چۆنیه‌تی كردنی نویژی مردوو وچه‌ند حومكێكی تری تایبه‌ت به‌ مردوو

چۆنیه‌تی كردنی نویژی مردوو

وچه‌ند حومكێكی تری تایبه‌ت به‌ مردوو

عه‌بدولسه‌لام پشده‌ری

﴿  صلاة المیت وبعض الأحكام المتعلقة بالمیت ﴾

عبد السلام بشدري

چۆنیه‌تی كردنی نویژی مردوو

وچه‌ند حومكێكی تری تایبه‌ت به‌ مردوو

الحمد لله وكفی والصلاة والسلام علی رسول الله

خۆشه‌ویستان جارێكی تر هاتینه‌وه‌ خزمه‌تتان بۆ پێشكه‌شكردنی به‌شێكی تر له‌ ئه‌حكامه‌كانی ( جه‌نازه‌ ) و مردوو، ئێستاش بفه‌رموون له‌گه‌ڵ ئێوه‌ و بابه‌ته‌كه‌ :

چۆنیه‌تی‌ كردنی‌ نوێژی‌ مردوو:

أ ـ چوار (الله اكبر) ده‌كات:

عن جَابِرٍ رضي الله عنه أَنَّ النبي (صلى الله عليه وسلم) صلى على أَصْحَمَةَ النَّجَاشِيِّ فَكَبَّرَ أَرْبَعًا. { رواه البخاري 1334 ومسلم 954} واته‌: جابر ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵێ: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) نوێژی‌ ـ مردووی‌ ـ كرد له‌سه‌ر ئه‌صحه‌مه‌ی‌ نه‌جاشی ‌و چوار (الله اكبر)ی‌ كرد.

ب ـ یان پێنج (الله اكبر) ده‌كات:

عن بن أبي لَيْلَى قال كان زَيْدٌ يُكَبِّرُ على جَنَائِزِنَا أَرْبَعًا وَإِنَّهُ كَبَّرَ على جَنَازَةٍ خَمْسًا فَسَأَلْتُهُ فقال كان رسول اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم) يُكَبِّرُهَا. { رواه مسلم 957} واته‌: عه‌بدوڕه‌حمانی‌ كوڕی‌ ئه‌بی له‌یلا ده‌ڵێ‌: زه‌ید له‌ نوێژی‌ مردووه‌كانماندا چوار (الله اكبر)ی‌ ده‌كرد، جارێك له‌سه‌ر مردوویه‌ك پێنج (الله اكبر)ی‌ كرد، پرسیارم لێی كرد وتی‌: پێغه‌مبه‌ریش (صلى الله عليه وسلم) پێنج (الله اكبر)ی‌ كردووه‌.

ج ـ یان شه‌ش (الله اكبر) ده‌كات:

عن عبد الله بن مغفل أن عليا رضي الله عنه صلى على سهل بن حنيف فكبر عليه ستا ثم التفت إلينا فقال إنه من أهل بدر. { رواه ابوداود 3194. والترمذي 1034. وابن ماجة 1494} واته‌: عه‌بدوڵڵای‌ كوڕی‌ موغه‌ففه‌ل ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵێ‌: عه‌لی‌ كوڕی‌ ئه‌بوتالیب نوێژ له‌سه‌ر سه‌هلی‌ كوڕی‌ حونه‌یف كرد شه‌ش (الله اكبر)ی‌ له‌سه‌ر كرد، پاشان لایكرده‌وه‌و به‌ لای‌ ئێمه‌داو وتی‌: بێگومان سه‌هل له‌ به‌شداربووانی‌ به‌دره‌.

قال الشعبي وقدم علقمة من الشام فقال لابن مسعود إن إخوتك بالشام يكبرون على جنائزهم خمسا فلو وقتم لنا وقتا نتابعكم عليه فأطرق عبد الله ساعة ثم قال انظروا جنائزكم فكبروا عليها ما كبر أئمتكم لا وقت ولا عدد. {رواه ابن حزم في المحلى 5/126، والطحاوي 1/287 والحاكم 3/409 والبيهقي 4/36 سنده صحيح.} واته‌: شه‌عه‌بی ده‌ڵێ‌: شه‌عه‌به‌ ده‌ڵێ‌ عه‌لقه‌مه‌ له‌ شامه‌وه‌ هات به‌ عه‌بدوڵڵای‌ كوڕی‌ مه‌سعودی‌ وت: براكانت له‌ شام پێنج (الله اكبر) ده‌كه‌ن له‌سه‌ر جه‌نازه‌كانیان، خۆزگه‌ دیاریتان بكردایه‌ بۆمان به‌ دیاری‌ كردن، ئێمه‌ به‌ شوێنتاندا برۆشتینایه‌، عه‌بدوڵڵاش ماوه‌یه‌ك سه‌ری‌ داخست، پاشان وتی‌: سه‌رنجی‌ جه‌نازه‌كانتان بده‌ن، پێشه‌واكانتان (الله اكبر) چۆن ده‌كه‌ن ئێوه‌ش وا بكه‌ن، نه‌كات نه‌ ژماره‌یان بۆ دیاریی ناكرێت.

د ـ یان حه‌وت (الله اكبر) ده‌كات:

عن موسى بن عبد الله بن يزيد أن عليا رضي الله عنه صلى على أبي قتادة فكبر عليه سبعا وكان بدريا. {رواه الطحاوي في معاني الاثار 1/290} واته‌: عه‌لی‌ نوێژی‌ كرد له‌سه‌ر قه‌تاده‌‌و حه‌وت (الله اكبر) ی‌ له‌سه‌ر كرد، قه‌تاده‌ش به‌دری‌ بوو. 

و ـ له‌ هه‌موو (الله اكبر) ه‌كاندا هه‌ردوو ده‌ستی‌ به‌رز ده‌كاته‌وه‌:

عن نافع (أن ابن عمر رضي الله عنهما كان يرفع يديه على كل تكبيرة من تكبير الجنازة وإذا قام بين الركعتين { رواه البخاري في (رفع اليدين) 110 والبيهقي 4/44 سنده صحيح} واته‌: عه‌بدوڵڵای‌ كوڕی‌ عومه‌ر ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت هه‌ردوو ده‌ستی‌ له‌ هه‌موو (الله اكبر)ێكی‌ جه‌نازه‌دا به‌رز ده‌كرده‌وه‌،  هه‌روه‌ها كاتێكیش له‌ دوو ركاتی‌ نوێژ هه‌ڵسایه‌ته‌وه‌ هه‌ردوو ده‌ستی‌ به‌رز ده‌كرده‌وه‌.

وقد صَحَّ عن بن عَبَّاسٍ رضي الله عنه أَنَّهُ كان يَرْفَعُ يَدَيْهِ في تَكْبِيرَاتِ الْجِنَازَةِ. {برِوانة: التخليص لابن حجر العسقلاني 2/147 حديث صحيح} واته‌: هه‌روه‌ها عه‌بدوڵڵای‌ كوڕی‌ عه‌بباسیش ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت وای‌ ده‌كرد. ئه‌مه‌ رای‌ زۆربه‌ی‌ زانایانه‌ وه‌ك ئیمامی‌ شافیعی‌‌و ئه‌حمه‌دو ریوایه‌تێكیشه‌ له‌ ئه‌بوحه‌نیفه‌و ئیمام مالیكه‌وه‌. رایه‌كی‌ تریش هه‌یه‌ كه‌ ته‌نها له‌ (الله اكبر)ی‌ یه‌كه‌مدا ده‌ستی‌ به‌رز بكاته‌وه‌ چه‌ند فه‌رمووده‌یه‌كی‌ له‌سه‌ره‌، به‌ڵام به‌لای‌ زۆربه‌ی‌ زانایانی‌ فه‌رموده‌وه‌ لاوازن، ئه‌م فه‌رمووده‌یه‌ش لای‌ هه‌ندێ‌ له‌ زانایان (حسن لغیره)یه‌، ئه‌بوهوره‌یره‌ ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵێ‌: أَنَّ النبي (صلى الله عليه وسلم) كَبَّرَ على جِنَازَةٍ فَرَفَعَ يَدَيْهِ في أَوَّلِ تَكْبِيرَةٍ وَوَضَعَ الْيُمْنَى على الْيُسْرَى. { رواه الترمذي 1077 والدارقطني 2/2/75} واته‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) (الله اكبر)ی‌ كرد له‌سه‌ر جه‌نازه‌یه‌ك له‌ یه‌كه‌م (الله اكبر)دا ده‌سته‌كانی‌ به‌رزكرده‌وه‌و ده‌ستی‌ راستی‌ له‌سه‌ر ده‌ستی‌ چه‌پی دانا.  ئه‌مه‌ش رایه‌كه‌ له‌ ئه‌بوحه‌نیفه‌و ئیمام مالیكه‌وه‌ ئیبن حه‌زم‌و شه‌وكانی‌ ئه‌میان هه‌ڵبژاردووه‌. 

ز ـ ده‌ستی‌ راستی‌ له‌سه‌ر ده‌ست‌و مه‌چه‌ك‌و به‌شێكی‌ باسكی‌ داده‌نێت له‌سه‌ر سنگی‌:

يقول ابن عَبَّاسٍ (رضي الله عنه) سمعت نَبِيَّ اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم) يقول إِنَّا مَعْشَرَ الآنْبِيَاءِ أُمِرْنَا بِتَعْجِيلِ فِطْرِنا وَتَأْخِيرِ سُحُورِنا وَوَضَعِ أيمَانِنَا على شمائِلِنا في الصَّلاةِ. { رواه ابن حبان 885، والطبراني في الكبير 10851 وفي الاوسط 1884 حديث صحيح. } واته‌: عه‌بدوڵڵای‌ كوڕی‌ عه‌بباس (ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت) ده‌ڵێ‌: له‌ پێغه‌مبه‌ری‌ خوام (صلى الله عليه وسلم) بیست ده‌یفه‌رموو: ئێمه‌ كۆڕی‌ پێغه‌مبه‌ران فه‌رمانمان پێ كراوه‌ به‌ زوو رۆژوو شكاندن‌و دره‌نگ پارشێو كردن، وه‌ فه‌رمانمان پێ كراوه‌ ده‌ستی‌ راستمان له‌سه‌ر ده‌ستی‌ چه‌پمان دانێین له‌ نوێژدا.

ح ـ خوێندنی‌ سوره‌تی‌ فاتیحه‌ پاش (الله اكبر)ی‌ یه‌كه‌م:

عن طَلْحَةَ بن عبد اللَّهِ بن عَوْفٍ قال صَلَّيْتُ خَلْفَ عبدالله بن عَبَّاسٍ رضي الله عنهما على جَنَازَةٍ فَقَرَأَ بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ فقال لِيَعْلَمُوا أنها سُنَّةٌ. { رواه البخاري 1335} واته‌: ته‌ڵحه‌ی‌ كوڕی‌ عوبه‌یدوڵڵای‌ كوڕی‌ عه‌وف ده‌ڵێ‌: له‌ دوای‌ عه‌بدوڵڵای‌ كوڕی‌ عه‌بباسه‌وه‌ نوێژم كرد له‌سه‌ر جه‌نازه‌یه‌ك سوره‌تی‌ فاتیحه‌ی‌ خوێند، وتی‌: بۆ ئه‌وه‌ی‌ بزانن ئه‌مه‌ سوننه‌ته‌.

و في رواية النسائي فَقَرَأَ بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَسُورَةٍ فَجَهَرَ حَتَّى سَمِعْنَا فَلَمَّا انْصَرَفَ أَخَذْتُ بِيَدِهِ فَسَأَلْتُهُ عَنْ ذَلِكَ فَقَالَ سُنَّةٌ وَحَقٌّ. { رواه النسائي 4/74 حديث صحيح} واته‌: له‌ ریوایه‌تی‌ نه‌سائیدا ده‌ڵێ‌: جا سوره‌تی‌ فاتیحه‌و سوره‌تێكی‌ خوێند ده‌نگی‌ به‌رزكرده‌وه‌و تا گویمان لێ بوو، ئه‌نجا كه‌ لێبویه‌وه‌ ده‌ستیم گرت‌و پرسیارم لێ كرد، وتی‌: سوننه‌ت‌و هه‌قه‌.

عن أبي أُمَامَةَ أَنَّهُ قال السُّنَّةُ في الصَّلَاةِ على الْجَنَازَةِ أَنْ يَقْرَأَ في التَّكْبِيرَةِ الْأُولَى بِأُمِّ الْقُرْآنِ مُخَافَتَةً ثُمَّ يُكَبِّرَ ثَلَاثًا وَالتَّسْلِيمُ عِنْدَ الْآخِرَةِ. { رواه النسائي 1988 وابن حزم 5/129 حديث صحيح. } واته‌: ئه‌بوئومامه‌ ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵی‌: سوننه‌تی‌ نوێژی‌ جه‌نازه‌ ده‌بێت دوای‌ (الله اكبر) ی‌ یه‌كه‌م سوره‌تی‌ فاتیحه‌ بخوێنرێ‌ به‌بێ‌ ده‌نگ به‌رزكردنه‌وه‌، پاشان سێ (الله اكبر) بكرێت له‌ پاش ئه‌وه‌ سه‌لام بدرێته‌وه‌.

ط ـ سه‌ڵاوات دان له‌سه‌ر پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) پاش (الله اكبر)ی‌ دووه‌م:

(عن أبي أمامة سعد بن سعد بن حنيف يحدث عن ابن المسيب قال السنة في الصلاة على الجنازة أن تكبر ثم تقرأ بأم القرآن ثم تصلي على النبي (صلى الله عليه وسلم) ثم تخلص الدعاء للميت ولا تقرأ إلا في التكبيرة الأولى ثم تسلم في نفسه عن يمينه. { رواه عبدالرزاق 6428 وابن الجارود في المنتقى 540  حديث صحيح} واته‌:  ئه‌بو ئومامه‌ كه‌ سه‌عدی‌ كوڕی‌ سه‌عدی‌ كوڕی‌ حونه‌یفه‌ ده‌گێڕێته‌وه‌ له‌ سه‌عیدی‌ كوڕی‌ موسه‌یبدا كردو وتی‌: سوننه‌تی‌ جه‌نازه‌ وایه‌ (الله اكبر) بكه‌یت، پاشان سوره‌تی‌ فاتیحه‌ بخوێنێت، پاشان سه‌ڵاوات له‌سه‌ر پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم)  بده‌یت، پاشان به‌ دڵسۆزی‌ دوعا بۆ مردووه‌كه‌ بكه‌یت له‌ دوا (الله اكبر)ی‌ یه‌كه‌م نه‌بێت قورئان ناخوێنرێ‌، پاشان به‌بێ‌ ده‌نگی‌ سه‌لام ده‌داته‌وه‌ به‌لای‌ راستیدا.

ی ـ جا (الله اكبر) ه‌كانی‌ تر ده‌كات، به‌ دڵسۆزی‌ دوعا بۆ مردووه‌كه‌ ده‌كات:

عن أبي هُرَيْرَةَ قال صلى رسول اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم) على جَنَازَةٍ فقال اللهم اغْفِرْ لِحَيِّنَا وَمَيِّتِنَا وَصَغِيرِنَا وَكَبِيرِنَا وَذَكَرِنَا وَأُنْثَانَا وَشَاهِدِنَا وَغَائِبِنَا اللهم من أَحْيَيْتَهُ مِنَّا فَأَحْيِهِ على الْإِيمَانِ وَمَنْ تَوَفَّيْتَهُ مِنَّا فَتَوَفَّهُ على الْإِسْلَامِ اللهم لَا تَحْرِمْنَا أَجْرَهُ ولا تُضِلَّنَا بَعْدَهُ. واته‌: ئه‌بوهوره‌یره‌ ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) نوێژی‌ له‌سه‌ر جه‌نازه‌یه‌ك كردو فه‌رمووی‌: (اللهم اغْفِرْ لِحَيِّنَا وَمَيِّتِنَا وَصَغِيرِنَا وَكَبِيرِنَا وَذَكَرِنَا وَأُنْثَانَا وَشَاهِدِنَا وَغَائِبِنَا اللهم من أَحْيَيْتَهُ مِنَّا فَأَحْيِهِ على الْإِيمَانِ وَمَنْ تَوَفَّيْتَهُ مِنَّا فَتَوَفَّهُ على الْإِسْلَامِ اللهم لَا تَحْرِمْنَا أَجْرَهُ ولا تُضِلَّنَا بَعْدَهُ. { رواه ابوداود 3201 والترمذي 1024 حديث صحيح} واته‌: خوایه‌ گیان له‌ زیندوو مردوو گه‌وره‌و بچووك ‌و نێرو مێ ئاماده‌بوو ئاماده‌نه‌بوومان خۆش ببه‌، خوایه‌ گیان هه‌ركه‌سێكت له‌ ئێمه‌ ژیان له‌سه‌ر ئیمان بیژیه‌نه‌ هه‌ركه‌سێكیشت لێمان مراند له‌سه‌ر ئیسلامه‌تی‌ بیمرێنه‌ خوایه‌گیان له‌ پاداشتی‌ ئه‌م مردووه‌ بێبه‌شمان مه‌كه‌ و له‌دوا ئه‌ویش گومڕامان مه‌كه‌.

عن عَوْفِ بن مَالِكٍ الأشْجَعِيِّ قال سمعت النبي (صلى الله عليه وسلم)  وَصَلَّى على جَنَازَةٍ يقول اللهم اغْفِرْ له وَارْحَمْهُ وَاعْفُ عنه وَعَافِهِ وَأَكْرِمْ نُزُلَهُ وَوَسِّعْ مُدْخَلَهُ وَاغْسِلْهُ بِمَاءٍ وَثَلْجٍ وَبَرَدٍ وَنَقِّهِ من الْخَطَايَا كما يُنَقَّى الثَّوْبُ الأبْيَضُ من الدَّنَسِ وَأَبْدِلْهُ دَارًا خَيْرًا من دَارِهِ وَأَهْلًا خَيْرًا من أَهْلِهِ وَزَوْجًا خَيْرًا من زَوْجِهِ وَقِهِ فِتْنَةَ الْقَبْرِ وَعَذَابَ النَّارِ قال عَوْفٌ فَتَمَنَّيْتُ أَنْ لو كنت أنا الْمَيِّتَ لِدُعَاءِ رسول اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم)  على ذلك الْمَيِّتِ. واته‌: عه‌وفی كوڕی‌ مالیكی‌ ئه‌شجه‌عی‌ ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵێ‌: گوێم له‌ پێغه‌مبه‌ری‌ خوا بوو (صلى الله عليه وسلم) كاتێ‌ نوێژی‌ ده‌كرد له‌سه‌ر جه‌نازه‌یه‌ك ده‌یفه‌رموو: اللهم اغْفِرْ له وَارْحَمْهُ وَاعْفُ عنه وَعَافِهِ وَأَكْرِمْ نُزُلَهُ وَوَسِّعْ مُدْخَلَهُ وَاغْسِلْهُ بِمَاءٍ وَثَلْجٍ وَبَرَدٍ وَنَقِّهِ من الْخَطَايَا كما يُنَقَّى الثَّوْبُ الآبْيَضُ من الدَّنَسِ وَأَبْدِلْهُ دَارًا خَيْرًا من دَارِهِ وَأَهْلًا خَيْرًا من أَهْلِهِ وَزَوْجًا خَيْرًا من زَوْجِهِ وَقِهِ فِتْنَةَ الْقَبْرِ وَعَذَابَ النَّارِ. { رواه مسلم 963 والنسائي 4/73} واته‌: خوایه‌ گیان لێی خۆشبه‌ ‌و به‌زه‌ییت پێدابێته‌وه‌ لێی ببوره‌ و بیپارێزه‌ شوێن‌و جیێگای‌ چاكی‌ پێ ببه‌خشه‌و فراوانی‌ كه‌ بۆی‌ به‌ ئاوو به‌فرو ته‌رزه‌ بیشۆره‌ ـ و پاكی‌ بكره‌وه‌ له‌ گوناهه‌كانی‌ ـ وه‌ له‌ گوناهه‌كانی‌ پاكی‌ بكه‌ره‌وه‌ هه‌ر چۆنی‌ جلی‌ سپی له‌ چڵك پاكده‌كرێته‌‌و ماڵێكی‌ پێ بده‌ چاكتر له‌ ماڵه‌كه‌ی‌ خۆی‌‌و كه‌س‌وكاریشی پێبده‌ چاكتر له‌ كه‌س‌و كاره‌كه‌ی‌ ‌و هاوسه‌رێكی‌ چاكتر له‌ هاوسه‌ره‌كه‌ی‌ خۆی‌ پێببه‌خشه‌، وه‌ بیپارێزه‌ له‌ به‌ڵاو فیتنه‌ی‌ گۆڕو دۆزه‌خ. عه‌وف ده‌ڵێ‌: وتم خۆزگه‌ ئه‌و مردووه‌ من بومایه‌ له‌به‌ر ئه‌و دوعایه‌ی‌ پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم)  كردی‌ بۆ ئه‌و مردووه‌.

ك ـ دوو سه‌لام ده‌داته‌وه‌ به‌لای‌ راست‌و چه‌پیدا:

عن عبد الله قال ثلاث خلال كان رسول الله (صلى الله عليه وسلم) يفعلهن تركهن الناس إحداهن التسليم على الجنازة مثل التسليم في الصلاة. { رواه البيهقي 4/43 حديث حسن} واته‌: عه‌بدوڵڵای‌ كوڕی‌ مه‌سعود ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) سێ شتی‌ ده‌كرد كه‌ خه‌ڵكی‌ نایانكه‌ن ‌و وازیان لێ هێناون، یه‌كێكیان سه‌لامدانه‌وه‌یه‌ له‌سه‌ر جه‌نازه‌ وه‌ك سه‌لامدانه‌وه‌ی‌ نوێژ.

دروسته‌ یه‌ك سه‌لام دانه‌وه‌ وه‌ك له‌ فه‌رمووده‌كه‌ی‌ ئه‌بو ئومامه‌دا باسكرا.

ل ـ كاتی‌ نوێژكردن له‌سه‌ر مردوو:

له‌و سێ كاته‌دا كه‌ دروست نییه‌ نوێژی‌ تێدا بكرێت دروست نییه‌ نوێژی‌ مردووش بكرێت.

عن عُقْبَةَ بن عَامِر ٍرضي الله عنه قال:( ثَلَاثُ سَاعَاتٍ كان رسول اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم) يَنْهَانَا أَنْ نُصَلِّيَ فِيهِنَّ أو نَقْبِرَ فِيهِنَّ مَوْتَانَا حين تَطْلُعُ الشَّمْسُ بَازِغَةً وَحِينَ يَقُومُ قَائِمُ الظَّهِيرَةِ حتى تَمِيلَ الشَّمْسُ وَحِينَ تَضَيَّفُ لِلْغُرُوبِ حتى تَغْرُبَ. { رواه ابن ماجه 1/464 والترمذي 1063} واته‌: عوقبه‌ی‌ كوڕی‌ عامیر ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ری‌ خوا (صلى الله عليه وسلم) رێگری‌ لێ كردین له‌ سێ كاتدا نوێژی‌ تێدا بكه‌ین، یا مردووه‌كانمان تێدا بنێژین، كاتێ‌ خۆر هه‌ڵدێت به‌ ته‌واوی‌ هه‌تا به‌رزده‌بێته‌وه‌، كاتێ‌ له‌ نیوه‌ڕۆدا به‌ پێوه‌ وه‌ستاو سێبه‌ری‌ نامێنێ‌ تا لا ده‌دات، كاتێكیش خۆری‌ لار ده‌بێته‌وه‌ بۆ ئاوابوون هه‌تا ون ده‌بێت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر زۆر پێویست بوو قه‌یناكات له‌و كاتانه‌شدا بنێژرێت، عه‌ره‌بیه‌كه‌ی‌ عن بن عَبَّاسٍ رضي الله عنهما قال: ( صلى النبي (صلى الله عليه وسلم) على رَجُلٍ بَعْدَ ما دُفِنَ بِلَيْلَةٍ قام هو وَأَصْحَابُهُ وكان سَأَلَ عنه فقال من هذا فَقَالُوا فُلَانٌ دُفِنَ الْبَارِحَةَ فَصَلَّوْا عليه. واته‌: عه‌بدوڵڵای‌ كوڕی‌ عه‌بباس ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ری‌ خوا (صلى الله عليه وسلم) پیاوێكی‌ به‌شه‌و ناشت‌و چراشیان له‌ گۆڕه‌كه‌یدا داگیرساند.

حه‌وته‌م: له‌ سوننه‌ت‌و ئادابه‌كانی‌ ناشتنی‌ مردوو:

1ـ هه‌ڵگرتنی‌ جه‌نازه‌:

عن أَبَي سَعِيدٍ الْخُدْرِيَّ رضي الله عنه أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم) قال إذا وُضِعَتْ الْجِنَازَةُ وَاحْتَمَلَهَا الرِّجَالُ على أَعْنَاقِهِمْ فَإِنْ كانت صَالِحَةً قالت قَدِّمُونِي وَإِنْ كانت غير صَالِحَةٍ قالت يا وَيْلَهَا أَيْنَ يَذْهَبُونَ بها يَسْمَعُ صَوْتَهَا كُلُّ شَيْءٍ إلا الْإِنْسَانَ وَلَوْ سَمِعَهُ صَعِقَ. { رواه البخاري 1314} واته‌: ئه‌بوسه‌عیدی‌ خودری‌ ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ری‌ خوا (صلى الله عليه وسلم) فه‌رمووی‌: كاتی‌ جه‌نازه‌ دانرا ـ له‌ناو داره‌ مه‌یتدا ـ ‌و پیاوان خستیانه‌ سه‌ر شانیان، جا ئه‌گه‌ر چاك بێت ده‌ڵێ‌: زووكه‌ن زوو بمبه‌ن، به‌ڵام ئه‌گه‌ر چاك نه‌بێت ده‌ڵێ‌: هه‌ی‌ هاوار بۆ كوێم ده‌به‌ن؟ جگه‌ له‌ مرۆڤ هه‌موو شتێ‌ ده‌نگی‌ ده‌بیستێ‌، ئه‌گه‌ر مرۆڤ ده‌نگی‌ ـ هاوارو قیژه‌ی‌ ـ گوێ‌ لێ بێ‌ بێ هۆش ده‌بێ‌‌و ده‌مرێ‌.

2ـ رۆشتن له‌گه‌ڵ‌ جه‌نازه‌دا بۆ گۆڕستان:

عن أبي هُرَيْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم) قال من اتَّبَعَ جَنَازَةَ مُسْلِمٍ إِيمَانًا وَاحْتِسَابًا وكان معه حتى يصلي عليها وَيَفْرُغَ من دَفْنِهَا فَإِنَّه يَرْجِعُ من الأجْرِ بِقِيرَاطَيْنِ كُلُّ قِيرَاطٍ مِثْلُ أُحُدٍ وَمَنْ صلى عليها ثُمَّ رَجَعَ قبل أَنْ تُدْفَنَ فإنه يَرْجِعُ بِقِيرَاطٍ. { رواه البخاري 47 ومسلم 945} واته‌: ئه‌بوهوره‌یره‌ ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵی‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) فه‌رمووی‌: هه‌ركه‌س به‌ باوه‌ڕو خوامه‌به‌ست بوونی‌ ساغه‌وه‌ شوێن جه‌نازه‌ی‌ موسڵمانێك بكه‌وێ‌‌و له‌گه‌ڵیدا بێت تا نوێژی‌ له‌سه‌ر ده‌كرێ‌‌و ناشتنی‌ ته‌واو ده‌بێ‌، ئه‌و به‌ دوو قیرات پاداشته‌وه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ هه‌ر قیراتێكیان به‌ قه‌ده‌ر ئوحود ده‌بێت، هه‌ركه‌سێكیش نوێژی‌ له‌سه‌ر بكات ‌و ئه‌نجا پێش ئه‌وه‌ی‌ بنێژرێ‌ بگه‌ڕێته‌وه‌ ئه‌وه‌ بێگومان به‌ قیراتێك پاداشته‌وه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌.

3ـ جه‌نازه‌ به‌ په‌له‌ ببرێت بۆ گۆڕستان:

عن أبي بَكْرَةَ قال لقد رَأَيْتُنَا مع رسول اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم)  وَإِنَّا لَنَكَادُ نَرْمُلُ بها رَمَلًا. { رواه ابوداود 3182 والنسائي 4/43 (1913) حديث صحيح. } واته‌: ئه‌بوبه‌كره‌ ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵێ‌: ئه‌گه‌ر چاووت لێمان ئه‌بوو له‌گه‌ڵ‌ پێغه‌مبه‌ردا (صلى الله عليه وسلم) ده‌رۆیشین به‌ په‌له‌ هه‌روه‌ك لۆقه‌ما به‌ ته‌رمه‌كه‌ بكردایه‌ وابوو.

4ـ له‌گه‌ڵ‌ جه‌نازه‌دا سواربوونی‌ سه‌یاره‌و وڵاخ مه‌كروهه‌:

عن ثوبان أن النبي (صلى الله عليه وسلم) شيع جنازة فأتي بدابة فأبى أن يركبها فلما انصرف أتي بدابة فركبها فقيل له فقال إن الملائكة كانت تمشي فلم أكن لأركب وهم يمشون فلما ذهبوا أو قال عرجوا ركبت. { رواه ابوداود 3177 حديث صحيح} واته‌: سه‌وبان ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵێ‌: وڵاخێكیان هێنا بۆ پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) كاتێ‌ له‌گه‌ڵ‌ جه‌نازه‌یه‌كدا بوو سواری‌ نه‌بوو، به‌ڵام كاتێ‌ گه‌ڕانه‌وه‌ وڵاخێكیان هێناو سواری‌ بوو، پرسیاری‌ لێ كرا، فه‌رمووی‌: ـ له‌ هاتنماندا ـ فریشته‌كانیش به‌ پیاده‌ ده‌رۆیشتن بۆیه‌ شیاو نه‌بوو بۆ من سوار بم ‌و ئه‌وان به‌ پیاده‌ ده‌ڕۆن ، به‌ڵام ـ دواتر له‌ گه‌ڕانه‌وه‌دا ـ كه‌ ئه‌وان رۆشتن منیش سوار وڵاخه‌كه‌ بووم.

5ـ دروسته‌ رۆشتن له‌ پاش‌و پێش‌و راست‌و چه‌پی جه‌نازه‌وه‌:

 به‌ مه‌رجێ‌ نزیك بیت جگه‌ له‌و كه‌سه‌ی‌ به‌ سواری‌ سه‌یاره‌ یا وه‌ڵاخه‌وه‌یه‌ ده‌بێت له‌ دوایه‌وه‌ بڕوات، عن الْمُغِيرَةِ بن شُعْبَةَ أَنَّ النبي (صلى الله عليه وسلم)  قال الرَّاكِبُ خَلْفَ الْجَنَازَةِ وَالْمَاشِي حَيْثُ شَاءَ منها وَالطِّفْلُ يُصَلَّى عليه. { رواه ابوداود 3180 والترمذي 1031 والنسائي 4/85 حديث صحيح} واته‌: موغیره‌ی‌ كوڕی‌ شوعبه‌ ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) فه‌رمووی‌: سوار له‌ دوای‌ جه‌نازوه‌وه‌ بێت، به‌ڵام پیاده‌ له‌هه‌ر لایه‌كییه‌وه‌ بێت خۆی‌ حه‌ز ده‌كات ـ دروسته‌ ـ منداڵیش نوێژی‌ له‌سه‌ر ده‌كرێ.

هه‌شته‌م: ئه‌وه‌ی‌ بۆ كه‌س‌و كاری‌ مردوو دروست نییه‌ بیكه‌ن:

1ـ شین‌و شه‌پۆڕ:

عن أبي مَالِكٍ الْأَشْعَرِيَّ ٍرضي الله عنه قال:( أَنَّ النبي (صلى الله عليه وسلم) قال أَرْبَعٌ في أُمَّتِي من أَمْرِ الْجَاهِلِيَّةِ لَا يَتْرُكُونَهُنَّ الْفَخْرُ في الْأَحْسَابِ وَالطَّعْنُ في الْأَنْسَابِ وَالْاسْتِسْقَاءُ بِالنُّجُومِ وَالنِّيَاحَةُ وقال النَّائِحَةُ إذا لم تَتُبْ قبل مَوْتِهَا تُقَامُ يوم الْقِيَامَةِ وَعَلَيْهَا سِرْبَالٌ من قَطِرَانٍ وَدِرْعٌ من جَرَبٍ. { رواه مسلم 29/ 934 واحمد 5/ 342 والحاكم 1/ 383 والبيهقي 4/63} واته‌: ئه‌بومالیكی‌ ئه‌شعه‌ری‌ ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) فه‌رمووی‌: چوار شت له‌ ناو ئوممه‌تمدا هه‌یه‌ له‌ كرداری‌ سه‌رده‌می‌ نه‌فامین‌و ـ خه‌ڵك ـ ده‌ستبه‌رداری‌ نابن: خۆهه‌ڵكێشان به‌ ره‌چه‌ڵه‌ك‌و بنه‌ماڵه‌، تانه‌و ته‌شه‌ر له‌ تایفه‌و هۆز به‌ ته‌مابوونی‌ باران به‌ هۆی‌ ئه‌ستێره‌كانه‌وه‌، شین ‌و شه‌پۆڕ له‌ كاتی‌ لێقه‌وماندا. هه‌روه‌ها فه‌رمووی‌: ئه‌و ژنه‌ی‌ بالۆره‌ ده‌ڵێ‌ ئه‌گه‌ر پێش مردنی‌ ته‌وبه‌ نه‌كات له‌ رۆژی‌ دواییدا كه‌ زیندوو ده‌كرێته‌وه‌، كراسێكی‌ قه‌تران‌و گه‌ڕی‌ له‌شی داده‌پۆشێ وه‌ك زرێپۆشی له‌به‌ردا بێت.

2 ـ له‌ روومه‌ت دان‌و یه‌خه‌ دادڕین:

عن عبد اللَّهِ رضي الله عنه عن النبي (صلى الله عليه وسلم) قال ليس مِنَّا من ضَرَبَ الْخُدُودَ وَشَقَّ الْجُيُوبَ وَدَعَا بِدَعْوَى الْجَاهِلِيَّةِ. { رواه البخاري 1297 ومسلم 165 / 103} واته‌: عه‌بدوڵڵا ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵێ‌: پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) فه‌رمووی‌: له‌ ئێمه‌ نییه‌ ئه‌وه‌ی‌ له‌ روومه‌تی‌ خۆی‌ ده‌داو یه‌خه‌ داده‌ڕێ‌‌و ده‌نگ‌و هاواری‌ لێ به‌رز ده‌بێته‌وه‌ وه‌ك سه‌رده‌می‌ نه‌فامی.

3ـ قژ ڕنین:

قال أبو موسى الأشعري رضي الله عنه أنا بَرِيءٌ مِمَّنْ بَرِئَ منه رسول اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم)  إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم)  بَرِئَ من الصَّالِقَةِ وَالْحَالِقَةِ وَالشَّاقَّةِ. { رواه البخاري 1296 ومسلم 167/ 104} واته‌: ئه‌بوموسای‌ ئه‌شعه‌ری‌ ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵێ‌: من به‌ریم له‌وه‌ی‌ پێغه‌مبه‌ری‌ خوا (صلى الله عليه وسلم)  خۆی‌ لێ به‌ری‌ كرد، بێگومان پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم)  خۆی‌ به‌ری‌ كرد له‌ شین‌و شه‌پۆڕكه‌رو ئه‌وه‌ی‌ قژی‌ ده‌ڕنێ‌‌و یه‌خه‌ی‌ داده‌ڕێ‌.

4ـ پیاهه‌ڵدان:

له‌ كاتی‌ مردندا حه‌رامه‌ پیاهه‌ڵدان به‌ شان‌و باڵاو وتی‌ مردووه‌كه‌، عن حُذَيْفَةَ بن الْيَمَانِ قال إذا مِتُّ فلا تُؤْذِنُوا بِي إني أَخَافُ أَنْ يَكُونَ نَعْيًا فَإِنِّي سمعت رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه وسلم) يَنْهَى عن النَّعْيِ. { رواه احمد 5/385 والترمذي 986 وابن ماجة 1476 حديث حسن} واته‌: حوزه‌یفه‌ی‌ كوڕی‌ یه‌مان ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵێ‌: ئه‌گه‌ر مردم جاڕ مه‌ده‌ن بۆ مردنه‌كه‌م چونكه‌ ده‌ترسم له‌ پیاهه‌ڵدان بێ له‌به‌رئه‌وه‌ی‌ له‌ پێغه‌مبه‌رم (صلى الله عليه وسلم) بیستووه‌ رێگری‌ كرد له‌ پیاهه‌ڵدان.

5ـ نابێت ئاگر دوای‌ جه‌نازه‌ بخرێت:

قال أبو بردة ٍرضي الله عنه:( أوصى أبو موسى ٍرضي الله عنه حين حضره الموت ....قال لا تتبعوني بمجمر  ...قالوا له سمعت فيه شيئا قال نعم من رسول الله (صلى الله عليه وسلم). { رواه البيهقي في السنن الكبرى 4/74 حديث حسن} واته‌: ئه‌بو بوره‌یده‌ ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت ده‌ڵێ‌: ئه‌بوموسا ره‌زای‌ خوای‌ لێبێت له‌ كاتی‌ سه‌ره‌مه‌رگیدا وه‌سیه‌تی‌ كرد و وتی‌: ئاگر شوێن ته‌رمه‌كه‌م مه‌خه‌ن، وتیان شتێكت له‌وباره‌وه‌ بیستووه‌، وتی‌: به‌ڵێ‌، له‌ پێغه‌مبه‌رم (صلى الله عليه وسلم) بیستووه‌ وای‌ فه‌رمووه‌.

به‌م شێوه‌یه‌ش هاتینه‌ كۆتای ئه‌م به‌شه‌ی ئه‌مجاره‌مان تا به‌یه‌ك گه‌یشتنه‌وه‌ له‌ به‌شی سێهه‌م و كۆتایی به‌خوای گه‌وره‌تان ده‌سپێرم و خواتان له‌گه‌ڵ .

والسلام علیكم ورحمة والله وبركاته