن فَيَكُونُ٨٢﴾ [یس: 82]. «او هرگاه ارادهی چیزی بکند میگوید: باش. پس میشود».

ب) سخنانی که از آن شریعت بوجود آمده که همان وحی الهی است.

2- تنها به الله متعال تکیه کردن و از او کمک طلبیدن انسان را در تحقق توحید خالص کمک میکند.

3- کلام الله، صفت وی میباشد و مخلوق نیست و گرنه پناه بردن به آن جایز نمیبود.

(105) ذکر بازگشت از سفر

217ـ رسول اکرم ص هنگام بازگشت از سفر جهاد یا حج بر هر ارتفاعی سه بار الله اکبر میگفت سپس میفرمود: «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيْكَ لَهُ، لَهُ الْـمُلْكُ، وَلَهُ الْـحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيْرٌ، آيِبُوْنَ، تَائِبُوْنَ، عَابِدُوْنَ، لِرَبِّنَا حَامِدُوْنَ، صَدَقَ اللهُ وَعْدَهُ، وَنَصَرَ عَبْدَهُ، وَهَزَمَ اْلأَحْزَابَ وَحْدَهُ»([248]).

«بجز الله معبود بحقی وجود ندارد، یگانه است، شریکى ندارد، پادشاهى از آنِ اوست، ستایش مخصوص اوست، و او بر هر چیز توانا است، توبه کنان، عبادت کنان و حمدگویان براى پروردگارمان، باز مىگردیم، خداوند وعدهاش را تحقق بخشید، بندهاش را نصرت کرد و به تنهایى گروهها را شکست داد».

کلمات حدیث

الشرف: مکان مرتفع و بلند.

آيِبُوْنَ: بازگشته بهسوی الله.

أَحْزَابَ: یعنی کفار قریش و همدستانشان در جریان خندق.

رهنمود حدیث

این حدیث بیانگر مشروعیت خواندن این دعا هنگام بازگشت از هر سفری بهویژه سفر جهاد و حج میباشد. و بهتر است آنرا هنگام مشاهدهی شهر خویش تا ورود به آن تکرار نماید. در این دعا به فضل و کرم الله که شامل حال مؤمنان شده است اشاره گردیده چنانکه الله متعال میفرماید: ﴿وَرَدَّ ٱللَّهُ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ بِغَيۡظِهِمۡ لَمۡ يَنَالُواْ خَيۡرٗاۚ وَكَفَى ٱللَّهُ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ ٱلۡقِتَالَ﴾ [الأحزاب: 25]. «الله کافران را با دلی لبریز از خشم باز گردانیده در حالی که به هیچ نتیجهای که در نظر داشتند نرسیدند و الله مؤمنان را از جنگ بینیاز کرد».

آری الله متعال با فرستادن بادهای شدید بر کافران و بهم زدن جمع آنان، مؤمنان را یاری نمود.

فوائد حدیث

1- شایسته است که انسان مسلمان وقتی سالم به وطن و منزل خویش میگردد الله را بهخاطر این نعمت سپاس گفته، ذکر او را بر زبان آورد.

2- هدف از استغفار در اینجا توبه از گناهانی میباشد که ممکن است در سفر اتفاق افتاده است.

3- استغفار رسول اکرم ص بهخاطر آموزش امت و تشویق آنان به استمرار در طاعت و بندگی بوده است.

4- انسان مسلمان در هر حال به بندگی خویش در برابر الله ادامه میدهد.

(106) ذکر هنگام شنیدن خبر خوشایند و ناخوشایند

218ـ هنگامى که به رسول الله ص خبرى خوشحال کننده مىرسید، مىفرمود: «اَلْـحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِيْ بِنِعْمَتِهِ تَتِمُّ الصَّالِـحَاتُ». «ستايش مر خدايى راست كه با نعمتهايش نيكىها كامل مىشوند».

و هنگام شنیدن خبر ناگوار مىفرمود:

«اَلْـحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ»([249]).

«ستایش در همه حال از آنِ خدا است».

کلمات حدیث

الصَّالِـحَاتُ: کارهای نیک و خوشایند.

رهنمود حدیث

این حدیث بیانگر میزان تسلیم شدن و رضایت رسول الله ص در برابر قضا و قدر الهی است. چرا که انسان مسلمان در این دنیا از دو حال خارج نیست یا در نعمت بهسر میبرد که باید سپاسگزار باشد و یا در آزمایش و مصیبت که باید صبر پیشه سازد و انسان مسلمان به هیچ وجه و در هیچ وضعیتی چه در نعمت و چه در مصیبت، خود را بینیاز از پروردگار خویش نمیداند.

فوائد حدیث

1- رسول اکرم ص بشری بیش نیست که مانند سایر افراد بشر گاهی خوشحال و گاهی ناراحت میشود جز اینکه الله متعال از میان دیگران او را برگزیده و پیامبر ص قرار داده است.

2- کسیکه رضا به قضای الهی چه خیر و چه شر، چه شیرین و چه تلخ داشته باشد الله متعال نیز او را در دنیا و آخرت راضی و خشنود خواهد ساخت.

(107) فضلیت درود فرستادن بر رسول الله ص

219ـ رسول الله ص فرمود: «مَنْ صَلَّى عَلَيَّ صَلاَةً صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ بِهَا عَشْرًا»([250]).

«هرکس بر من یک درود بفرستد، الله بر او ده درود مىفرستد».

کلمات حدیث

صَلَّى: یعنی بگوید: اللهم صل علی محمد...

رهنمود حدیث

در این حدیث پاداش درود فرستادن بر رسول اکرم ص بیان شده که هر کس یکبار برای ایشان درود بفرستد، الله برای او ده بار درود میفرستد و هدف از درود فرستادن الله، یعنی ستودن او در حضور فرشتگان و مراد از درود فرستادن فرشتگان یعنی دعا کردن ضمناً در برخی از طرق این حدیث ذکر شده که روزی رسول اکرم ص در حالی که چهرهاش از خوشحالی میدرخشید نزد یارانش آمد. آنها علت خوشحالی وی را پرسیدند؟ فرمود: هم اکنون جبرئیل نزد من آمد و گفت: الله میگوید: ای محمد ص آیا به این راضی نیستی که هر کدام از امتت یکبار بر تو درود یا سلام بفرستد من ده بار بر او درود و سلام میفرستم (صحیح مسلم).

فوائد حدیث

1- بیان پاداش درود فرستادن بر رسول اکرم ص.

2- درود فرستادن بر رسول اکرم ص در واقع پوشاندن جامهی عمل به این فرمایش الهی است که میفرماید: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ وَمَلَٰٓئِكَتَهُۥ يُصَلُّونَ عَلَى ٱلنَّبِيِّۚ يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ صَلُّواْ عَلَيۡهِ وَسَلِّمُواْ تَسۡلِيمًا٥٦﴾ [الأحزاب: 56]. «الله و فرشتگان بر پیامبر درود میفرستند، ای مؤمنان بر او درود و سلام بفرستید».

3- بیان جایگاه بلند رسول اکرم ص نزد پروردگار عالم.

220ـ رسول الله ص فرمود: «لاَ تَجْعَلُوا قَبْري عِيْدًا وَصَلُّوا عَليَّ؛ فَإِنَّ صَلاَتَكُمْ تَبْلُغُنِي حَيْثُ كُنْتُمْ»([251]).

«قبر مرا محل تجمع و جشن قرار ندهید و بر من درود بفرستید زیرا هر کجا باشید درود شما به من میرسد».

کلمات حدیث:

عِيْدً: محل جشن و تجمع.

رهنمود حدیث

در این حدیث رسول اکرم ص به صراحت از سفر به قصد زیارت قبرش منع کرده است از این رو سفر عبادی فقط به قصد سه مسجد یعنی مسجد النبی، مسجدالحرام و مسجد الاقصی بهخاطر فضیلت خواندن نماز در آنها، جایز است.

همچنین رسول اکرم ص در این حدیث امت خویش را به درود گفتن زیاد امر نموده که از هر جا درود بفرستند، فرشتگانی ماموریت دارند که سلام و درود آنها را به رسول اکرم ص برسانند.

[شیخ الاسلام ابن تیمیه میگوید: در این حدیث اشاره به این مطلب دارد که سلام و درود شما هر کجا که باشید به من میرسد پس نیازی به سفر بهسوی قبر من و مراسم گرفتن در کنار آن نیست]([252]).

1- عدم جواز قصد سفر به زیارت قبر پیامبر ص و مستحب بودن سفر به قصد مسجد پیامبر.

2- جشن گرفتن و تجمع، گرد قبر پیامبرص عملی ناجایز است تا چه رسد تجمع دور قبر یکی از بزرگان و تحت عنوان جشن میلاد وغیره...

3- این حدیث دلیل آشکاری است که رسول اکرم ص صدای کسانی را که به او سلام و درود میفرستند مستقیماَ نمیشنود بلکه فرشتگان به ایشان میرسانند.

4- حرمت طواف دور قبر و مماس شدن با آن به نیت تبرک یا خواندن صاحب قبر، اینها جزو اعمال شرک آمیز است.

221ـ رسول الله ص فرمود: «اَلبَخِيْلُ مَنْ ذُكِرْتُ عِنْدَهُ فَلَمْ يُصَلِّ عَلَیَّ»([253]).

«بخیل کسى است که نام من نزد او گرفته شود و بر من درود نفرستد».

رهنمود حدیث

در اینجا بخیل واقعی معرفی شده که خود را از پاداش درود فرستادن محروم میکند اشاره به این مطلب است که اگر کسی عمدا هنگام شنیدن نام مبارک رسول گرامی، درود نفرستد احتمال میرود که با سوء خاتمه روبرو شود. چرا که درود نفرستادن بیانگر بیماری درونی فرد است.

فوائد حدیث

1- رسول گرامی اسلام ص مستحق این است که به ایشان درود فرستاده شود بهخاطر اینکه الله به ما چنین دستوری داده و همچنین بهخاطر برتری ایشان بر امتش میباشد.

2- همیشه درود فرستادن مستحب است اما در روزهای جمعه و هنگام شنیدن نام ایشان تاکید بیشتری شده است.

222ـ نیز رسول الله ص فرمود: «إِنَّ لِلَّهِ مَلاَئِكَةً سَيَّاحِينَ فِي الأَرْضِ يُبَلِّغُونِي مِنْ أُمَّتِي السَّلاَمَ»([254]).

«خداوند فرشتگان سیاری دارد که روى زمین مىگردند و سلام امتم را به من مىرسانند».

رهنمود حدیث

انسان هر چند دور باشد و از همانجا به رسول اکرم ص سلام بفرستد فرشتگان سلام او را به رسول گرامی اسلام میرسانند. همچنین این حدیث بیانگر جایگاه رفیع رسول اکرم ص نزد پروردگار میباشد که بهخاطر رسانیدن درود و سلام به ایشان فرشتگانی گمارده است.

فوائد حدیث

1- سلام ما هرجا که باشیم به رسول اکرم ص میرسد.

2- جایگاه رفیع رسول اکرم ص نزد پروردگار.

3- رسول اکرم ص شخصا درود و سلام ما را نمیشنود بلکه فرشتگان به ایشان میرسانند.

223ـ نیز رسول الله ص فرمود: «مَا مِنْ أَحَدٍ يُسَلِّمُ عَلَيَّ إِلاَّ رَدَّ اللهُ عَلَىَّ رُوحِيَ حَتَّى أَرُدَّ عَلَيهِ السَّلاَمَ»([255]).

«هرکس که به من سلام دهد، خداوند روحم را به من برمىگرداند تا جواب سلامش را بدهم».

کلمات حدیث

رَدَّ اللهُ عَلَىَّ رُوحِيَ: طبق تفسیری یعنی قدرت سخن گفتن به من داده میشود تا جواب بدهم چرا که زنده بودن پیامبران داخل قبرهایشان طبق روایات ثابت است. اما در تفسیر دیگری گفته شده که مراد از باز گردانیدن روح، توجه و حضور ذهن بهسوی سلامی است که به ایشان عرض میگردد و الله اعلم.

رهنمود حدیث

از این حدیث به اهمیت سلام کردن به رسول اکرم ص و همچنین پاداش کسیکه سلام میکند پی میبریم تا جایی که شخص رسول اکرم ص جواب سلام را میدهد.

فوائد حدیث

1- درود و سلام فرستادن به رسول اکرم ص جزو بهترین عبادتها است.

2- پیامبران در برزخ وضعیتی دارند که با دیگران فرق میکند.

3- جایگاه برتر رسول اکرم ص نسبت به سایر پیامبران.

(108) رواج دادن سلام

224ـ رسول الله ص فرمودند: «لاَ تَدْخُلُوا الْـجَنَّةَ حَتَّى تُؤْمِنُوا، وَلاَ تُؤْمِنُوا حَتَّى تَحَابُّوا، أَوَ لاَ أَدُلُّكُمْ عَلَى شَيْءٍ إِذَا فَعَلْتُمُوهُ تَحَاَبَبْتُمْ؟ أَفْشُوا السَّلاَمَ بَيْنَكُمْ»([256]).

«به بهشت وارد نمىشوید تا اینکه ایمان بیاورید، و ایمان شما کامل نمىشود مگر اینکه یکدیگر را دوست داشته باشید، آیا شما را به کارى راهنمایى نکنم که انجام آن، باعث دوستى شما با یکدیگر شود؟ سلام را بین خود رواج دهید».

کلمات حدیث

أَفْشُوا السَّلاَمَ: سلام را گسترش دهید به تعبیر امروزی نهادینه کنید.

این حدیث بیانگر اهمیت نشر و گسترش سلام کردن بین مسلمانان است و سلام باید با جملهی معروف «السلام علیكم» باشد نه چیز دیگری البته بعد از گفتن «السلام علیكم» استفاده از دیگر کلماتی که در عرف رایج هستند اشکالی ندارد.

اینکه فرمود وارد بهشت نمیشوید، هدف این نیست که اصلا وارد بهشت نمیشوید بلکه هدف ورود اولیه است که نیاز به ایمان کامل دارد و ایمان کامل بدون محبت بهخاطر الله متحقق نمیشود.

[نشر و گسترش سلام در ایجاد محبت نقش بسزائی دارد چرا که سلام از قلبهای سالم و با صفا سرچشمه میگیرد بنابراین، بیماردلان و مبتکرین مبادرت به سلام گفتن نمیکنند و همین امر باعث میشود که محبت آنها در دل مردم نشیند پس باید در سلام گفتن مبادرت ورزید تا کبر و غرور از بین برود و صفا و صمیمیت ایجاد شود]([257]).

فوائد حدیث

1- ورود به بهشت بعد از فضل و کرم الله، بدون داشتن ایمان ممکن نیست بنابراین غیر از مؤمنین کسی دیگر وارد بهشت نخواهد شد.

2- افشا و نشر سلام، کلید ایجاد محبت و دفع نفرت و بیگانگی در میان مسلمانان خواهد بود.

3- اهمیت سلام کردن به یکدیگر و رد نظریه کسانی که به این مسأله اهمیت نمیدهند در حالی که رسول اکرم ص آنرا راه رسیدن به ایمان معرفی کرده ایمانی که سبب ورود به بهشت میشود.

4- نشر و گسترش سلام به انسان درس تواضع و فروتنی میدهد.

5- این امور سهگانه در برگیرندهی خصلتهای خوب زیادی هستند بنابراین میطلبد که در پی تحقق آنها بود.

6- انفاق در تنگدستی باعث اعتماد بر الله و بیرغبتی از دنیا و امید نبستن به آرزوهای دنیوی میشود که همه اینها برای آخرت انسان از اهمیت زیادی برخوردار هستند.

225ـ عمار بن یاسر ب میگفت: کسى که سه خصلت داشته باشد، ایمانش را کامل کرده است: عدالت با خود، سلام دادن به همهى مردم، و انفاق در تنگدستى([258]).

رهمنود حدیث:

این سه خصلت جزو نشانههای قوت ایمان است چرا که انسان وقتی منصف باشد، حقوق الله و حقوق بندگان بهویژه همسر، فرزندان و همسایگانش را به خوبی ادا خواهد کرد و سلام کردن به همه علامت اخلاق نیک و فروتنی بوده، باعث تالیف قلبها و ایجاد دوستی و محبت میشود. و انفاق در تنگدستی نشانهی ایثار و ترجیح دادن خشنودی الله بر خشنودی نفس است که البته انفاق در چنین وضعیتی باید پس از هزینههای فرزندان و کسانی باشد که نفقهی آنها به عهدهی فرد است. همچنین انفاق در تنگدستی بیانگر ایمان و اعتماد فرد به الله متعال میباشد.

فوائد حدیث:

1- بیان اندیشه و فهم درست صحابه از دین که بدور از افراط و تفریط بوده است.

2- نشر و گسترش سلام به انسان درس تواضع و فروتنی میدهد.

3- این امور سه گانه در برگیرندهی خصلتهای زیاد خوبی هستند.

بنابراین میطلبد که در پی تحقق آنها بود.

4- انفاق در تنگدستی باعث اعتماد بر الله و بیرغبتی در دنیا و امید نبستن به آرزوهای دنیوی میشود که همه اینها برای آخرت انسان از اهمیت زیادی برخوردار هستند.

226ـ عبدالله بن عمر ب روایت مىکند که مردى از پیامبر اکرم ص پرسید: بهترین عمل در اسلام کدام است؟ آنحضرت ص فرمود: «خوراک دادن و سلام کردن به آشنا و بیگانه»([259]).

کلمات حدیث:

أي الإسلام خیر: یعنی کدام خصلت اسلامی بهتر است.

رهنمود حدیث

در این حدیث به خوراک دادن تشویق شده چنانکه الله متعال نیز در وصف چنین افرادی فرموده است: ﴿وَيُطۡعِمُونَ ٱلطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِۦ مِسۡكِينٗا وَيَتِيمٗا وَأَسِيرًا٨﴾ [الإنسان: 8]. «و با وجود نیازی که به غذا دارند، به بینوا و یتیم و اسیر میدهند».

همچنین به نشر سلام بین کسانی که میشناسی یا نمیشناسی تشویق کرده است. هدف فقط مسلمانان هستند. گرچه سلام کردن به مجلسی که در آن مسلمان و غیر مسلمان وجود دارد اشکالی ندارد بهشرطی که هدف فقط مسلمانان باشند اما در برخورد با غیر مسلمانان نباید پیش سلام بود.

فوائد حدیث

1- خوراک دادن و مهمانی گرفتن باعث نزول برکت و تالیف دلها میشود.

2- میزان شیفتگی صحابه در سؤال کردن از رسول اکرم ص پیرامون آنچه در دنیا و آخرت به خیر و صلاحشان بود.

(109) جواب دادن به سلام شخص کافر

227ـ «إِذَا سَلَّمَ عَلَيْكُمْ أَهْلُ الْكِتَابِ فَقُولُوا: وَعَلَيْكُمْ»([260]).

«اگر اهل کتاب (یهود یا نصارى) به شما سلام کردند، بگویید: (وَعَلَيْكُمْ)».

کلمات حدیث

أَهْلُ الْكِتَابِ: یعنی یهود و نصارا.

رهنمود حدیث

این حدیث بیانگر عدل و انصاف اسلام در برخورد با غیر مسلمانان است. و سنت است که هرگاه آنها سلام کردند در جواب «وعلیكم» گفته شود. چنانکه الله متعال میفرماید: ﴿وَإِذَا حُيِّيتُم بِتَحِيَّةٖ فَحَيُّواْ بِأَحۡسَنَ مِنۡهَآ أَوۡ رُدُّوهَآ﴾ [النساء: 86] «هرگاه به شما سلام داده شد شما در جواب به بهتر از آن یا با همان پاسخ دهید». و اما علت اینکه در پاسخ آنها کلمهی «السلام» گفته نشود بهخاطر این است که یهودیان وقتی با رسول اکرم ص روبرو میشدند بهجای سلام میگفتند: «سام علیكم» که دعای نابودی و بمعنی «مرگ بر تو بود» رسول اکرم ص به مسلمانان فرمود: شما در جواب «وعلیكم» بگویید یعنی آنچه میگویید بر شما باد فرق نمیکند که سلام بگوید یا چیز دیگری.

[ابن عباس ب میگوید: جواب سلام یهود و نصارا را بدهید بهدلیل اینکه قرآن میفرماید: «هرگاه سلام دادند جواب آنرا به همان نحو یا بهتر از آن بدهید».

آنچه از این سخن ابن عباس فهمیده میشود این است که اگر آنها بهصورت شفاف و واضح «السلام علیكم» گفتند شما جواب آنها را به نحو احسن بدهید اما اگر آنها بهصورت غیر واضح سلام دادند آنگاه باید طبق حدیث فوق در جواب فقط «وعلیكم» گفته شود]([261]).

فوائد حدیث

1- میزان دشمنی و کینهی یهود نسبت به رسول اکرم ص و پیروانش تا جایی که در احوالپرسی و سلام نیز از ابراز آن دریغ نمیکردند.

2- عدم جواز گفتن چیزی اضافه بر «وعلیكم» در برخورد با اهل کتاب بدلیل سخن انس که میگوید: به ما دستور داده شده که جز «وعلیكم» چیز دیگری در احوالپرسی با اهل کتاب نیفزائیم. چنانکه حافظ ابن حجر سند این روایت را جید دانسته است.

البته برخی از علما به جواز گفتن «وعلیكم السلام» در جواب سلام اهل کتاب اعتقاد دارند مشروط به اینکه گفتن سلام از طرف آنان صریح و آشکار باشد نگا: الفتح (11/45) و الصحیة (2242).

(110) دعا هنگام شنیدن آواز خروس و صدای الاغ

228ـ «إِذَا سَمِعْتُمْ صِيَاحَ الدِّيكَةِ، فَاسْأَلُوا اللهَ مِنْ فَضْلِهِ فَإِنَّهَا رَأَتْ مَلَكًا وَإِذَا سَمِعْتُمْ نَهِيْقَ الْحِمَارِ، فَتَعَوَّذُوا بِاللهِ مِنَ الشِّيْطَانِ فِإنَّهُ رَأَى شَيْطَانًا»([262]).

«هرگاه بانگ خروس را شنیدید، از الله فضلش را طلب کنید، زیرا او فرشته اى را دیده است، و هرگاه صداى الاغ را شنیدید، از شیطان به الله پناه ببرید؛ زیرا الاغ، شیطان را دیده است».

رهنمود حدیث

در این حدیث دعای هنگام شنیدن آواز خروس بیان شده که متاسفانه اینها جزو سنتهای متروک است که خیلی از مردم با آن آشنایی ندارند رسول اکرم ص میفرماید: هنگام شنیدن آواز خروس از الله فضل و بزرگواری بخواهید چرا که خروس با دیدن فرشته بانگ سر میدهد همچنین بیان شده که با شنیدن صدای الاغ، اعوذ بالله بگویید و از شر شیطان به الله پناه ببرید چرا که با دیدن شیطان آواز میدهد. و این بیانگر آنست که حیوانات چیزهایی میبینند و میشنوند که ما انسانها نمیبینیم و نمیشنویم چنانکه در حدیث آمده که آنها صدای عذاب قبر را میشنوند.

فوائد حدیث

1- بیان فضل خروس چنانکه رسول اکرم ص از ناسزاگویی به خروس منع کرده و فرموده است او شما ر ابرای نماز بیدار میکند. (صحیح ابوداود 4254).

2- هر کس که به طریقی باعث کار خیری میشود نباید به او ناسزا گفت خروس نیز معمولا هنگام نمازها بهویژه نماز فجر بانگ سر میدهد و باعث بیداری برای نماز میشود.

ابن حجر میگوید: بعضی از شافعیها به اعتماد بر بانگ خروس جهت تشخیص اوقات نماز فتوا دادهاند.

و نیز داودی سخنی که ذکر آن خالی از لطف نیست میگوید: خروس دارای پنج خصلت است که عبارتاند از:

1- صدای خوش

2- بیداری در سحرگاهان

3- غیرت

4- سخاوت

5- کثرت جماع

(111) دعا هنگام شنیدن پارس سگها در شب

229ـ رسول الله ص مىفرماید: «إِذَا سَمِعْتُمْ نُبَاحَ الْكِلاَبِ وَنَهِيْقَ الْـحَمِيرِ بِاللَّيْلِ فَتَعَوَّذُوا بِاللهِ فَإِنَّهُنَّ يَرَيْنَ مَا لاَ تَرَوْنَ»([263]).

«هرگاه صداى پارس کردن سگها و عرعر الاغ را در شب شنیدید از آنها به الله پناه ببرید، زیرا آنها چیزهایى را مىبینند که شما نمىبینید».

کلمات حدیث

نُبَاحَ الْكِلاَبِ: پارس کردن سگ.

رهنمود حدیث

در این حدیث به گفتن اعوذ بالله هنگام شنیدن صدای این حیوانات دستور داده شده چرا که حیوانات چیزهایی از عذاب و حوادث را میبینند و حس میکنند که انسانها نمیبینند و حس نمیکنند بهویژه شب هنگام چنانکه رسول اکرم ص فرمود: شبها بعد از اینکه همه چیز آرام میگیرد زیاد بیرون نشوید چرا که الله متعال جنبندگانی دارد که آنها را در زمین منتشر میکند (صحیح ابوداود 4275).

فوائد حدیث

1- پناه بردن به الله متعال راه نجات از هر امر ناگوار است.

2- میزان دلسوزی رسول اکرم ص نسبت به امتش بقدری بود که هرکار خیر بزرگ و کوچک را به آنها آموزش میداد.

(112) دعا برای کسی که به او دشنام داده ای

230ـ رسول اکرم ص فرمود: بار الها! هر مؤمنى را که من به او ناسزا گفته ام، آن را براى او در قیامت، باعث قربت خود بگردان([264]).

کلمات حدیث

قربة: وسیلهی تقرب و نزدیک شدن به الله.

رهنمود حدیث

این حدیث بیانگر اخلاق والای رسول اکرم ص و همچنین میزان شفقت ایشان بر امت خویش میباشد چنانکه در برخی از الفاظ حدیث آمده که فرموده است: «من بشری بیش نیستم و مانند سایر بشر خشمگین میشوم» ولی در عین حال ایشان با خدای خویش عهد بسته که خشم او را برای مسلمانان باعث رحمت و پاداش و بخشش گناهان قرار دهد. البته ناگفته پیدا است که رسول اکرم ص بهخاطر الله خشم میگرفت نه بهخاطر امور شخصی چنانکه عایشهت میگوید: رسول اکرمص هیچگاه به خاطر خود از کسی انتقام نگرفت مگر اینکه دستور الله نادیده گرفته میشد.

فوائد حدیث

1- حرص رسول اکرم ص به اینکه درجهی افراد امتش در بهشت هر چه بالاتر برود.

2- انسان مسلمان باید در گفتار و کردار از سنت رسول اکرم ص پیروی کند که تنها راه نجات در دنیا و آخرت است.

ضمناً برخی از علما بر این باورند که این حدیث به شخص رسول اکرم ص اختصاص دارد و برای کسی دیگر روا نیست که با ناسزاگویی به کسی چنین تصوری داشته باشد بلکه باید از الله طلب آمرزش نمود و از آن فرد حلالی طلبید.

(113) آنچه را که مسلمان هنگام مدح مسلمان دیگری بگويد

231ـ رسول الله ص فرمود: هرگاه لازم است که دوستتان را مدح کنید، چنین بگویید: به نظرم، فلانى چنین و چنان است، ولى خدا محاسبه کنندهى اوست و من کسى را نزد خدا تزکیه نمىکنم([265]).

رهنمود حدیث

در این حدیث از ستودن کسی در حضور وی نهی شده بهویژه وقتی که امکان خودبالندگی و غرور باشد که معمولاً هم چنین است بنابراین در آغاز حدیث بیان گردید که مردی نزد رسول اکرم ص از مرد دیگری که در آنجا حضور داشت تعریف و تمجید کرد. رسول اکرم ص فرمود: «وای بر تو، گردنش را شکستی» سپس به او یاد داد که هر گاه میخواهد از کسی تعریف کند با قاطعیت تعریف نکند بلکه بگوید: خدا بهتر میداند ولی به نظر من آدم خوبی است و...

فوائد حدیث

1- نکوهش مداحان چنانکه رسول اکرم ص فرمود: هرگاه با مداحان روبرو شدید به صورتشان خاک بپاشید «صحیح مسلم».

2- نباید در مورد کسی با قاطعیت قضاوت کرد چراکه انسان زنده هر لحظه ممکن است تغییر رفتار بدهد.

3- باید رعایت حال فردی را که مورد ستایش قرار میگیرد نمود و او را دچار فتنه نساخت.

4- جواز تعریف در جلوی کسیکه احتمال دچار شدن به غرور و فتنه در او نباشد.

(114) آنچه که مسلمان هنگام مدح شدنش بگويد

232ـ «اَللهم لاَ تُؤَاخِذْنِيْ بِمَا يَقُوْلُوْنَ، وَاغْفِرْ لِيْ مَا لاَ يَعْلَمُوْنَ [وَاجْعَلْنِيْ خَيْرًا مِمَّا يَظُنُّوْنَ]»([266]).

«بار الها! مرا بهخاطر آنچه که مىگویند، مورد بازخواست قرار مده، و آنچه را که از من نمىدانند، بیامرز، و مرا بهتر از آنچه که دربارهى من گمان مىکنند، بگردان».

رهنمود حدیث

این حدیث بیانگر میزان ترس صحابه از غرور و دچار فتنه شدن از مدح و تعریف افراد میباشد، همچنین قدرت ایمان و درستی یقین آنها را میرساند و چنیناند اهل ایمان همواره در ترس و دلهره به سر میبرند و هیچگاه خود را از نفس و شیطان در امان نمیبینند چنانکه الله متعال میفرماید: ﴿وَٱلَّذِينَ يُؤۡتُونَ مَآ ءَاتَواْ وَّقُلُوبُهُمۡ وَجِلَةٌ أَنَّهُمۡ إِلَىٰ رَبِّهِمۡ رَٰجِعُونَ٦٠﴾ [المؤمنون: 60]. ترجمه: «و آنان که آنچه باید بدهند، میدهند و با این حال دلهایشان از اینکه بهسوی پروردگارشان بازمیگردند، هراسان است».

فوائد حدیث

1- مشروعیت گفتن این دعا هنگام شنیدن تعریف و تمجید خویش از دهان کسی.

2- تواضع و فروتنی جزو اسباب رستگاری و سعادت است.

3- طلب آمرزش از الله متعال بهخاطر اینکه ستایش کننده از حال ستایش شونده خبر ندارد.

(115) لبیک گفتن مُحْرِم در حج یا عمره

233ـ «لَبَّيْكَ اَللهم لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ لاَ شَرِيْكَ لَكَ لَبَّيْكَ، إِنَّ الْـحَمْدَ، وَالنِّعْمَةَ، لَكَ وَالْـمُلْكَ، لاَ شَرِيْكَ لَكَ»([267]).

«گوش بفرمانم، اى الله، گوش بفرمانم، تو شریکى ندارى، گوش بفرمانم، همانا ستایش و نعمت و سلطنت از آنِ تو است، و تو شریکى ندارى».

کلمات حدیث

لَبَّيْكَ: در حضورت ایستاده، سرا پا گوش به فرمانم.

رهنمود حدیث

در این حدیث شیوهی صحیح تلبیه و لبیک گفتن هنگام احرام حج و عمره بیان شده که در برگیرندهی مفاهیم توحیدی و عبادی بزرگی است و مالکیت را فقط از آن الله میداند. این تلبیه در رد تلبیهای است که در زمان جاهلیت بر زبان میآوردند و در آن معبودان خود را با الله شریک قرار میدادند. الله از آنچه آنان میگفتند بری و پاک و برتر است.

فوائد حدیث

1- فضیلت توحید و تلبیه که موجب جلب محبت و خشنودی الله متعال میشود.

2- برکت دعای ابراهیم خلیل وقتی که الله به او چنین دستور داد:

﴿وَأَذِّن فِي ٱلنَّاسِ بِٱلۡحَجِّ يَأۡتُوكَ رِجَالٗا وَعَلَىٰ كُلِّ ضَامِرٖ يَأۡتِينَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٖ٢٧﴾ [الحج: 27]. «و در ميان مردم براى [اداى] حج بانگ برآور تا [زايران] پياده و [سوار] بر هر شتر لاغرى -كه از هر راه دورى مىآيند- به سوى تو روى آورند،».

3- انسان قدرت هیچ کاری جز به یاری الله ندارد بنابراین چارهای جز الله ندارد.

(116) تکبیر گفتن هنگام رسیدن به حجر الأسود

234ـ رسول الله ص سوار بر شتر، کعبه را طواف کرد، و هر بار به رکن [حجر الأسود] مىرسید با چیزى که در دست داشت بهسوى آن اشاره مىکرد و تکبیر مىگفت([268]).

رهنمود حدیث

مشروعیت تکبیر گفتن اثنای طواف خانه کعبه و هنگام روبر شدن با حجر الاسود دست زدن و بوسیدن حجر الاسود سنت است اما اگر بهخاطر ازدحام یا عذر دیگری نتوانست چنین کند کافی است که با چیزی بهسوی آن اشاره کند و اگر نتوانست فقط اشاره با دست راست کافی است البته نیازی به بوسیدن دست خویش نیست. و در عین حال باید معتقد بود که حجر الاسود سنگی است و به کسی نفع و ضرری نمیرساند جز اینکه دست زدن و بوسیدن آن فقط یک امر عبادی است.

فوائد حدیث

1- در این حدیث به فرمایش رسول اکرم ص که در حج وداع فرمود: «مناسک حجتان را از من بیاموزید» جامهی عمل پوشانیده شده است.

2- جواز طواف کردن در حال سواری بر مرکب.

3- بیان این مطلب که سنت در طواف این است که هنگام عبور از کنار حجر الاسود باید به آن روی کرده و سینه را به طرف آن کرد.

(117) دعای بین رکن یمانی وحجر الأسود

235ـ ﴿رَبَّنَآ ءَاتِنَا فِي ٱلدُّنۡيَا حَسَنَةٗ وَفِي ٱلۡأٓخِرَةِ حَسَنَةٗ وَقِنَا عَذَابَ ٱلنَّارِ﴾ [البقرة:201].

«پروردگارا! در دنیا و آخرت به ما نیکى عطا فرما، و ما را از عذاب دوزخ نجات ده».

رهنمود حدیث

این حدیث بیانگر مستحب بودن دعا بین رکن یمانی و حجر الاسود است و این دعا از دعاهای فراگیری است که خیر دنیا و آخرت را در بردارد چرا که خیر دنیا شامل زن نیک، فرزند صالح، علم مفید، عمل صالح و روزی حلال میشود و خیر آخرت شامل نجات از عذاب قبر، عذاب دوزخ و رستگاری ابدی با ورود به بهشت میشود.

فوائد حدیث

1- استحباب دعا در همهی اوقات و خصوصا در اوقات ویژه و مکانهای مبارک.

2- استحباب گفتن این دعا بین رکن یمانی و حجر الاسود و زیاد گفتن آن همیشه و در هر جا بدلیل اینکه رسول اکرم ص آنگونه که در صحیح بخاری آمده این را بیش از هر دعایی بر زبان میآورد.

3- دعای کامل، دعایی است که در برگیرنده خیر دنیا و آخرت باشد.

(118) دعای توقف بر صفا و مروه

236ـ جابر س در وصف حج رسول اکرم ص میگوید: هنگامى که رسول الله ص به کوه صفا مىرسید، این آیه را مىخواند: ﴿إِنَّ ٱلصَّفَا وَٱلۡمَرۡوَةَ مِن شَعَآئِرِ ٱللَّهِ﴾ یعنى: «همانا صفا و مروه از شعائر الهى هستند» سپس مىفرمود: سعى را از جایى آغاز مىکنم که خداوند نخست از آن یاد کرده است. آنگاه رسول الله ص سعى را از صفا آغاز مىکرد و بالا مىرفت تا کعبه را مىدید، سپس رو به قبله مىکرد و «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ» و تکبیر مىگفت و این دعا را مىخواند: «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيْكَ لَهُ، لَهُ الْـمُلْكُ، وَلَهُ الْـحَمْدُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيْرٌ، لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ، أَنْجَزَ وَعْدَهُ وَنَصَرَ عَبْدَهُ وَهَزَمَ اْلأَحْزَابَ وَحْدَهُ»([269]).

«جز الله، معبود بحقی وجود ندارد، یگانه است و شریکى ندارد، پادشاهى از آن اوست، و ستایش مخصوص اوست، او بر هر چیز توانا است، جز او معبود دیگرى وجود ندارد، یگانه است، اوست که وعدهاش را تحقق بخشید، و بندهاش را پیروز کرد، و به تنهایى گروهها را شکست داد».

«و در این میان، دعاهاى «مختلفى» مىفرمودند و دعاى فوق را سه بار تکرار مىکردند، بالاى مروه نیز همین عمل را انجام مىداد».

رهنمود حدیث

این حدیث روش مسنون حج و عمره را بیان میدارد که ابتدا باید هفت بار خانهی کعبه را طواف نمود؛ سه طواف نخست همراه با رمل (دویدن) و چهار طواف آخر بهصورت عادی و هنگام عبور از کنار حجر و رکن و دست زدن به آن است بعد از اتمام هفت طواف روی آوردن به سوی مقام ابراهیم و خواندن دو رکعت در آنجا سپس دست زدن به حجر الاسود و به سوی صفا رهسپار شدن تا اینکه بر قلهی آن قرار گرفته روبروی خانهی کعبه بایستد و تکبیر بگوید و ورد فوق را بخواند و بعد از آن بقیه اعمال حج را آنگونه که رسول اکرم ص انجام داده انجام دهد.

فوائد حدیث

1- گرامی داشت شعایر دینی نشانهی تقوای الهی است که راه نجات در دنیا و آخرت میباشد.

2- اقرار و اعتراف همیشگی به توحید و تعظیم الله متعال.

3- رفع حرج از کسیکه توانایی سعی بین صفا و مروه را ندارد.

(119) دعای روز عرفه

237ـ رسول الله ص فرمود: بهترین دعا، دعاى روز عرفه است، و بهترین ذکرى که من و پیامبران گذشته خواندهایم این است: «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيْكَ لَهُ، لَهُ الْـمُلْكُ وَلَهُ الْـحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيْرٌ»([270]).

یعنى: «هیچ معبودى بجز الله [بحق] وجود ندارد، یکتاست، و شریکى ندارد، پادشاهى و حمد از آنِ اوست، و او بر هر چیز، تواناست».

رهنمود حدیث

در این حدیث فضیلت این دعای مبارک در روز عرفه بیان گردیده که رسول اکرم ص در مورد آن فرمود: در هیچ روزی به اندازهی روز عرفه زندانیان دوزخی آزاد نمیشوند. الله متعال در آن روز جلوی فرشتگان مباهات میکند و در حالی که خودش بهتر میداند میگوید: اینها چه میخواهند؟ (صحیح مسلم).

همچنین در این حدیث دعوت به توحید، وظیفهی همهی پیامبران بیان گردیده که بهخاطر آن کتابهای آسمانی و پیامبران الهی فرستاده شدهاند.

فوائد حدیث

1- مستحب است که روز عرفه چه حجاج و چه دیگران زیاد دعا بکنند چرا که این روز بهترین روز سال است.

2- هر دعوتی که بر اساس توحید نباشد مانند جسدی فاقد روح بوده هیچ بقائی نخواهد داشت.

(120) ذکر در مشعر الحرام

238ـ جابر س میگوید: پیامبر اکرم ص سوار بر قصواء (شترش) شد تا اینکه به مشعر الحرام رسید، آنگاه رو به قبله نمود و دعا کرد و «الله اكبر» و «لاَ إِلَهَ إِلاَّ الله» گفت و یگانگى خدا را بیان کرد، و آنقدر ایستاد تا هوا کاملاً روشن شد، سپس قبل از طلوع آفتاب (بهسوى منا) رفت([271]).

کلمات حدیث

قصواء: نام شتری است که رسول اکرم ص سوار بر آن حج نمود.

اِسْفَرَّ جِدًّا: صبح کاملا روشن شد و مردم همدیگر را میدیدند.

رهمنود حدیث:

توقف در مشعر الحرام جزو مناسک حج میباشد و سنت است که در این مکان به دعا، تکبیر، تهلیل و توحید فراوان پرداخته شود.

چنانکه الله تعالی میفرماید:

﴿لَيۡسَ عَلَيۡكُمۡ جُنَاحٌ أَن تَبۡتَغُواْ فَضۡلٗا مِّن رَّبِّكُمۡۚ فَإِذَآ أَفَضۡتُم مِّنۡ عَرَفَٰتٖ فَٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ عِندَ ٱلۡمَشۡعَرِ ٱلۡحَرَامِۖ وَٱذۡكُرُوهُ كَمَا هَدَىٰكُمۡ وَإِن كُنتُم مِّن قَبۡلِهِۦ لَمِنَ ٱلضَّآلِّينَ١٩٨﴾ [البقرة: 198].

ترجمه: «گناهی بر شما نیست که (در ایام حج تجارت کنید و) از فضل پروردگارتان بجویید. هنگامی که از عرفات (بهسوی مزدلفه) حرکت کردید، الله را در مشعر الحرام یاد کنید و او را به یاد داشته باشید؛ چنانچه شما را هدایت کرد؛ اگر چه پیش از آن، جزو گمراهان بودید».

و زمان گفتن دعا و اذکار قبل از نماز فجر تا قبل از طلوع خورشید است و این بدان خاطر است تا با عملکرد دوران جاهلی مخالفت شود.

فوائد حدیث:

1- مشعرالحرام، کوه کوچکی است در مزدلفه که داخل حدود حرم میباشد.

2- رسول اکرم ص دوست داشت با عملکرد دوران جاهلی مخالفت کند چرا که این امت، امتی است که زمام و رهبری به دست دارد و باید پیشرو باشد نه پیرو دیگران.

(121) تکبیر، هنگام رمی جمرات با هر سنگریزه

239ـ رسول اکرم ص هنگام رمى جمرات سهگانه، با زدن هر سنگریزه، تکبیر میگفت، سپس بعد از رمى جمرهى اول (کوچک) و دوم (وسط) رو به قبله میایستاد و دستهایش را بلند میکرد و دعا مینمود، ولی بعد از زدن جمرهى عقبه بدون توقف و دعا راهش را ادامه میداد([272]).

کلمات حدیث

الجمـار الثلاث: محل سه گانهی زدن سنگ در منی.

رهنمود حدیث

سنت است که حاجی بعد از اینکه از مزدلفه حرکت میکند و به منا میرسد زدن سنگها را از جمرهی عقبه شروع کند، تلبیه را ترک کرده با هفت سنگ ریزه یکی بعد از دیگری و هر بار تکبیر بگوید و برای دعا توقف نکند و بعد از اتمام مناسک، در بازگشت به منی و بعد از گذارندن شب، از جمرهی اول زدن سنگها را با هفت سنگریزه یکی بعد از دیگری با تکبیر گفتن در هر بار شروع کند سپس سنت است که مقداری فاصله بگیرد و بهسوی قبله دست به دعا بردارد و زاری و التماس کند سپس جمرهی دوم را به همین ترتیب و بعد از آن جمرهی سوم را به همین ترتیب البته بدون توقف و دعا.

فوائد حدیث

1- زدن شیطان یک حرکت نمادین و عبادی است و هدف اعلای ذکر الله متعال و نیازی به زدن شیطان با کفش و چوب و غیره نیست آنگونه که بعضی میپندارند.

2- روش مسنون در سنگریزهها این است که از محل جمرات جمع آوری شوند نه از مزدلفه و برای هر روز در همان روز برداشته شود. (صحیح ابن ماجه 2473).

3- برداشتن سنگ بزرگ و شستن سنگها بدعت و کار بیهودهای است که رسول اکرم ص انجام نداده است.

(122) دعای تعجب و امور خوشحال کننده

240ـ «سُبْحَانَ الله»([273]).

«الله، پاک و منزّه است».

رهنمود حدیث

جواز ابراز شگفتی با گفتن سبحان الله و اینرا وقتی رسول اکرم ص بر زبان آورد که در مسیری با ابوهریره روبرو شد و دست او را گرفت و چند قدمی جلو رفت و نشست ابوهریره مخفیانه از آنجا رفت و دیری نگذشت که پس از غسل کردن بازگشت. رسول اکرم ص پرسید: کجا رفتی؟ ابوهریره گفت جنب بودم رفتم غسل کردم. رسول اکرم ص فرمود: سبحان الله! مؤمن که نجس نمیشود (یعنی گرچه جنب باشد ولی اعضای بدن او پلید نیست که با چیزی مماس نشود یا به کسی دست ندهد).

فوائد حدیث

1- مستحب بودن ارشاد و راهنمایی کوچکتر توسط بزرگتر حتی بدون درخواست کوچکتر.

2- جواز تأخیر غسل جنابت (تا قبل از اولین وقت نماز) و رفتن به بازار وغیره.

3- مؤمن چه زنده چه مرده به هیچ وجه پلید نمیشود.

241ـ «اللهُ أَكْبَرُ»([274]). «الله بزرگترین است».

رهنمود حدیث

این حدیث بیانگر مشروعیت تکبیر گفتن هنگام خبر خوشایند است چنانکه از رسول اکرم ص بیش از چندین بار ثابت شد که در چنین مواقعی تکبیر سر داده در این حدیث بیان شده که مردی به ظاهر مسلمان در میدان نبرد سخت میجنگید و یاران پیامبر در محضر ایشان او را تحسین نمودند رسول اکرم ص فرمود: او دوزخی است. مردی از مسلمانان با شنیدن این سخن رسول اکرم ص، با کنجکاوی رفتار آن مرد را کنترل نمود تا اینکه در گیر و دار جنگ زخمی شد و تحمل نکرد و خود را با شمشیر خود کشت. آن صحابی نزد رسول اکرم ص بازگشت و جریان را بازگو نمود. رسول اکرم ص فرمود: «اللَّهُ أَكْبَرُ أَشْهَدُ أَنِّي عَبْدُ اللَّهِ وَرَسُولُهُ» «الله اکبر گواهی میدهم که من بنده و فرستاده الله هستم».

فوائد حدیث

1- جایز نیست کسی در مورد فرد خاصی بهصورت قطعی حکم صادر کند که دوزخی یا بهشتی است مگر اینکه حکم صریحی در قرآن و سنت در مورد او وجود داشته باشد.

2- عملها به خاتمه بستگی دارد و توفیق کار خیر از جانب الله متعال است و بس.

(123) هنگام دریافت خبر خوشحال کننده چه باید کرد

242ـ هنگامى که براى رسول الله ص خبر خوشحال کننده اى مىرسید، یا کارى باعث خوشحالى او مىشد، براى اداى شکر، به سجده مىافتاد([275]).

کلمات حدیث

خَرَّ ساجدا: به سجده افتاد.

رهنمود حدیث

این حدیث بیانگر مستحب بودن سجدهی شکر برای کسی است که الله به او نعمتی داده یا مصیبتی را برطرف کرده است و این سجده طبق گفته شیخ الاسلام ابن تیمیه نیاز به وضو ندارد چرا که فقط یک سجده است و نماز کامل نیست همچنین در احادیثی که پیرامون آیه سجده آمدهاند ذکری از تکبیر گفتن به میان نیامده.

فوائد حدیث:

1- شکر نعمتهای الهی با گفتار و کردار و پرهیز از گناهان، بجا آورده میشود.

2- انسان مسلمان همواره با چیزهایی سر و کار داد که در بندگی الله متعال او را کمک نماید.

3- همیشه باید به نعمتهای کوچک و بزرگ الله و فضل و بخشش وی اعتراف داشت.

(124) آنچه هنگام احساس درد گفته میشود

243ـ رسول الله ص فرمود: دستت را بر جایى که درد احساس مىشود بگذار، و سه بار «بِسْمِ اللهِ» بگو: سپس هفت بار بگو: «أَعُوْذُ بِاللهِ وَقُدْرَتِهِ مِنْ شَرِّ مَا أَجِدُ وَأُحَاذِرُ»([276]). «من به الله و قدرتش پناه مىبرم از شرّ آنچه به آن دچار مىشوم و از آن بیم دارم و مىترسم».

کلمات حدیث

أُحَاذِرُ: آنچه که از وقوع آن میترسم.

رهنمود حدیث

این حدیث بیانگر دعایی است که به حول و قوهی الهی برای بیمار مفید است و یکی از روشهای رسول اکرم ص در مداوای بیماران، در کنار روشهای دیگری که از ایشان به اثبات رسیده مانند دمیدن و خواندن معوذتین.

نکتهی دیگری است که حائز اهمیت است اینکه گویندهی این اوراد و دعاها باید به صداقت رسول اکرم ص یقین قطعی داشته باشد که هر چه فرموده از طرف خودش نیست بلکه از طرف الله متعال و برای دفع بیماری و ضرر و زیان است که اسرار آنها را جز الله کسی نمیداند.

فوائد حدیث

1- طب نبوی برای جسمهای پاک است همانگونه که شفای قرآنی نیز برای جسمهای پاک است.

2- مداوای نبوی به فضل الله از هر مداوای دیگری برای کسانی که دارای ایمانی قوی و عقیدهای درست باشند، سودمندتر است.

3- مداوا با داروهای غیر حرام نیز اشکالی ندارد بکله کاملا شرعی است.

4- درد و بیماری هر چند سخت و پیچیده باشد شفای آن برای الله کار سادهای بیش نیست.

(125) دعای کسی که از چشم زخم خود به ديگران بترسد

244ـ زمانى که یکى از شما از برادرش، یا خودش یا از مالش، خوشش آمد، پس براى آن، دعاى برکت نماید، چرا که چشم زخم، حقیقت دارد([277]).

کلمات حدیث

فلیدع بالبركة: یعنی بگوید: بارک الله.

رهنمود حدیث

در این حدیث توصیه شده که هرگاه چیزی شگفت انگیزی توجه کسی را به خود جلب کرد برای آن دعای برکت کند تا چشم نخورد. چرا که چشم زخم فقط از روی کینه و حسد نیست و احتمال دارد از روی محبت و اعجاب باشد. نکتهی دیگری که از این حدیث فهمیده میشود اینکه « چشم زخم» حقیقت دارد و رسول اکرم ص فرمود: اگر قرار باشد چیزی از قضا و قدر پیشی بگیرد چشم خواهد بود (صحیح مسلم) پس چشم زخم خود محصول قضا و قدر الهی است.

فوائد حدیث

1- چشم بخودی خود مؤثر نیست بلکه بهخاطر نیرویی است که الله متعال با علم و قدرت خویش در آن بهودیعت گذاشته است.

2- چشم زخم خیلی سریع اثر میکند مگر اینکه الله متعال نخواهد.

3- سنت است کسیکه چشم زخم زده وضو بگیرد یا غسل و کسیکه چشم خورده با آن، آب تنی کند.

4- چشم بدون اینکه کسی نیت بدی داشته باشد تاثیر دارد بنابراین با دیدن چیز شگفت انگیز و دوست داشتنی باید برای آن دعای برکت خواند تا از چشم زخم محفوظ بماند.

علامه نووی میگوید: امام و حاکم باید کسانی را که تجربه در چشم زخم دارند نگذارند در میان مردم باشند تا مردم از شر چشمشان در امان بمانند و اگر چنین کسانی فقیر و تنگدست هستند و با خانه نشینی متضرر میشوند حاکم برای آنها حقوقی در نظر بگیرد چرا که ضرر اینها برای جامعه از ضرر کسی که سیر و پیاز میخورد و از وارد شدن به مسجد منع شده و بیش از ضرر کسی است که مبتلا به بیماری پیس است و عمر س آنها را خانه نشین میکرد و بیش از ضرر حیوانات مبتلا به بیماری مسری است.

(126) آنچه هنگام ترس گفته شود

245ـ «لاَ إِلَهَ إلاَّ اللهُ»([278]).

«هیچ معبودى به جز الله وجود ندارد».

رهنمود حدیث

هنگامی که انسان در اثر ترس از خواب بیدار میشود سنت است که بگوید: «لا إله إلا الله» چنانکه رسول اکرم ص به حال امت خویش ترسید و برخواست و فرمود: وای بر عرب از شری که نزدیک است دامنگیرش شود. امروز این مقدار در سد یاجوج و ماجوج شکاف ایجاد شد (و اینرا با حلقه در آوردن دو انگشت نشان داد) زینب دختر جحش که آنجا نشسته بود پرسید: ای رسول اکرم، آیا ما در حالی که انسانهای نیک در میان ما هستند دچار هلاکت و نابودی خواهیم شد؟ فرمود: «آری هنگامی که فساد گسترش یابد».

فوائد حدیث

1- ترس و دلهره وقتی به کسی دست دهد فقط با ذکر الله و توحید دفع میشود.

2- فساد عرب شر بزرگی است بهخاطر اینکه آنها نخستین مخاطبان و حاملان دین مبین اسلام هستند.

3- آثار گسترش یافتن و آشکار شدن گناهان، دامنگیر انسانهای نیک و بد میشود.

4- ظهور یاجوج و ماجوج جزو نشانههای بزرگ قیامت است که رسول اکرم ص امتش را از این فتنه ترسانیده تا در آنها زمینهی توبه و عمل نیک و آمادگی برای آخرت ایجاد نماید.

(127) آنچه هنگام ذبح قربانی گفته شود

246ـ «بِسْمِ اللهِ وَاللهُ أَكْبَرُ [اَللهم مِنْكَ وَلَكَ] اَللهم تَقَبَّلْ مِنِّيْ»([279]).

«به نام الله، و الله بزرگترین است، بارالها! از جانب تو است، و براى تو است، الهى! از من بپذیر».

رهنمود حدیث

این حدیث اشاره به این مطلب دارد که ذبح از عباداتی است که فقط باید برای الله انجام شود نه برای ولی، پیامبر، جن و ضریح. زیرا چنین عملی شرک محسوب میشود و منافی با توحید است چنانکه، الله متعال میفرماید: ﴿فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَٱنۡحَرۡ٢﴾ [الکوثر: 2] «برای الله نماز بخوان و ذبح کن» همچنین گرفتن نام الله و بسم الله گفتن هنگام ذبح حیوان واجب است و در پایان مستحب است که از الله خواسته شود تا ذبح و هر کار خیری را از ما بپذیرد.

فوائد حدیث

1- کسیکه برای تقرب به غیر الله ذبح نماید مرتکب شرک صریح شده است.

2- اعتراف به فضل الهی بهخاطر نعمتهایی که ارزانی داشته است.

(128) دعایی که برای رفع کید و مکر شیاطین خوانده میشود

247ـ «أَعُوْذُ بِكَلِمَاتِ اللهِ التَّامَّاتِ الَّتِيْ لاَ يُجَاوِزُهُنَّ بِرٌّ وَلاَ فَاجِرٌ مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ، وَبَرَأَ وَذَرَأَ، وَمِنْ شَرِّ مَا يَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ، وَمِنْ شَرِّ مَا يَعْرُجُ فِيْهَا، وَمِنْ شَرِّ مَا ذَرَأَ فِيْ اْلأَرْضِ، وَمِنْ شَرِّ مَا يَخْرُجُ مِنْهَا، وَمِنْ شَرِّ فِتَنِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ، وَمِنْ شَرِّ كُلِّ طَارِقٍ إِلاَّ طَارِقًا يَطْرُقُ بِخَيْرٍ يَا رَحْمنُ»([280]).

«ای پروردگار مهربان از شرّ آنچه که الله آفریده و زیاد کرده است، و از شرّ آنچه از آسمان فرو مىفرستد، و از شر آنچه به آسمان صعود مىکند، و از شر فتنههاى شب و روز، و از شرّ هر وارد شونده اى در شب مگر اینکه به خیر و نیکى وارد شود! به کلمات کامل تو که هیچ نیکوکار و بدکارى نمىتواند از آنها بگذرد، پناه مىبرم».

کلمات حدیث

كَلِمَـاتِ اللهِ: سخنان کامل و بیعیب و نقص الله.

بدأ: آفریده و بوجود آورده است.

ذَرَأَ: گسترش داده و در جهان پهناور پراکنده ساخته است.

يَعْرُجُ: بالا میرود.

الطَارِقٍ: آنچه شب هنگام میآید.

رهنمود حدیث

این حدیث بیانگر آنست که نجات حقیقی بدون پناه بردن به پروردگار جهانیان که همه چیز در دست اوست و پیشانی همه در قبضهی اوست و هیچ چیزی بدون علم و ارادهی او رخ نمیدهد امکان پذیر نیست.

و از نشانههای قدرت او علم و دانش فراگیرش میباشد چنانکه میفرماید:

﴿يَعۡلَمُ مَا يَلِجُ فِي ٱلۡأَرۡضِ وَمَا يَخۡرُجُ مِنۡهَا وَمَا يَنزِلُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ وَمَا يَعۡرُجُ فِيهَاۖ وَهُوَ مَعَكُمۡ أَيۡنَ مَا كُنتُمۡۚ وَٱللَّهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ بَصِيرٞ﴾ [الحدید: 4].

ترجمه: «از آنچه وارد زمین میشود و از آنچه از آن خارج میگردد، آگاه است و هر چه از آسمان فرود میآید و هر چه در آن بالا میرود، (همه را) میداند. و هر جا که باشید، او با شماست. و الله به کردارتان بیناست».

فوائد حدیث

1- اثبات صفت کلام برای الله متعال او هرگاه و هرگونه که بخواهد متکلم بوده و هست و خواهد بود.

2- جهان هستی برای کسیکه با صدق و اخلاص بدان بنگرد و در آن بیندیشد بیانگر وحدانیت الله و قدرت او است.

(129) توبه و استغفار

248ـ رسول الله ص مىفرماید: «بهخدا سوگند، من روزانه بیش از هفتاد بار از الله طلب مغفرت مىکنم، و بهسوى او توبه مىنمایم»([281]).

رهنمود حدیث

این حدیث بیانگر جواز سوگند خوردن فرد بدون اینکه کسی او را سوگند دهد میباشد حتی اگر شنونده هیچ تردیدی در مورد سخن گوینده به خود راه ندهد آنگونه که صحابه در صداقت سخنان رسول اکرم ص کوچکترین تردیدی نداشتند. همچنین این حدیث بیانگر میزان تعظیم و خشیتی میباشد که در قلب رسول الله ص نسبت به الله متعال وجود داشته است.

فوائد حدیث

1- رسول اکرم ص به امتش یاد داد که استغفار و طلب آمرزش را لحظهای فراموش نکنند چنانکه خود ایشان گرچه همهی گناهانش بخشیده شده بود ولی دایماً استغفار مینمود.

2- استغفار گاهی بهخاطر رفع درجات و گاهی بهخاطر بخشش گناهان است.

3- انسان مسلمان همواره به کوتاهی عملکرد خود در حق پروردگار خویش اعتراف دارد.

249ـ و نیز فرمود: اى مردم! توبه کنید و طلب آمرزش نمائید چرا که من روزانه صد بار توبه مىکنم([282]).

رهنمود حدیث

در این حدیث رسول اکرم ص امت خویش را به پیروی از خود دعوت به توبه کردن زیاد میدهد. همچنین به پیروی از دستور الله که میفرماید: ﴿وَتُوبُوٓاْ إِلَى ٱللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ لَعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ﴾ [النور: ٣١]

«ای مؤمنان همگی بهسوی الله برگردید تا رستگار شوید».

باید دانست که توبه دارای پنج شرط به شرح زیر میباشد:

1- مخلصانه برای الله باشد.

2- همراه با پشیمانی برگناه باشد.

3- فوری دست از گناه باید کشید.

4- عزم جزم بر عدم بازگشت به گناه باید جزم نمود.

5- توبه قبل از وقتی باشد که توبه پذیرفته نمیشود مانند حالت سکرات و...

فوائد حدیث

1- تعظیم امر توبه، جایگاه رفیع توبه نزد الله متعال را میرساند و بیانگر اینست که توبه، عملی دوست داشتنی نزد وی میباشد.

2- توبهی نصوح آغاز راه بندگی است که نهایت آن به فضل الهی رسیدن به بهشت است.

250- همچنین مىفرماید: هرکس دعاى زیر را بخواند، الله متعال گناهانش را مىآمرزد، اگر چه از میدان جهاد گریخته باشد: «أَسْتَغْفِرُ اللهَ الْعَظِيْمَ الَّذِيْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْـحَيُّ الْقَيُّوْمُ وَأَتُوْبُ إِلَيْهِ»([283]).

«من از معبود بزرگى که معبودى جز او وجود ندارد و زنده و پاینده است، آمرزش مىطلبم و بهسوى او توبه مىکنم».

کلمات حدیث

الزحف: جنگ و جهاد.

رهنمود حدیث

این حدیث از یک سو بیانگر جایگاه استغفار است که کفارهی گناهانی همچون فرار از جهاد میگردد و از سوی دیگر بزرگ بودن چنین گناهی را میرساند چرا که فرار از میدان نبرد باعث کم شدن تعداد مسلمانان و تضعیف روحیهی سربازان اسلام و باعث تقویت صفوف دشمن میشود و آنها را در شکست دادن مسلمانان کمک میکند. به هر حال حتی اگر کسی چنین گناهی مرتکب شود سپس با صدق و اخلاص توبه نماید، الله متعال از او میپذیرد بهخاطر اینکه توبهی صادقانه باعث نابودی گناهان گذشته میشود.

فوائد حدیث

1- استغفار زبانی باید هماهنگ با پشیمانی قلبی باشد.

2- در این حدیث تشویق به استغفار بهصورت عام و با دعای فوق بهصورت خاص گردیده است.

251ـ و رسول الله ص مىفرماید: پروردگار، در بخش پایانى شب، از هر زمانِ دیگر به بندهاش نزدیکتر است، اگر مىتوانى از کسانى باش که در آن وقت، مشغول ذکر خدایند([284]).

کلمات حدیث

جوف الیل: یک سوم آخر شب.

رهنمود حدیث

این حدیث به قیام در پیشگاه الله متعال با ذکر، استغفار، دعا و نماز در دل شب تشویق میکند که وقت مبارکی است و الله در آن لحظه آنگونه که شایستهی اوست به آسمان دنیا میآید و میگوید آیا کسی هست که مرا بخواند تا به او پاسخ دهم...

فوائد حدیث

1- یک سوم آخر شب فرصت بسیار مغتنمی است برای انسانهای اهل توفیق به امید اینکه ما نیز از آنان باشیم.

2- چه خوب است که انسان از این خیر بزرگ محروم نشود و برای زنده نگه داشتن این بخش از شب تا میتواند سعی و تلاش نماید.

3- باید با نفس خویش در دستیابی به فضایل و خیرات مبارزه کرد.

252ـ رسول الله ص مىفرماید: نزدیکترین حالت بنده به پروردگارش، هنگام سجده است، پس [در آن حالت] بسیار دعا کنید([285]).

رهنمود حدیث

این حدیث بیانگر فضیلت سجده و فروتنی در پیشگاه رب العالمین است چرا که انسان در سجده بهترین اعضای بدن خویش را که چهره باشد در برابر الله بر زمین میگذارد و بدینصورت برای کسیکه او را آفریده و به او شکل و قیافهای متناسب و زیبا بخشیده اعلام بندگی مینماید.

سجده جامه عمل پوشانیدن به این دستور الهی است که میفرماید: ﴿كَلَّا لَا تُطِعۡهُ وَٱسۡجُدۡۤ وَٱقۡتَرِب۩ ١٩﴾ [العلق: ١٩] «چنین نیست (که او میپندارد) هرگز او را اطاعت نکن، و سجده کن و (به الله) تقرب جوی».

آری، سجده محل تقرب و جای قبولی دعا و وسیلهی برآورده شدن نیازها است.

فوائد حدیث

1- کثرت سجده باعث همراهی رسول اکرم ص در بهشت میشود چنانکه فرمود: با کثرت سجده مرا یاری کن (صحیح مسلم).

2- گفتن: «سبحان ربي الأعلى» در سجده بیانگر علو ذاتی و صفاتی الله میباشد.

3- سجده دارای طعم و حلاوت و شیرینی است که اهل ایمان و توحید بهوسیلهی آن خود را با الله نزدیک میبینند.

253ـ همچنین ص فرمود: «إِنَّهُ لَيُغَانُ عَلَى قَلْبِي، وَإِنِّي لَأَسْتَغْفِرُ اللهَ، فِي الْيَوْمِ مِائَةَ مَرَّةٍ». «گاهی فراموشی دلم را فرا مىگیرد، لذا روزانه صد بار از خداوند آمرزش مىطلبم»([286]).

کلمات حدیث

لَيُغَانُ: دچار فراموشی میشوم یا غم دلم را میگیرد.

رهنمود حدیث

این حدیث بیانگر میزان مشغولیت ذهنی پیامبر رحمت در امر امتش میباشد که بهخاطر شفقتی که داشت همواره فکرش مشغول آنها بود بنابراین به استغفار روی میآورد تا بدینوسیله از غم و اندوهش کاسته شود در حالی که الله متعال همه گناهان قبلی و بعدی او را بخشیده بود. یا اینکه اگر بهخاطر رسیدگی به امور مسلمانان لحظهای نمیتوانست ذکر بکند فوراً بعد از اتمام آن به یاد میافتاد و شروع به استغفار میکرد که نتوانسته ذکر بکند.

فوائد حدیث

1- قلبهای زنده و بیدار وقتی ببیند که امت در کارهایی که عزت آنها در گرو آنست سهل انگاری میکنند، نگران میشوند.

2- باید از رسول اکرم ص در زیاد گفتن استغفار پیروی کرد چراکه ایشان الگو و نمونه است چنانکه الله متعال میفرماید: ﴿لَّقَدۡ كَانَ لَكُمۡ فِي رَسُولِ ٱللَّهِ أُسۡوَةٌ حَسَنَةٞ﴾ [الأحزاب: 21]. «قطعاً براى شما در [اقتدا به] رسول خدا سرمشقى نيكوست».

3- آنچه مطلوب است ابراز نیاز و بندگی و فروتنی دائمی در پیشگاه الله متعال میباشد.

(130) فضلیت تسبیح و تحمید، و تهلیل، و تکبیر

254ـ و مىفرماید: هرکس دعاى زیر را ده بار بخواند مانند کسى است که چهار تن از فرزندان اسماعیل را آزاد کرده است: «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيْكَ لَهُ، لَهُ الْـمُلْكُ وَلَهُ الْـحَمْدُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيْرٌ»([287]). (نگا: ش 94،92)

«هیچ معبود بحقی جز الله وجود ندارد، یکتاست و شریکى ندارد، پادشاهى و ستایش از آنِ او است، و او بر هر چیز تواناست».

255ـ رسول الله ص مىفرماید: هرکس روزانه صد بار «سُبْحَانَ اللهِ وَبِحَمْدِهِ» بگوید، گناهانش بخشیده مىشوند اگر چه به اندازهى کف دریا باشند([288]). (نگا: شماره 90).

256ـ ابوهریره ت میگوید: رسول اکرم ص فرمود: «هر کس در صبح و شام صد بار بگوید: سبحان الله وبحمده» در قیامت هیچ کس عملی بهتر از او با خود همراه نخواهد داشت مگر کسی که این ورد را همانند او یا بیشتر خوانده باشد([289]). (نگا: شماره 90)

257ـ رسول الله ص مىفرماید: هرکس دعاى زیر را ده بار بخواند مانند کسى است که چهار تن از فرزندان إسماعیل ÷ را آزاد کرده است: «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيْكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيْرٌ»([290]).

«هیچ معبودى به جز الله «به حق» وجود ندارد، یکتاست و شریکى ندارد، پادشاهى و ستایش از آنِ او است، و او بر هر چیز تواناست».

258ـ رسول الله ص مىفرماید: دو کلمه وجود دارد که راحت به زبان مىآیند و در ترازوى اعمال، سنگیناند، و نزد خداى رحمان محبوباند: «سُبْحَانَ اللهِ وَبِحَمْدِهِ سُبْحَانَ اللهِ الْعَظِيْمِ»([291]). «الله پاک و منزّه است، و او را ستایش مىکنم، خداوند عظیم، پاک و منزّه است».

رهنمود حدیث

در این حدیث نیز به ذکر الله متعال تشویق شده چرا که الله چنین عملی را دوست دارد و میپسندد و برای آن پاداش بزرگی مهیا ساخته و با ذکر الله، ترازوی عمل سنگین میشود روزی که خیلی از پروندهها سبک باراند.

همچنین بیانگر این است که فقط الله دارای کمال مطلق است و او صاحب نعمتها و تقسیم کنندهی آن است و این دلیل بر عظمت و ربوبیت وی میباشد.

فوائد حدیث

1- در قیامت حقیقتاً ترازو وجود دارد و اعمال به وزن گذاشته میشوند ﴿وَٱلۡوَزۡنُ يَوۡمَئِذٍ ٱلۡحَقُّ﴾ [الأعراف: 8] «ترازو در آنروز حقیقت دارد».

2- اثبات رحمت فراگیر الله که در مقابل عمل اندک و خالص پاداش بزرگ و چند برابر میدهد.

3- جواز دعای موزون و قافیه دار بهشرطی که خالی از تکلف باشد.

4- اثبات صفت محبت برای الله و این محبت شامل کسی میشود که رسول اکرم ص را دوست داشته و از او پیروی کرده چنانکه الله متعال فرموده است:

﴿قُلۡ إِن كُنتُمۡ تُحِبُّونَ ٱللَّهَ فَٱتَّبِعُونِي يُحۡبِبۡكُمُ ٱللَّهُ﴾ [آل عمران: 31].

«بگو اگر الله را دوست دارید از من پیروی کنید تا الله شما را دوست بدارد».

گفتنی است که امام بخاری کتاب صحیح خود را با بحث توحید به پایان رسانیده و در آخر کتاب همین حدیث را آورده تا این مطلب را برساند که به پاکی بیان کردن الله و بری دانستن وی از شرک، پایه و اساس توحید است.

259ـ مىفرماید: اگر من «سُبْحَانَ اللهِ، وَالْـحَمْدُ لِلَّهِ، وَلاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ، وَاللهُ أَكْبَرُ» بگویم، نزد من از آنچه که خورشید بر آن طلوع کرده است (یعنى همهى دنیا) دوست داشتنىتر است([292]).

کلمات حدیث

مـمـا طلعت علیه الـمشس: یعنی دنیا و آنچه در آن وجود دارد.

رهنمود حدیث

برای این ورد با وجود کم بودن الفاظ آن، فضیلت و پاداش بزرگی بیان شده است چرا که شامل همهی مفاهیم بندگی از تسبیح گرفته تا توحید و تهلیل میباشد رسول اکرم ص این اذکار را از دنیا و هر آنچه در آن وجود دارد محبوبتر و پسندیدهتر دانست چرا که دنیا بدون ذکر الله ارزشی ندارد چنانکه رسول اکرم ص در جای دیگری فرموده است: «دنیا و آنچه در آن وجود دارد نفرین شده است جز ذکر الله و آنچه در ردیف آن قرار دارد و انسان دانشمند و دانش پژوه» (صحیح ابن ماجه).

فوائد حدیث

1- کوچک شمردن دنیا و متاع آن چنانکه رسول اکرم ص فرمود: «اگر دنیا نزد الله به اندازهی بال مگسی ارزش داشت، به کافران یک قطره آب نمیداد». (صحیح ابن ماجه).

2- نعمت حقیقی همان نعمتهای همیشگی بهشت است.

3- به زیاد گفتن این کلمات تشویق شده است.

4- ذکر الله متعال نزد پیامبران و نیکان از خوراک لذیذ و آب خنک، گواراتر و لذیذتر بوده است.

260ـ و مىفرماید: «أَيَعْجِزُ أَحَدُكُمْ أَنْ يَكْسِبَ كُلَّ يَوْمٍ أَلْفَ حَسَنَةٍ؟ فَسَأَلَهُ سَائِلٌ مِنْ جُلَسَائِهِ: كَيْفَ يَكْسِبُ أَحَدُنَا أَلَفَ حَسَنَةٍ؟ قَالَ: «يُسَبِّحُ مِائَةَ تَسْبِيحَةٍ، فَيُكْتَبُ لَهُ أَلْفُ حَسَنَةٍ أَوْ يُحَطُّ عَنْه ُ أَلَفُ خَطِيئَةٍ»([293]).

«آیا کسى از شما نمىتواند روزانه هزار نیکى بدست آورد؟ یکى از کسانى که در جلسه حضور داشت پرسید: چگونه یکى از ما مىتواند هزار نیکى بدست آورد؟ فرمود: «هرکس صد بار سبحان الله بگوید برایش هزار نیکى نوشته مىشود، یا هزار گناه از او بخشیده مىشود».

کلمات حدیث

يُحَطُّ: کاسته میشود.

رهنمود حدیث

این حدیث بیانگر وسعت فضل و رحمت الله متعال میباشد که به هرکس بخواهد از روی فضل و کرم خویش پاداش چند برابر میبخشد. همچنین گناهان را هر چقدر زیاد باشد بهوسیلهی اعمالی که مشروع ساخته و پیامبرش بیان نموده محو و نابود میگرداند.

فوائد حدیث

1- بیان اینکه صحابه سنتهای رسول اکرم ص را تکرار میکردند و شیفتهی نشر آن میان سایرین بودند.

2- زیاد گفتن اذکاری که در شریعت به ثبوت رسیده است باعث جلای قلب و زدودن آثار گناه از دلها و کاهش فاصله بین الله و بنده میباشد.

3- ذکر الله باعث از بین بردن گناهان میشود چرا که حسنات، سیئات را از بین میبرد.

261ـ هر کس «سُبْحَانَ اللهِ الْعَظِيمِ وَبِحَمْدِهِ» بگوید: یک درخت خرما برایش در بهشت کاشته مىشود([294]).

کلمات حدیث

غرست: کاشته میشود، زده میشود.

رهنمود حدیث

باید دانست که، درختکاری بهشت با ذکر الله تحقق میپذیرد چنانکه ابراهیم پیامبر در شب معراج به پیامبر اسلام فرمود: «ای محمد ص به امت خویش سلام مرا برسان و بگو: زمین بهشت زمین حاصلخیز و دارای آب شیرین و فراوانی است ولی دشتی است خالی و نهال آن: «سبحان الله، الحمدلله، لا اله الا الله والله اكبر» است.

فوائد حدیث

1- این است درخت کاری در بهشت که خاکش از مشک و زعفران است و زمینی بهتر از آن وجود ندارد طبیعی است که درختان چنین زمینی چقدر زیبا، تنومند و ثمردار خواهد بود. پس حمد و منت سزاوار اوست.

2- کثرت راههای خیر و فضل فرا روی این امت، نشانهی گرامی داشت نبی این امت توسط الله متعال میباشد.

262ـ رسول الله ص فرمودند: «يَا عَبْدَ اللهِ بْنِ قَيْسٍ أَلاَ أَدُلُّكَ عَلَى كَنْزٍ مِنْ كُنُوزِ الْـجَنَّةِ؟ فَقُلْتُ: بَلَى يَا رَسُولَ اللهِ، قَالَ: «قُلْ: لاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بَاللهِ»([295]).

ترجمه: «اى عبدالله بن قیس! آیا تو را به گنجى از گنجهاى بهشت، راهنمایى نکنم؟ گفتم: بلى یا رسول الله! فرمود: بگو: «لاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بَاللهِ»».

کلمات حدیث

كَنْزٍ: گنج (چیزی که برای قیامت ذخیره شود).

رهنمود حدیث

این ورد بیانگر سپردن کامل امور و سرنوشت خود بهدست الله متعال و تقدیر وی میباشد. این کلمهی بزرگ دربرگیرندهی وحدانیت خالق از یک سو و سپردن کار بدست او از سوی دیگر است چرا که بنده مالک هیچ نفع و ضرری نیست و فقط الله متعال بر هر چیزی قادر است.

فوائد حدیث

1- الله متعال پاداش بزرگی برای کسیکه با اخلاص این ورد را بخواند در نظر گرفته است.

2- انسان بدون یاری الله موفق به کار خیر نمیشود همانگونه که بدون کمک و پشتیبانی وی از کار بد نمیتواند پرهیز کند.

3- فضیلت ابراز نیاز و بندگی خویش در پیشگاه الله متعال.

263ـ و رسول الله ص فرمودند: «أَحَبُّ الْكَلاَمِ إِلَى اللهِ أَرْبَعٌ: سُبْحَانَ اللهِ، وَالْـحَمْدُ لِلَّهِ، وَلاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ، وَاللهُ أَكْبَرُ، لاَ يَضُرُّكَ بَأَيِّهِنَّ بَدَأْتَ»([296]).

«چهار کلمه نزد خداوند از همهى کلمات محبوبتراند: «سُبْحَانَ اللهِ، وَالْـحَمْدُ لِلَّهِ، وَلاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ، وَاللهُ أَكْبَرُ»، با هر یک از آنها که شروع کنى اشکالى ندارد».

رهنمود حدیث

این کلمات دارای فضیلت بزرگ و پاداش سترگی هستند و بهوسیلهی آنها الله متعال مورد تعظیم و تمجید قرار میگیرد.

چرا که این اذکار در برگیرندهی صفات کمال و عظمت الهی میباشند. نکتهی دیگر اینکه اذکار شرعی و مسنون، تمرینی جهت تحقق توحید در دل صاحب خویش است توحیدی که او را سرانجام وارد بهشت میسازد و هر کس از آن محروم گردد در واقع خیر فراوانی را از دست داده است. ابن مسعود میگفت: نزد من گفتن چندبار «سبحان الله» بهتر از همان تعداد دینار است که در راه الله انفاق کنم.

فوائد حدیث

1- مداومت بر این اذکار با تدبر و یقین باعث طرد شیطان و وسوسههای شیطانی میشود و انسان را در عبادت رحمان یاری میرساند.

2- رو آوردن به الله با قلب و قالب باعث شادابی و خوشحالی بنده میشود چنانکه ابن تیمیه / میگوید: در دنیا بهشتی وجود دارد که هر کسی وارد آن نشود وارد بهشت آخرت نخواهد شد.

3- مکروه بودن انتخاب نامهای فوق برای فرزندان خود زیرا ممکن است کسی از رباح (نفع) و نجاح (موفقیت) بپرسد؟ شما بگوئید: نیست و این جواب زنندهای است و ممکن است کسی آنرا به فال بد بگیرد.

264ـ بادیه نشینى نزد رسول الله ص آمد و گفت: جملهاى به من بیاموز تا آنرا وِرد خود سازم، رسول الله ص فرمود: بگو: «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيْكَ لَهُ، اللهُ أَكْبَرُ كَبِيْرًا، وَالْـحَمْدُ لِلَّهِ كَثِيْرًا، سُبْحَانَ اللهِ رَبِّ الْعَالَمِيْنَ، لاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللهِ الْعَزِيْزِ الْـحَكِيْمِ». آن مرد گفت: این جملات از آنِ پروردگار است، براى خود چه بگویم؟ رسول الله ص فرمود: بگو: «اَللهم اغْفِرْ لِيْ، وَارْحَمْنِيْ، وَاهْدِنِيْ، وَارْزُقْنِيْ»([297]).

یعنى: «بار الها! مرا ببخش، و به من رحم کن، و مرا هدایت کن، و به من روزى عنایت فرما».

کلمات حدیث

اعرابي: بادیه نشین.

رهنمود حدیث

حدیث فوق، بیانگر میزان شیفتگی پیامبر ص در امر آموزش توحید در وحلهی اول به امت خویش و صبر در وحلهی دوم میباشد. همچنین به آن فرد بادیه نشین وقتی که دعایی طلبید دعای جامعی که در برگیرندهی منافع دنیا و آخرت است آموزش داد.

فوائد حدیث

1- مستحب بودن پرسش از علما در مورد چیزهایی که باعث جلب نفع دنیوی و اخروی میباشند.

2- مستحب بودن گفتن حمد و ثنا قبل از دعا و این طبق فرمایش رسول اکرم ص باعث بهتر قبول شدن دعا خواهد بود.

3- در دعا باید از مهمتر شروع کرد تا به مهم رسید بنابراین شایسته است که دعای طلب هدایت و رحمت و مغفرت بر طلب روزی و امور دنیوی مقدم باشد.

265ـ هرگاه فردى مسلمان مىشد، رسول الله ص نماز را به او مىآموخت، سپس دستور مىداد که با این جملات دعا کند:

«اَللهم اغْفِرْ لِيْ، وَارْحَمْنِيْ، وَاهْدِنِيْ، وَعَافِنِي وَارْزُقْنِيْ»([298]).

«بار الها! مرا ببخش، و به من رحم کن، و مرا هدایت ده، و عافیت بخش، و به من روزى عطا فرما».

رهنمود حدیث

این حدیث اشاره به این مطلب دارد که مهترین عمل بعد از شهادتین، نماز است بنابراین رسول اکرم ص شیفتهی این بود که روش درست نماز خواندن را به یاران خود بیاموزد از این رو فرمود: «صَلُّوا كَمَا رَأَيْتُمُونِي أُصَلِّي» «آنگونه که من نماز میخوانم نماز بخوانید» (صحیح بخاری) و آنگاه که یکی از آنها را به اعتدال و آرامش در نماز فرا میخواند فرمود: «اولین چیزی که در قیامت از آن میپرسند نماز است اگر درست از آب در آمد همهی اعمال درست خواهد بود وگرنه همهی اعمال نادرست خواهد بود (صحیح الجامع 2573).

فوائد حدیث

1- برپا داشتن نماز تحقق بندگی در پیشگاه الله و پیوندی میان بنده و پروردگارش میباشد.

2- لازم است که انسان مسلمان شیوه نماز خواندن رسول الله ص را بیاموزد و برای تحقق خشوع در نماز تلاش کند تا نمازش باعث منع وی از کارهای زشت و منکر بشود.

266ـ «إِنَّ أَفْضَلَ الدُّعَاءِ اَلْـحَمْدُ لِلَّهِ، وَإِنَّ أَفْضَلَ الذِّكْرِ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ»([299]).

«بهترین دعا اَلْـحَمْدُ للهِ، و بهترین ذکر لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ است».

رهنمود حدیث

حدیث فوق، بیانگر این مطلب است که هیچ گفتاری با کلمهی توحید برابری نمیکند چرا که این کلمه جدا کنندهی بین کفر و ایمان بوده، باعث رهایی از همیشه ماندن در دوزخ میشود. این کلمه باعث تزکیهی وجود مؤمنان و باعثترس و وحشت طواغیت و بت پرستان و مشرکین است. بنابراین میطلبد کسیکه این کلمه را در دل دارد از صمیم قلب الحمدلله بگوید و سپاسگزار باشد و همهی کمالات را مختص الله بداند.

فوائد حدیث

1- بیان فضیلت کلمهی توحید که مطلقاً با فضیلتترین ذکر میباشد.

2- فقط الله معبودی است که دلها شیفتهی او هستند و از روی ترس و امید و انابت و توکل و استمداد از وی او را بندگی میکنند و کسی و چیزی را با وی شریک قرار نمیدهند.

267ـ باقیات صالحات (نیکىهاى جاودانه) عبارتند از: «سُبْحَانَ اللهِ، وَالْـحَمْدُ لِلَّهِ، وَلاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ، وَاللهُ أَكْبَرُ، وَلاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللهِ»([300]).

کلمات حدیث

الباقیات الصالحات: اعمال نیک و ماندگاری که بعد از مرگ برای صاحب خویش مفید باشند.

رهنمود حدیث

این حدیث اشاره به آیه 76 سورهی مریم دارد که میفرماید: ﴿وَٱلۡبَٰقِيَٰتُ ٱلصَّٰلِحَٰتُ خَيۡرٌ عِندَ رَبِّكَ ثَوَابٗا وَخَيۡرٞ مَّرَدًّا﴾ [مریم: 76].

ترجمه: «الله بر هدایتِ هدایتیافتگان میافزاید. و نیکیهای ماندگار، پاداش و بازدهی بهتری نزد پروردگارت دارند».

واقعا چه اندوختهای برای آخرت انسان بهتر از نهال بهشت است؟

آری، ذکر الله باعث پاکیزگی است باید دانست که طهارت قلب با عقیدهی پاک و پاکی زبان با سخن پاک و پاکی اعضا با عملکرد، پاک میشود بنابراین رسول اکرم ص فرمود: «مثال کسیکه ذکر میکند و کسیکه ذکر نمیکند مانند زنده و مرده است» (صحیح بخاری).

فوائد حدیث

1- فضیلت زیاد این ذکر بهخاطر اینکه در برگیرندهی مفهوم توحید، ایمان و تقدیر است.

2- هدف اساسی از ذکر الله پیوند دادن بنده در هر حال با آفریدگارش میباشد.

3- تشویق به انجام اعمال نیک تا اندوختهای برای پس از مرگ باشد.

(131) شیوهی تسبیح گفتن رسول الله ص

268ـ عبد الله بن عمرو ل مىگوید: پیامبر ص را دیدم که تسبیحات خود را با دست راستش مىشمرد([301]).

رهنمود حدیث

از این حدیث چنین بر میآید که شمردن تسبیح و ذکر سنت است که با انگشتان دست راست صورت گیرد اما شمردن آنها با دانههای تسبیح و سنگ ریزه و انگشتان دست چپ خلاف سنت رسول اکرم ص است. و روایتی که بر سر زبانها است و میگوید: «نعم الـمذکر السبحة» «دانههای تسبیح بهترین یادآور ذکر است» ساختگی است و حدیث شمردن تسبیح با هستهی خرما نیز ضعیف و غیر قابل استدلال است و علما این عمل را نپسندیدهاند و شاید حکمت اینکه با انگشتان تسبیح میگفته آن باشد که خطاب به برخی از همسرانش فرمود: به کمک انگشتان خود تسبیح بگویید چرا که آنها روز قیامت مورد بازخواست قرار میگیرند و به سخن در میایند شیخ آلبانی این روایت را حسن دانسته است.

فوائد حدیث

1- اصحاب شیفته پیروی از یکایک سنتهای رسول اکرم ص و انتقال آن به دیگران بودند.

2- اعضای بدن در قیامت گواهی خواهند داد که چه کردهاند چنانکه الله متعال میفرماید: ﴿وَقَالُواْ لِجُلُودِهِمۡ لِمَ شَهِدتُّمۡ عَلَيۡنَاۖ قَالُوٓاْ أَنطَقَنَا ٱللَّهُ ٱلَّذِيٓ أَنطَقَ كُلَّ شَيۡءٖ﴾ [فصلت: 21].

«خطاب به پوست و اعضای بدن خویش میگویند چرا علیه ما گواهی دادید؟ میگویند: ما را کسی به سخن در آورد که هر چیزی را به سخن درآورده است».

3- رسول اکرم ص دوست داشت که هرکار خوب را با دست راست انجام دهد چنانکه این مطلب را بخاری به نقل از مادرمان؛ عایشه ل روایت کرده است.

(132) مجموعهای از آداب نیک اجتماعی

269ـ رسول اکرم ص فرمود: «إِذَا كَانَ جُنْحَ اللَّيْلِ ـ أَوْ أَمْسَيْتُمْ ـ فَكُفُّوا صِبْيَانَكُمْ؛ فَإِنَّ الشَّيَاطِينَ تَنْتَشِرُ حِينَئِذٍ، فَإِذَا ذَهَبَ سَاعَةٌ مِنَ اللَّيْلِ فَخَلُّوهُمْ، وَأَغْلِقُوا الأَبْوَابَ، وَاذْكُرُوا اسْمَ اللهِ؛ فَإِنَّ الشَّيْطَانَ لاَ يَفْتَحُ بَاَباً مُغْلَقَاً، وَأَوْكُوا قِرَبَكُمْ وَاذْكُرُوا اسْمَ اللهِ، وَخَمِّرُوا آنِيَتَكُمْ وَاذْكُروا اسْمَ اللهِ، وَلَوْ أَنْ تَعْرُضُوا عَلَيْهَا شَيْئاً، وَأَطْفِئُوا مَصَابِيحَكُمْ». «هنگامى که تاریکى شب، سایه افکند ـ یا شب شد ـ کودکانتان را نگذارید بیرون بروند، زیرا در این وقت شیطانها پراکنده مىشوند، هنگامى که پاسى از شب گذشت آنها را آزاد بگذارید، به شرطى که مشکل دیگرى نباشد، و قبل از خوابیدن بسم الله بگویید، و درها را ببندید، زیرا شیطان درِ بسته را باز نمىکند، همچنین بسم الله بگویید، و دهانهى مَشْکتان را ببندید، و روى ظرفها سرپوش بگذارید، اگر چه بطور کامل پوشیده نشوند، و چراغهایتان را خاموش کنید»([302]).

کلمات حدیث

جُنْحَ اللَّيْلِ: فرارسیدن شب.

أَوْكُوا قِرَبَكُمْ: درب مشکیزهها ر اببندید.

خَمِّرُوا: روی آنها سرپوش بگذارید.

رهنمود حدیث

این حدیث بیانگر میزان دلسوزی و شفقت و ترحم رسول خدا ص نسبت به امت خویش میباشد چنانکه مهمترین توجیهات و نصایح نبوی را در این حدیث میبینیم که فرمود: با فرا رسیدن تاریکی شب، کودکانتان را از گشت و گذار باز دارید چرا که جنّها و شیاطین با آغاز شب به این سو و آنسو میروند و دست بکار میشوند همچنین به بستن درها دستور داد تا جن و شیاطین وارد منازل شما نشوند به بستن درب مشکیزهها و پوشانیدن ظروف آب و غذا دستور داد چرا که ممکن است حشرهای داخل آنها بیفتد یا طبق حدیث پیامبر ص وبائی نازل گردد همچنین به خاموش کردن آتش در شبها دستور داد و فرمود: «آتش، دشمن شماست، آنرا خاموش کنید».

فوائد حدیث

1- تشویق به ذکر الله متعال در هر حال چرا که ذکر فراری دهندهی شیطان و یاری دهنده بر طاعت رحمان است.

2- پیروی از سنت قولی و عملی رسول خدا ص راه نجات در دنیا و کلید خوشبختی در آخرت است.

3- رسول اکرم ص شیفتهی سلامتی امت خود در دنیا و آخرت بود.

پایان ترجمه شنبه 14/3/1390

[1]- صحیح ترمذی.

[2]- به روایت احمد و دیگران نگا: صحیح الجامع ش 1906.

[3]- برگرفته از کتاب « الدعاء المأثور وآدابه» ابوبکر طرطوشی و کتاب اذکار نووی و الصحیح المسند مصطفی عدوی.

[4]- بخاری و مسلم.

[5]- بخاری و مسلم.

[6]- بخاری ش 240 و مسلم ش 1794.

[7]- بخاری ش 1013 و مسلم ش 897.

[8] - احمد ابوداود و ترمذی. شیخ آلبانی آنرا صحیح دانسته است.

[9]- ابن ماجه نگا: سلسله احادیث صحیحه، ش 1211.

[10]- این مقدمه بر گفته از شرح حصن المسلم مجدی بن عبدالوهاب احمد میباشد (مترجم).

[11]- بخارى مع الفتح (11/208) و مسلم (1/539) به این لفظ: «مَثَلُ البیتِ الَّذي یُذْکَرُ اللهُ فِیهِ وَالبَیتِ الَّذِی لاَ یُذْکَرُ اللهُ فیهِ مَثَلُ الْـحَيِّ وَالمَیت».

[12]- ترمذى (5/459) وابن ماجه (2/1245) ونگا: صحیح ابن ماجه.

[13]- بخارى (8/171) ومسلم (4/2061) و لفظ از امام بخارى است.

[14]- ترمذى (5/458) وابن ماجه (2/1246) ونگا: صحیح ترمذى (22/139) وصحیح ابن ماجه (2/317).

[15]- ترمذى (5/175) ونگا: صحیح ترمذى (3/9).

[16]- ابوداود (4/264) وغیره. و نگا: صحیح الجامع (5/342).

[17]- ترمذى و نگا: صحیح ترمذى (3/140).

[18]- ابوداود (4/264) وأحمد (2/389) و نگا: صحیح الجامع (5/176).

[19]- بخارى مع الفتح (11/113) ومسلم (4/2083).

[20]- بخارى مع الفتح (3/39) وغیره و لفظ از ابن ماجه است، نگا: صحیح ابن ماجه (2/335).

[21] - «مَنْ تَعَارَّ مِنَ اللَّيْلِ فَقَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ.......».

[22]- ترمذى (5/473) و نگا: صحیح ترمذى (3/144).

[23]- [آل عمران:190-200] بخارى مع الفتح (8/237) و مسلم (1/530).

[24]- أهل سنن بجز نسائی، نگا: إرواء الغلیل (7/47).

[25]- ابوداود وترمذى وبغوى ونگا: مختصر شمائل ترمذى أثر ألبانى ص(47).

[26]- ابوداود (4/41) ونگا: صحیح أبى داود (2/760).

[27]- ابن ماجه (2/1178) وبغوى (12/41) ونگا: صحیح ابن ماجه (2/275).

[28]- ترمذى (2/505) وغیره، نگا: الإرواء (49) و صحیح الجامع (3/203).

[29]- بخارى (1/45) ومسلم (1/283) به اضافه (بسم الله) در اولش که سعید بن منصور آنرا روایت کرده است، نگا: فتح البارى (1/244).

[30]- شرح حصن المسلم مجدی بن عبدالوهاب احمد.

[31]- اهل سنن بجز نسائی که آنرا در کتاب: (عمل الیوم واللیلة) روایت کرده نگا: تخریج زاد المعاد (2/387).

[32]- ابوداود وابن ماجه وأحمد. و نگا: إرواء الغلیل (1/122).

[33]- شرح حصن المسلم مجدی بن عبدالوهاب احمد.

[34]- مسلم (1/209).

[35]- ترمذى (1/78) ونگا: صحیح ترمذى (1/18).

[36]- نسائی در(عمل الیوم واللیلة) ص (173) و نگا: إرواء الغلیل (1/135 و2/94).

[37]- ابوداود (4/325) و ترمذى (5/490) و نگا: صحیح ترمذى (3/151).

[38]- اهل سنن و نگا: صحیح ترمذى (3/152) وصحیح ابن ماجه (2/336).

[39]- ابوداود (4/325)، و علامه ابن باز در کتاب (تحفة الأخیار ص28) آنرا حسن دانسته، و در صحیح چنین روایت شده است: «إِذَا دَخَلَ الرَّجُلُ بَـیتَهُ فَذَکرَ اللهَ عِنْدَ دُخُولِهِ وَعِنْدَ طَعَامِهِ، قَالَ الشَّیطَانُ: لاَ مَبِیتَ لَکمْ وَلاَ عَشَاءَ». مسلم (2018).

[40]- همهى ایـن موارد در بـخارى (6316) و مسلم (1763) روایت شده.

[41]- ترمذى (3419).

[42]- بخارى در کتاب الأدب المفرد (695) ونگا: صحیح الأدب المفرد (536) تألیف ألبانى.

[43]- ابن حجر عسقلانى در کتاب فتح البارى آنرا ذکر کرده، وگفته ابن أبى عاصم در کتاب: (الدعاء) آن را قوى دانسته، نگا: الفتح (11/118) و گفته: از اجتماع اختلاف روایت، بیست و پنج ویژگى و خصلت بیان شده است.

[44]- شرح حصن المسلم مجدی عبدالوهاب احمد.

[45]- ابوداود، و نگاه: صحیح الجامع شمارهى (4591).

[46]- ابن السنی شمارهى (88) و ألبانى آن را حسن دانسته است.

[47]- ابوداود (1/126) و نگا: صحیح الجامع (1/528).

[48]- مسلم (1/494). و در سنن ابن ماجه از حدیث فاطمه چنین روایت شده است: «أَللَّهُمَّ اغْفِرْ لِي ذُنُوبِي وَافْتَحْ لِي أَبْوَابَ رَحْمَتِكَ». و آلبانى بخاطر شواهدش آنرا صحیح دانسته است، نگا: صحیح ابن ماجه (1/128-129).

[49]- نگا: تخریج روایتهاى حدیث قبل و اضافهى «أَللَّهُمَّ اعْصِمْنِي مِنَ الشَّيطَانِ الرَّجِيْمِ». از روایت ابن ماجه. نگا: صحیح ابن ماجه (1/129).

[50]- بخارى (1/152) و مسلم (1/288).

[51]- مسلم (1/290).

[52] ابن خزیمه (1/220).

[53]- مسلم (1/288).

[54]- بخارى (1/152) و آنچه بین کروشهها آمده از سنن بیهقى (1/410) روایت شده، و علامه عبدالعزیز بن باز در کتاب (تحفة الأخیار ص38) سندش را حسن دانسته است.

[55]- ترمذی و أبوداود و أحمد و نگا: إرواء الغلیل (1/262).

[56]- بخارى (1/181) ومسلم (1/419).

[57]- سنن أربعه، ونگا: صحیح ترمذ (1/77) و صحیح ابن ماجه (1/135).

[58]- مسلم (1/534).

[59]- أبوداود (1/203) وابن ماجه (1/265) و أحمد (4/85) و مسلم از ابن عمر س در ضمن قصهاى روایت کرده که با رسول خدا ص نماز خواندیم که در اثنای نماز یکی این اذکار را بر زبان آورد: الله اکبر کبیر ... رسول اکرم ص بعد از نماز پرسیدند: چه کسی این اذکار را خواند؟ مرد جواب داد: من بودم. رسول اکرم ص فرمود: تعجب کردم که درهای آسمان بخاطر آن باز شدند.

[60]- بخاری مع الفتح (3/3 و11/116 و 13/ 371، 423، 465) ومسلم (1/532) همانند آن به صورت اختصار روایت نموده است.

[61]- اهل سنن و امام احمد روایت کردهاند، و نگا: صحیح ترمذى (1/83).

[62]- بخارى (1/99) و مسلم (1/350).

[63]- مسلم (1/353) و أبوداود (1/230).

[64]- مسلم (1/534) و اهل سنن أربعه بجز ابن ماجه روایت کردهاند.

[65]- أبوداود (1/230) و نسائی وأحمد، و سند آن حسن است.

[66]- بخارى مع الفتح (2/282).

[67]- بخارى مع الفتح (2/284).

[68]- أهل سنن وأحمد و نگا: صحیح ترمذى (1/83).

[69]- بخارى و مسلم و تخریج سندش در شمارهى (34) ارائه شد.

[70]- مسلم (1/533) و تخریج آن در شمارهى (35) ارائه شد.

[71]- مسلم (1/534) وغیره.

[72]- أبوداود (1/230) و نسائی و أحمد ونگا صحیح أبىداود (1/166) تألیف ألبانى.

[73]- مسلم (1/350).

[74]- مسلم (1/352).

[75]- أبوداود (1/231) ونگا: صحیح ابن ماجه (1/148).

[76]- أصحاب سنن بجز نسائی ونگا: صحیح ترمذى (1/90).

[77]- ترمذى (2/474) و أحمد (6/30) و حاکم (1/220) و آنرا صحیح دانسته و ذهبی با حاکم موافقت کرده است، و الفاظ اضافى در روایت از حاکم مىباشد.

[78]- ترمذى (2/473) و حاکم (1/219) و آنرا صحیح دانسته و ذهبی با حاکم موافقت کرده است.

[79]- شرح حصن المسلم مجدی بن عبدالوهاب احمد.

[80]- بخارى مع الفتح (1/13) و مسلم (1/301).

[81]- شرح حصن المسلم مجدی.

[82]- بخارى مع الفتح (6/408).

[83]- بخارى مع الفتح (6/407) و مسلم (1/306) ولفظ حدیث از مسلم است.

[84]- شرح حصن المسلم محمد بن عبدالوهاب احمد.

[85]- بخارى (2/102) ومسلم (1/412) ولفظ حدیث از مسلم است.

[86]- بخارى (1/202) و مسلم (1/412).

[87]- بخارى (8/168) و مسلم (4/2078).

[88]- مسلم (1/534).

[89]- ابوداود (2/86) و نسائی (3/53) و ألبانى در صحیح ابوداود (1/284) آنرا صحیح دانسته است.

[90]- بخارى مع الفتح (6/35).

[91]- شرح حصن المسلم مجدی ابن عبدالوهاب احمد.

[92]- ابوداود، ونگا: صحیح ابن ماجه (2/328).

[93]- نسائی (4/54،55) و أحمد (4/364) و ألبانى در صحیح نسائی (1/281) آنرا صحیح مىداند.

[94]- نسائی با این لفظ (3/52) وأحمد (4/338) و ألبانى در صحیح نسائی (1/280) آنرا صحیح دانسته است.

[95]- اهل سنن و نگا: صحیح ابن ماجه (2/329).

[96]- أبوداود (2/62) وترمذى (5/515) وابن ماجه (2/1267) وأحمد (5/360) و نگا: صحیح ابن ماجه (2/329) و صحیح ترمذى (3/163).

[97]- بخارى (1/255) و مسلم (1/414).

[98]- مسلم (|1/415).

[99]- مسلم (1/418) «کسى که آنرا بعد از هر نماز بگوید گناهانش بخشوده مىشود! هر چند به اندازهى کف دریا باشد». مسلم (1/418).

[100]- ابـوداود (2 /86) و نسائی (3/68) و نگا: صحیح تـرمذى (2/8). سورههای سهگانه را معوذات مىگویند. نگا: فتح البارى (9/62).

[101]- هرکس پس از هر نماز آنرا بخواند مانعی از ورود بهشت او نمىشود مگر مردنش. نسائی در کتاب: (عمل الیوم واللیلة) شمارهى (100) وابن السنی شمارهى (121). و ألبانى در صحیح الجامع (5/339) و سلسلة الأحادیث الصحیحة (2/697) شمارهى (972) آن را صحیح دانسته است.

[102]- ترمذى (5/515) و أحمد (4/227) و نگا: تخریج آن در کتاب زاد المعاد (1/300).

[103]- ابن ماجه وغیره و نگا: صحیح ابن ماجه 1/152 و مجمع الزوائد 10/111.

[104]- بخارى (7/162).

* - از جمله اذکار و دعاهایی که شرع مبین اسلام، مسلمان را مؤظف به آنها نموده است اذکار صبح و شام میباشد بلکه میتوان گفت بیشترین اذکار مربوط به همین دو وقت بوده که تاکید و تشویق بیشتری به خواندن آنها شده است چنانکه الله متعال میفرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ ذِكۡرٗا كَثِيرٗا٤١ وَسَبِّحُوهُ بُكۡرَةٗ وَأَصِيلًا٤٢﴾ [الأحزاب: 41-42]. «ای کسانیکه ایمان آوردهاید! الله را بسیار یاد کنید. * و صبح و شام او را تسبیح گویید». و هدف از «اصیل» فاصلهی عصر تا غروب خورشید است.

همچنین فرموده است: ﴿وَٱذۡكُر رَّبَّكَ كَثِيرٗا وَسَبِّحۡ بِٱلۡعَشِيِّ وَٱلۡإِبۡكَٰرِ٤١﴾ [آل عمران: 41] «و پروردگارت را بسیار یاد کن، و شامگاهان و صبحگاهان (او را) تسبیح بگو». «إبکار» به اول و «عشی» به آخر وقت روز، گفته میشود. و نیز فرموده است: ﴿وَسَبِّحۡ بِحَمۡدِ رَبِّكَ قَبۡلَ طُلُوعِ ٱلشَّمۡسِ وَقَبۡلَ ٱلۡغُرُوبِ٣٩﴾ [ق: 39] «و پیش از طلوع خورشید و پیش از غروب (آن) به ستایش پروردگارت تسبیح گوی».

همچنین میفرماید: ﴿فَسُبۡحَٰنَ ٱللَّهِ حِينَ تُمۡسُونَ وَحِينَ تُصۡبِحُونَ١٧﴾ [الروم: 17]. «پس الله را تسبیح گویید؛ هنگامیکه شام میکنید و هنگامیکه صبح میکنید».

در این باره آیات زیادی وجود دارد. بهترین وقت اذکار صبح، بعد از نماز فجر تا قبل از طلوع خورشید و بهترین وقت اذکار شام، فاصلهی بین نماز عصر تا غروب خورشید میباشد البته اگر کسی در این اوقات فراموش نمود، اشکالی ندارد اذکار صبح را بعد از طلوع خورشید و اذکار شام را بعد از غروب خورشید بخواند چرا که در این مورد چندان محدودیتی وجود ندارد. «فقه الأدعیة والأذکار».

[105]- هر کس هنگام صبح این آیه را بخواند، تا شب از جن محفوظ مىماند و هر کس آنرا شب بخواند، تا صبح از جن محفوظ مىماند. حاکم 1/562، و ألبانی در کتاب صحیح الترغیب والترهیب (1/273) آنرا صحیح دانسته است، و به نسائی و طبرانى نسبت داده است، و گفته: اسناد طبرانى مطمئن است.

[106]- هر کس این آیات را سه مرتبه صبح هنگام و شب هنگام بخواند از هر چیز کفایتش مىکند. ابوداود (4/322) و ترمذى (5/567) و نگا: صحیح ترمذى (3/182).

[107]- و هنگام شب بجاى جمله فوق مىفرمود: «أَمْسَینَا وَأَمْسَى الـمـُلْك لِلَّهِ».

[108]- و هنگام شب بجاى جملهى فوق مىفرمود: «رَبِّ أَسْأَلُك خَیرَ مَا فِی هَذِهِ الْلَّیلَةِ وَخَیرَ مَا بَعْدَهَا، وَأَعُوْذُ بِک مِنْ شَرِّ مَا فِی هَذِهِ اللَّیلَةِ وَشَرِّ مَا بَعْدَهَا».

[109]- مسلم (4/2088).

[110]- و هنگام شب مىفرمود: «اَللهم بِك أَمْسَینَا، وَبِك أَصْبَحْنَا، وَبِك نَحْیا، وَبِك نَمُوْتُ وَإِلَیك الْـمَصِیرُ».

[111]- ترمذى (5/466) و نگا: صحیح ترمذى (3/142).

[112]- بخارى (7/150).

[113]- هنگام شب گفته شود: «اَللهم إِنِّی أَمْسَیتُ».

[114]- هر کس صبح یا شب ایـن دعا را چهار بار بخـواند، خـداونـد او را از آتـش نجات مىدهد. ابوداود (4/317) وبخارى در کتاب: الأدب المفرد شمارهى (1201) ونسائی در کتاب: عمل الیوم واللیلة شمارهى (9) وابن السنی با شمارهى 70، و شیخ ابن باز در کتاب: (تحفة الأخیار ص 23) سند نسائی وابوداود را حسن دانسته است.

[115]- هر کس این دعا را هنگام صبح بخواند، شکر آن روز را ادا کرده است، و هر کس هنگام شب آن را بخواند، شکر آن شب را ادا نموده است. ابوداود (4/318 ) ونسائی در کتاب: عمل الیوم واللیلة شمارهى (7) وابن السنی شمارهى (41) وابن حبان در کتاب: «موارد» شمارهى (2361) و ابن باز در کتاب: (تحفة الأخیار ص24) سندش را تحسین نموده است.

[116]- ابوداود (4/324) وأحمد (5/42) ونسائى در کتاب: عمل الیوم واللیلة شمارهى (22) وابن السنى شمارهى (69) و بخارى در کتاب: الأدب المفرد وعلامه ابن باز در کتاب: (تحفة الأخیار ص26) سندش را تحسین نموده است.

[117]- ابن السنى شمارۀ (71) با سند مرفوع وابوداود (4/321). و شعیب و عبدالقادر الأرناؤوط سندش را صحیح دانستهاند. نگا: زاد المعاد (2/376).

[118]- هر کس شامگاه سه مرتبه آنرا بخواند سختىهاى آن شب به او ضررى نمىرساند. أحمد (2/290) و نسائى در کتاب: عمل الیوم واللیلة شمارهى (590) و ابن السنى شمارهى (68) ونگا: صحیح الترمذى (3/187) وصحیح ابن ماجه (2/266) و تحفة الأخیار ص (45).

[119]- ابوداود و ابن ماجه و نگا: صحیح ابن ماجه (2/332).

[120]- اين قسمت دعا، با این الفاظ نیز روایت شده است: «وَمِن شَـرِّ الشَّيْـطانِ وَشِـرْكِهِ» یعنی: از شر شیطان و [آنچه به آن دعوت و وسوسه میکند، همچون] شرک آوردن [به خداوند متعال]». (مُصحح)

[121]- ترمذى و ابوداود. و نگا: صحیح ترمذى (3/142).

[122]- هر کس سه بار در وقت صبح و سه بار در وقت شب این دعا را بخواند هیچ چیزى به او ضرر نمىرساند. روایت ابوداود (4/323) وترمذى (5/465) و ابن ماجه و أحمد. نگا: صحیح ابن ماجه (2/332) و علامه عبدالعزیز بن باز در (تحفة الأخیارص39) سندش را حسن دانسته است.

[123]- روایت أحمد (4/337) ونسائى در کتاب: عمل الیوم واللیلة شماره (4) وابن السنى شمارهى (68) و ابوداود (4/318) و ترمذى (5/465) و عبدالعزیز بن باز در کتاب: (تحفة الأخیار ص39) سندش را حسن دانسته است.

[124]- مسلم (4/2090).

[125]- هر کس در وقت صبح و شب (100) مرتبه این ذکر را بخواند در روز قیامت هیچ کس درجه اى برتر از او را نخواهد داشت، مگر کسى که این ذکر را مانند او، یا بیشتر از او خوانده باشد. مسلم (4/2071).

[126]- حاکم، و سندش را صحیح دانسته، و ذهبى (1/545) با او موافقت کرده است. نگا: صحیح الترغیب والترهیب (1/273).

[127]- نسائی در کتاب: عمل الیوم واللیلة شمارهى (24) و نگا: صحیح الترغیب والترهیب (1/272) وکتاب: (تحفة الأخیار) أثر شیخ ابن باز ص(44) نگا: فضیلت آن در حدیث شمارهى (255) همین کتاب.

[128]- أبوداود (4/319) و ابن ماجه وأحمد (4/60) ونگا: صحیح الترغیب والترهیب (1/270). صحیح ابوداود (3/957) و صحیح ابن ماجه (2/331) وکتاب زاد المعاد (2/377).

[129]- و هنگام شب گفته شود: «أَمْسَینَا وَأَمْسَى الـمُلْكُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَـمِینَ».

[130]- و هنگام شب گفته شود: «اَللهم إِنِّی أَسْأَلُك خَیرَ هَذِهِ اللَّیلَةِ فَتْحَهَا وَنَصْرَهَا وَنُورَهَا وَبَرَکتَهَا وَهُدَاهَا، وَأَعُوذُ بِك مِنْ شَرِ مَا فِیهَا وَشَرِ مَا بَعْدَهَا».

[131]- أبوداود (4/322) و شعیب و عبدالقادر الأرناؤوط در تحقیق کتاب زاد المعاد (2/273) سندش را حسن دانستهاند.

[132]- و هنگام شب مىفرمود: «أَمْسَینَا عَلَى فِطْرَةِ الإِسْلاَمِ».

[133]- أحمد (3/406و 407) و ابن السنی در کتاب: عمل الیوم و اللیلة، شمارهى (34) و نگا: صحیح الجامع (4/209).

[134]- ابوداود (4/322) و صحیح ترمذی (3/182)

[135]- بخارى مع الفتح (11/101) و مسلم (4/2075).

[136]- هر کس صبح 10بار، و شب 10بار بر من درود بفرستد، روز قیامت شفاعت من شامل حالش مىشود. الطبرانی با دو سند که یکى از آن مورد اعتماد است، نگا: مجمع الزوائد (10/120) و صحیح الترغیب والترهیب (1/273).

[137]- بخارى (11/126) و مسلم (4/2084).

[138]- مسلم (4/2083) و أحمد (2/79) با همان لفظ آورده است.

[139]- ابوداود (4/311) با همان لفظ، و نگا: صحیح ترمذى (3/143).

[140]- بخارى مع الفتح (11/113) و مسلم (4/2083).

[141]- هر کس این تسبیحات را هنگام خوابیدن بخواند، از داشتن خادمى براى او بهتر است. [و در رفع خستگى و کسالت به او کمک مىکند]. بخارى مع الفتح (7/71) و مسلم (4/2091).

[142]- ابوداود (4/317) و نگا: صحیح سنن ترمذى (3/142).

[143]- ترمذى ونسائی، و نگا: صحیح الجامع (4/255).

[144]- بخارى مع الفتح (11/113) و مسلم (4/2081).

[145]- شرح حصن المسلم مجدی بن عبدالوهاب احمد.

[146]- حاکم (1/540) و آنرا صحیح دانسته، و ذهبی با او موافقت کرده است، و نسائی در کتاب: الیوم واللیلة، و ابن السنی، و نگا: صحیح الجامع (4/213).

[147]- ابوداود (4/12)، ونگا: صحیح ترمذى (3/171).

[148]- اصحاب سنن أربعه، احمد، دارمی، حاکم و بیهقی. آنچه بین دو کروشه است از بیهقى روایت شده است. و نگا: صحیح ترمذى (1/144) و صحیح ابن ماجه (1/194) و إرواء الغلیل (2/172) أثر ألبانى.

[149]- أصحاب سنن أربعه وأحمد. نگا: صحیح ترمذى (3/180) و صحیح ابن ماجه (1/194) وإرواء الغلیل (2/175).

[150]- بیهقی در کتاب السنن الکبرى (2/211) و سندش را صحیح دانسته و شیخ ألبانی در کتاب إرواء الغلیل (2/170) گفته: سندش صحیح است و آنرا به عمر س نسبت داده است.

[151]- نسائی 3/244 ودار قطنی (2/31) وغیره، و بین دو کروشه از دارقطنى است و سندش صحیح است. نگا: کتاب زاد المعاد تحقیق شعیب الأرناؤوط و عبد القادر الأرناؤوط (1/337).

[152]- أحمد 1/391 و ألبانی آنرا صحیح دانسته است.

[153]- بخارى (7/158) نگا: بخارى مع الفتح (11/173).

[154]- بخارى (7/154) و مسلم (4/2092).

[155]- ابوداود (4/324) و أحمد (5/42). و ألبانی در صحیح ابوداود (3/959) آنرا حسن دانسته است.

[156]- ترمذى (5/529) و حاکم (1/505) آنرا صحیح دانسته و ذهبی با حاکم موافقت کرده است، و نگا: صحیح ترمذى (3/168).

[157]- ابوداود (2/87) و نگا: صحیح ابن ماجه (2/335).

[158]- ابوداود (2/89) وحاکم (2/142). و حاکم آن را صحیح دانسته و ذهبی با وى موافقت نموده است.

[159]- ابوداود (3/42) و ترمذى (5/572). و نگا: صحیح ترمذى (3/183).

[160]- بخارى (5/172).

[161]- بخاری در کتاب: الأدب المفرد (707). و ألبانی در کتاب صحیح الأدب المفرد (545) آنرا صحیح دانسته است.

[162]- بخاری در کتاب: الأدب المفرد (708) و ألبانی در کتاب صحیح الأدب المفرد (546) آنرا صحیح دانسته است.

[163]- بخارى مع الفتح (6/336) و مسلم (1/120).

[164]- بخارى مع الفتح (6/336) و مسلم (1/120).

[165]- مسلم (1/119 ـ 120).

[166]- شرح اسماء الله الحسنی مجدی ابن عبدالوهاب احمد.

[167]- سوره حدید، آیه:3. روایت ابوداود (4/329) و ألبانى در صحیح ابوداود (3/962) آنرا حسن دانسته است.

[168]- ترمذى (5/560)، و نگا: صحیح ترمذی3/180.

[169]- بخارى7/158.

[170]- مسلم 4/1729 از حدیث عثمان بن أبى العاص س و در آن آمده: من این عمل را انجام دادم و خداوند آن وسوسه را از من دور کرد.

[171]- ابن حبان در صحیحاش (2427) «موارد» وابن السنی (351). و حافظ ابن حجر گفته است: این حدیث، صحیح مىباشد. و عبد القادر الأرناؤوط در کتاب: تخریج الأذکار للنووی ص(106) آنرا صحیح دانسته است.

[172]- ابوداود (2/86) و ترمذى (2/257) وألبانى در صحیح أبی داود (1/283) آنرا صحیح دانسته است.

[173]- أبوداود (1/206) و ترمذى، نگا: صحیح ترمذى (1/77). و سوره المؤمنون آیه: (98 ـ 99).

[174]- مسلم (1/291) و بخارى (1/151).

[175]- پیامبر ص فرمودند: «لاَ تَجْعَلُوا بُيُوتَكَمْ مَقَابِرَ إِنَّ الشَّيْطَانَ يَنْفُرُ مِنْ الْبَيْتِ الَّذِي تُقْرَأُ فِيهِ سُورَةُ البَقَرَة». مسلم (1/539). خانههایتان را به قبرستان تبدیل نکنید، چرا که شیطان از خانه اى که در آن سورهى بقره خوانده شود، فرار مىکند». و همچنین با اذکار صبح و شام و خواب و بیدارى و داخل شدن به خانه و خارج شدن از آن و اذکار داخل شدن به مسجد و خروج از آن، و سایر اذکار وارده در قرآن و سنت، مانند خواندن آیۀ الکرسى، و دو آیهى سورهى بقره هنگام خوابیدن، شیطان فرار مىکند، و هر کس صد بار این ذکر «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيْكَ لَهُ، لَهُ الْـمُلْكُ وَلَهُ الْـحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيْرٌ» را بخواند در آن روز برایش سپرى در برابر شیطان مىشود.

-[176] مسلم (4/2052).

[177]- نگا: الأذکار اثر نووى ص(349)، و صحیح الأذکار أثر سلیم الهلالى (2/713).

[178]- ترمذى وابوداود، و نگا: صحیح ترمذى (2/210) و صحیح الجامع (5/180).

[179]- ترمذى و ابن ماجه وأحمد، ونگا: صحیح ابن ماجه (1/244) و صحیح ترمذى (1/286)، و احمد شاکر آنرا صحیح دانسته است.

[180]- بخارى (7/10) و مسلم (4/1893).

[181]- بخارى مع الفتح (8/144) و در حدیث مسواک زدن نیز بیان شده است.

[182]- ترمذى و ابن ماجه. و نگا: صحیح ترمذى (3/152) ناصرالدین ألبانى.

[183]- ابوداود (3/190) و نگا: صحیح الجامع (5/432).

[184]- مسلم (2/632).

[185]- مسلم (2/634).

[186]- مسلم (2/663). و اگر میت زن باشد از ضمیر مؤنث استفاده مىشود یعنی: «اَللهم اغْفِرْ لَهَا وَارْحَمْهَا و...». (مترجم)

[187]- ابن ماجه (1/480) و أحمد (2/368)، و نگا: صحیح ابن ماجه (1/251).

[188]- ابن ماجه، و نگا: صحیح ابن ماجه (1/251)، و ابوداود (3/211).

[189]- شرح حصن المسلم مجدی بن عبدالوهاب احمد.

[190]- حاکم (1/359) و آنرا صحیح دانسته و ذهبی با او موافقت کرده است، و نگا: أحکام الجنائز أثر ألبانی ص (125).

[191]- سعید بن مسیب: مىگوید: پشت سر ابو هریره س بر کودکى نماز خواندم که هرگز مرتکب گناه و اشتباهى نشده بود و شنیدم که وى گفت: «اللَّهُمَّ أَعِذْهُ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ». مالک در کتاب: الموطأ (1/288) وابن أبی شیبه در کتاب: المصنف (3/217) و بیهقی (4/9)، و شعیب الأرناؤوط سندش را در تحقیق کتاب: شرح السنة اثر امام بغوى (5/357) صحیح دانسته است.

[192]- نگا: المغنی ابن قدامه (3/416) وکتاب: الدروس المهمة لعامة الأمة لابن باز ص (15).

[193]- بغوى در شرح السنة (5/357) و عبد الرزاق (6588)، و بخارى بهطور تعلیق در کتاب الجنائز (65) باب: قراءة فاتحة الکتاب على الجنازة 2/113 آورده است.

[194]- الأذکار أثر امام نووى ص (126).

[195] - منظور از تعزیه در اینجا تسلیت گفتن به خویشاوندان میت است، اما بنا بر حدیث متفق علیه ، رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم از اینکه زن بیش از سه روز برای غیر از شوهرش در عزا بنشیند و از زینت مباح خودداری کند نهی فرموده است. (بازبینی)

[196]- ابوداود 3/314 با سند صحیح و أحمد با لفظ «بِسْمِ اللهِ وَعَلَى مِلَّةِ رَسُولِ اللهِ». و سند آن صحیح است.

[197]- زیرا اکنون از او سؤال مىشود. ابوداود (3/315) و حاکم (1/370) و آنرا صحیح دانسته و ذهبی با حاکم موافقت کرده است.

[198]- مسلم(2/671) وابن ماجه (1/494) و لفظ از ابن ماجه به روایت بُرَيْدَةَ س مىباشد. و آنچه بین کروشه است از حدیث عایشه ل در صحیح مسلم (2/671) روایت شده است.

[199]- موطأ (2/992) و ألبانى گفته این حدیث صحیح و سندش منسوب به صحابه است.

[200]- شرح حصن المسلم مجدی بن عبدالوهاب احمد.

[201]- ابوداود (1/303) و ألبانى در صحیح أبى داود (1/ 216) آنرا صحیح دانسته است.

[202]- بخارى (1/224) و مسلم (2/613).

[203]- ابوداود (1/305)، و ألبانى در صحیح أبى داود (1/218) آنرا حسن دانسته است.

[204]- بخارى مع الفتح (2/518).

[205]- بخارى (1/205) ومسلم (1/83).

[206]- بخارى (1/224) ومسلم 2/614.

[207]- ترمذى (5/504) و دارمى با همین لفظ (1/336) و نگا: صحیح ترمذى (3/157).

[208]- ابوداود (2/306) وغیره و نگا: صحیح الجامع (4/209).

[209]- ابن ماجه (1/557) از دعاى عبد الله بن عمرو ب، وحافظ ابن حجر در تخریج کتاب: الأذکار آنرا حسن دانسته است. نگا: شرح الأذکار (4/342).

[210]- ابوداود (3/347)، و ترمذى (4/288) و نگا: صحیح ترمذى (2/167).

[211]- ترمذى (5/506) و نگا: صحیح ترمذى (3/158).

[212]- أصحاب سنن بهجز نسائى، و نگا: صحیح ترمذى (3/159).

[213]- بخارى (6/214) و ترمذى (5/507) با همین لفظ.

[214]- مسلم (3/1615).

[215]- مسلم (3/126).

[216]- سنن أبى داود (3/367) وابن ماجه (1/556) ونسائی در کتاب: عمل الیوم واللیلة شمارهى (296ـ 298). وحدیث دلالت صریح دارد بر این که رسول الله ص هرگاه نزد خانوادهاى افطار مىکرد، این دعا را مىخواند. و ألبانی در صحیح أبى داود (2/730) آنرا صحیح دانسته است.

([217]) مسلم 2/1054.

[218]- بخارى مع الفتح (4/103) و مسلم (2/806).

[219]- ترمذى (5/82) و أحمد (4/400) و ابوداود (4/308) و نگا: صحیح ترمذى 2/354.

[220]- أصحاب سنن بجز نسائى و نگا: صحیح ترمذى (1/316).

[221]- ابوداود (2/248) و ابن ماجه (1/617) و نگا: صحیح ابن ماجه (1/324).

[222]- بخارى (6/141) و مسلم (2/1028).

[223]- بخارى (7/99) و مسلم (4/2015).

[224]- ترمذى (5/493 و 5/494)، و نگا: صحیح ترمذى3/153).

[225]- ترمذى وغیره، و نگا: صحیح ترمذى (3/153)، و صحیح ابن ماجه (2/321) و لفظ حدیث از ترمذى است.

[226]- أصحاب سنن. و نگا: صحیح ترمذی (3/153). نسائی در کتاب: عمل الیوم واللیلة شمارهى (308) و أحمد (6/77) و دکتر فاروق حماده در تحقیق کتاب: عمل الیوم واللیلة أثر امام نسائی ص (273) این حدیث را صحیح دانسته است.

[227]- أحمد 5/82 و نسائی در کتاب: عمل الیوم واللیلة ص (218) شمارهى (421) تحقیق دکتر فاروق حماده.

[228]- ترمذى شمارهى (2035)، و نگا: صحیح الجامع (6244) و صحیح ترمذى (2/200).

[229]- مسلم (1/555) و در روایتى (1/556) در آخر سورهى کهف.

[230]- نگا: حدیث شمارهى (55)، وحدیث شمارهى (56) همین کتاب.

[231]- الصحیحة 2651.

[232]- ابوداود (4/333)، وألبانى در صحیح سنن أبى داود (3/965) آنرا حسن دانسته است.

[233]- بخارى مع الفتح (4/88).

[234]- نسائی در کتاب "عمل الیوم واللیلة" ص (300) و ابن ماجه (2/809) و نگا: ابن ماجه (2/809) و صحیح ابن ماجه (2/55).

[235]- أحمد (4/403) وغیره، و نگا: صحیح الجامع 3/233، و صحیح الترغیب والترهیب أثر ألبانى (1/19).

[236]- ابن السنى ص (138) شمارهى (278)، و نگا: کتاب: الوابل الصیب أثر ابن قیم (304) تحقیق بشیر محمد عیون.

[237]- أحمد (2/220) وابن السنى شمارهى (292) و ألبانى در کتاب: الأحادیث الصحیحة (3/54) شمارهى (1065) آن را صحیح دانسته است. اما رسول الله ص فال نیک را مىپسندیدند، لذا وقتى که از مردى سخن خوبى را شنیدند آن را پسندیدند و فرمودند: «أَخَذْنَا فَأْلَكَ مِنْ فِيْكَ». «فال نیک تو را از دهانت گرفتیم». ابوداود وأحمد، وألبانی در کتاب: الأحادیث الصحیحة (2/363) آنرا صحیح دانسته است. و أبو الشیخ در کتاب: أخلاق النبی ص ص (270).

[238]- ابوداود (3/34) و ترمذى (5/501)، و نگا: صحیح ترمذى (3/156).

[239]- حاکم (2/100) و آنرا صحیح دانسته و ذهبی با حاکم موافقت کرده است. و ابن سنی شمارهى (524)، و حافظ ابن حجر در کتاب: تخریج الأذکار (5/154) آنرا حسن دانسته است. ابن باز گفته است: این حدیث را نسائی با سند حسن روایت کرده است، نگا: کتاب: (تحفة الأخیار ص 37) أثر شیخ عبدالعزیز بن باز.

[240]- ترمذى (5/291) و حاکم (1/538) و ألبانى در صحیح ابن ماجه (2/21) و در صحیح ترمذى (3/152) آنرا حسن دانسته است.

[241] ابوداود (4/296) و نگا صحیح أبى داود (3/941) ألبانى.

[242]- أحمد 2/403 و ابن ماجه 2/943، و نگا: صحیح ابن ماجه 2/133.

[243]- أحمد (2/7) و ترمذى (5/499) و نگا: صحیح ترمذى (2/155).

[244]- ترمذى و نگا: صحیح ترمذى (3/155).

[245]- بخاری مع الفتح (6/ 135).

[246]- مسلم (4/2086). براى شرح بیشتر این حدیث مىتوانید به کتاب صحیح مسلم شرح امام نووى (17/39) مراجعه کنید.

[247]- مسلم (4/2080).

[248]- بخارى (7/163) و مسلم (2/980).

[249]- ابن السنی در کتاب: عمل الیوم واللیلة و حاکم (1/499)، و آنرا صحیح دانسته است و ألبانى در صحیح الجامع (4/201) آنرا صحیح دانسته است.

[250]- مسلم (1/288).

[251]- ابوداود (2/218) و أحمد (2/367) و ألبانى در صحیح أبى داود (2/383) آنرا صحیح دانسته است.

[252]- شرح حصن المسلم مجدی بن عبدالوهاب احمد.

[253]- ترمذى (5/551) وغیره، و نگا: صحیح الجامع 3/25 و صحیح ترمذى (3/177).

[254]- نسائی، و حاکم (2/421) و ألبانى در صحیح نسائی (1/274) آنرا صحیح دانسته است.

[255]- ابوداود شمارهى (2041) و ألبانى در صحیح أبى داود (1/383) آنرا حسن دانسته است.

[256]- مسلم (1/74) وغیره.

[257]- شرح حصن المسلم مجدی بن عبدالوهاب احمد.

[258]- بخارى مع الفتح (1/82) که سلسلهى سند به عمار س منسوب شده است.

[259]- بخار مع الفتح (1/55) و مسلم (1/65).

[260]- بخارى مع الفتح (11/42) و مسلم (4/1705).

[261]- شرح حصن المسلم مجدی بن عبدالوهاب احمد.

[262]- بخارى مع الفتح (6/350) و مسلم (4/2092).

[263]- ابوداود (4/327) و أحمد (3/306) و ألبانى در صحیح ابوداود (3/961) آنرا صحیح دانسته است.

[264]- بخارى مع الفتح (11/171) و مسلم (4/2007) و لفظ مسلم: «فَاجْعَلْهَا لَهُ زَكَاةً وَرَحْمَةً». «برایش پاکیزگى و رحمت قرار ده».

[265]- مسلم (4/2296).

[266] بخارى در کتاب: الأدب المفرد شمارهى (761). و ألبانى در صحیح الأدب المفرد به شمارهى (585) آنرا صحیح دانسته است. و بین دو کروشه از بیهقى در کتاب: شعب الإیمان (4/228) به روایت دیگرى است.

[267]- بخارى مع الفتح (3/408) و مسلم (2/841).

[268]- بخارى مع الفتح (3/476).

[269]- مسلم (2/888).

[270]- ترمذى، وألبانى در صحیح ترمذى (3/184) آنرا حسن دانسته است.

[271]- [مسلم 2/891].

[272]- بخارى مع الفتح (3/583 و3/584) و لفظش آنجا ذکر شده است. و بخارى مع الفتح (3/581) و مسلم نیز آنرا روایت کرده است.

[273]- بخارى مع الفتح (1/210 و390 و414) و مسلم (4/1857).

[274]- بخارى مع الفتح (8/441)، و نگا: صحیح ترمذى (2/103 و2/235) و مسند أحمد (5/218).

[275]- اهل سنن بجز نسائی. نگا: صحیح ابن ماجه (1/233) و إرواء الغلیل (2/226).

[276]- مسلم (4/1728).

[277]- احمد (4/447) و ابن ماجه و مالک. و ألبانى در صحیح الجامع (1/212) آنرا صحیح دانسته است. و نگا: تحقیق زاد المعاد (4/170) أثر أرناؤوط.

[278]- بخارى مع الفتح (6/181) و مسلم (4/2208).

[279]- مسلم (3/1557) و بیهقى (9/287) و بین کروشه از بیهقى (9/287) است و جملهى آخرى که با معنى ذکر شده از روایت مسلم مىباشد.

[280]- أحمد 3/419 با إسناد صحیح، و ابن السنی شمارهى (637) و أرناؤوط در تخریج کتاب: الطحاویة ص (133) سندش را صحیح دانسته است، و نگا: مجمع الزوائد (10/127).

[281]- بخارى مع الفتح (11/101).

[282]- مسلم (4/2076).

[283]- ابوداود (2/85) و ترمذى (5/569) و حاکم (1/511) آنرا صحیح دانسته است و ذهبی با حاکم موافقت کرده است. و ألبانى آنرا صحیح دانسته است. نگا: صحیح ترمذى (3/182) و جامع الأصول لأحادیث الرسول ص (4/389 ـ390) به تحقیق أرناؤوط.

[284]- ترمذى و نسائی (1/279) و حاکم. و نگا: صحیح ترمذى (3/183) و جامع الأصول به تحقیق الأرناؤوط (4/144).

[285]- مسلم (1/350).

[286]- مسلم (4/2075). ابن أثیر مىگوید: «لَيُغَانُ» یعنى: پوشانده مىشود و مراد از آن فراموشى است؛ چرا که رسول الله ص همیشه مشغول ذکر و یاد خدا بودند، و گاهى (که به خاطر انجام کارى) دچار فراموشى مىشد و آنرا براى خود گناه مىدانست، لذا به استغفار مىشتافت. نگا: جامع الأصول (4/386).

[287]- بخارى (7/67) و مسلم (4/2071) با همین لفظ. و نگا: فضیلت کسى که روزانه صد بار آنرا مىگوید، در همین کتاب.

[288]- بخارى (7/168) و مسلم (4/2071). و نگا: فضیلت کسى که صبح و شام صد بار استغفار مىکند، در همین کتاب.

[289]- مسلم 4/2071.

[290]- البخاری 7/67 و مسلم با همین لفظ 4/2071، و نگا: فضیلت کسى که در هر روز صد بار آن را مىگوید، در همین کتاب.

[291]- بخارى (7/168) و مسلم (4/2072).

[292]- مسلم (4/2072).

[293]- مسلم 4/2073.

[294]- ترمذى (5/511) و حاکم (1/501) و آنرا صحیح دانسته، و ذهبی با حاکم موافقت کرده است. و نگا: صحیح الجامع (5/531) و صحیح ترمذى (3/160).

[295] بخارى مع الفتح (11/213) و مسلم (4/2076).

[296]- مسلم (3/1685).

[297]- مسلم (4/2072) و ابوداود (1/220) اضافه کرده که: هنگامى که به صحرانشین این دعا را آموخت و آن مرد بیرون رفت، پیامبر ص فرمود: «لَقَدْ مَلَأ يَدَيْهِ مِنَ الـْخَيْرِ» «دستانش را از خیر پر کرد».

[298]- مسلم (4/2073) و در روایت دیگرِ مسلم: «فَإِنَّ هَؤُلاَءِ تَجْمَعُ لَكَ دُنْيَاكَ وَآخِرَتَكَ». «همانا این کلمات دنیا و آخرت را براى تو جمع مىکنند، [و تو از آنها بهره مند مىشوى]».

[299]- ترمذى (5/462) و ابن ماجه (2/1249) و حاکم (1/503) و آنرا صحیح دانسته و ذهبى با حاکم موافقت کرده است. و نگا: صحیح الجامع (1/362).

[300]- مسند احمد، شمارهى (513) با ترتیب أحمد شاکر وسندش صحیح است، و نگا: مجمع الزوائد (1/297)، و ابن حجر در کتاب: بلوغ المرام با روایت أبو سعید آنرا به نسائى نسبت داده وگفته: ابن حبان و حاکم آنرا صحیح دانستهاند.

[301]- ابوداود (2/81) با همین لفظ و ترمذی (5/521)، و نگا: صحیح الجامع (4/271) شمارهى (4865).

[302]- بخارى مع الفتح (10/88) و مسلم (3/1595).

شرح اذکار حصن المسلم

شرح اذکار حصن المسلم

پیوست‌ها

1

2

دسته‌بندی‌ها

منابع

Full Description

آیتم‌های مرتبط