ئادابه‌كانی دادوه‌ر و قازی له‌ ئیسلامدا

ئادابه‌كانی دادوه‌ر و قازی له‌ ئیسلامدا

< كوردي >

عبد السلام محمد پشده‌ری

—™

پێداچونه‌وه‌ی: پشتیوان سابیر عه‌زیز

آداب القاضي في الإسلام

< كردي >

عبد السلام محمد بشدري

—™

مراجعة: بشتیوان صابر عه‌زیز

ئادابه‌كانی دادوه‌ر و قازی له‌ ئیسلامدا

سوپاس وستایش بۆ خوای گه‌وره‌ ومیهره‌بان ودروود وصه‌ڵات وسه‌لام له‌سه‌ر پێشه‌وای مرۆڤایه‌تی محمدی پێغه‌مبه‌ری ئیسلام و ئال وبه‌یت و هاوه‌ڵ وشوێنكه‌وتوانی هه‌تا هه‌تایه‌ .

له‌ پێناو ڕێكخستنی ده‌سه‌ڵاتی دادوه‌ری ئاینی پیرۆزی ئیسلام و شه‌ریعه‌ته‌كه‌ی كۆمه‌ڵێك ئادابیان داناوه‌ بۆ دادوه‌ر و قازی موسڵمانان كه‌ خۆیان له‌ حه‌وت ئادابدا ده‌بیینه‌وه‌، به‌كورتی ئاماژه‌ به‌ هه‌ریه‌كێكیان ده‌كه‌ین له‌گه‌ڵ به‌ڵگه‌ی پێویست له‌ باره‌یه‌وه‌ : -

یه‌كه‌م : دادپەروەر بێت لەنێوان داواکار و داوالێکراودا، عن عَلِيٍّ رضي الله عنه قال بَعَثَنِي رسول اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) إلى الْيَمَنِ قَاضِيًا فقلت يا رَسُولَ اللَّهِ تُرْسِلُنِي وأنا حَدِيثُ السِّنِّ ولا علم لي بِالْقَضَاءِ فقال: {إِنَّ اللَّهَ سَيَهْدِي قَلْبَكَ وَيُثَبِّتُ لِسَانَكَ فإذا جَلَسَ بين يَدَيْكَ الْخَصْمَانِ فلا تَقْضِيَنَّ حتى تَسْمَعَ من الْآخَرِ كما سَمِعْتَ من الْأَوَّلِ فإنه أَحْرَى أَنْ يَتَبَيَّنَ لك الْقَضَاءُ} قال فما زِلْتُ قَاضِيًا أو ما شَكَكْتُ في قَضَاءٍ بَعْدُ [ رواه أبـــوداود(3582) والترمــذی (1331) وابن ماجه‌ (2308) وهوحديث صحيح ] .

واتا : ئیمامى عەلى ـ رەزاى خواى لێبى ـ دەڵێت: پێغەمبەرى خوا ( صلی الله علیه وسلم ) بەدادوەر ناردمى بۆ یەمەن منیش ووتم تۆ دەمنێرى لەکاتێکدا من تەمەن کەم و شارەزاییم نیە لە دادوەری ؟ فەرمووى: ( بێگومان خوا دڵت ڕێنموون دەکات و زمانت دامەزراو دەکات جا ئەگەر هەکات داواکارو داوالێکراو لەبەردەمت دا دانیشتن بڕیارمەدە هەتا گوێ لە دووه‌میشیان نەگرى وەک چۆن گوێت لەیەکەمیان گرت چونکە بێگومان ئەوە چاکتر بڕیاردانت بۆ ڕوون دەکاتەوە، عەلى دەڵێت : ئیتر هەر قازى بووم یا ووتى : هیچ کات لە دادوەریدا گومان و دوودڵیم تووش نەبووە .

دووه‌م : بە ئاسانى خەڵک بگەنە لاى : عن أَبَي مَرْيَمَ الأَزْدِىَّ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ - صلى الله عليه وسلم – يَقُولُ: { مَنْ وَلاَّهُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ شَيْئًا مِنْ أَمْرِ الْمُسْلِمِينَ فَاحْتَجَبَ دُونَ حَاجَتِهِمْ وَخَلَّتِهِمْ وَفَقْرِهِمُ احْتَجَبَ اللَّهُ عَنْهُ دُونَ حَاجَتِهِ وَخَلَّتِهِ وَفَقْرِهِ } [ رواه أبوداود (2948) والترمذي (1333) وهوحديث صحيح ]

واتا : ئەبو مەریەمى ئەزدى ـ رەزاى خواى لێبێت ـ دەڵێت : لەپێغەمبەرى خوام ( صلی الله علیه وسلم ) بیست دەیفەرموو: هەرکەسێك خوا شتێکى لەکاروبارى موسڵمانان دایەدەستى ڕێگرى کرد لەوەى پێویستى نەدارو هەژاریان بگاتەلاى خواش ڕێگرى دەکات لەپێویستى و نەدارى و هەژارى بگاتە لاى خوا .

سێهه‌م : دروست نیە بەرتیل ودیارى وەربگرێت:

عن عبد اللَّهِ بن عَمْرٍو قال لَعَنَ رسول اللَّهِ ( صلی الله علیه وسلم ) الرَّاشِي وَالْمُرْتَشِي [ رواه الترمذی (1352) وابن ماجة (775) وهوحديث صحيح ] .

واتا : عەبدوڵڵاى کوڕى عەمر ـ رەزاى خواى لێببێت ـ دەڵێت : پێغەمبەرى خوا ڕێگرى دەکات و نەفرینى کرد لەبەرتیل دەرو لە بەرتیل وەرگر .

چواره‌م : لە کاتى توڕەیدا نابێت بڕیار بدات:

قال أَبُو بَكْرَةَ رضي الله عنه سَمِعْتُ النَّبِىَّ - صلى الله عليه وسلم – يَقُولُ: {لاَ يَقْضِيَنَّ حَكَمٌ بَيْنَ اثْنَيْنِ وَهْوَ غَضْبَانُ } [ رواه البخارى (7158) ومسلم (16/1717) ]

ئەبو بکر ـ رەزاى خواى لێبێت ـ دەڵێت : لە پێغەمبەرى خوام بیست دەیفەرموو : هیچ کەسێكتان لەنێوان دوو کەس دا بڕیار نەدات لەکاتێکدا زۆر توڕەیە .

پێنجه‌م : دروستە دادوەر کەسانى تر هاوکارى بن:

عَنْ أَنَسٍ أَنَّ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ كَانَ يَكُونُ بَيْنَ يَدَىِ النَّبِىِّ - صلى الله عليه وسلم - بِمَنْزِلَةِ صَاحِبِ الشُّرَطِ مِنَ الأَمِيرِ [ رواه البخارى (7155) ]

ئەنەسى کوڕى مالیک ـ رەزاى خواى لێ بێت ـ دەڵێت : قەیسى کوڕى سەعد هەمیشە لەنزیکى پێغەمبەردا بوو ـ علیەسلام ـ وەک نزیکى پۆلیس لەگەورەکەیەوە .

شه‌شه‌م : دروستە قازى ـ دادوەر ـ تکاو ئامۆژگارى بکات :

عَنْ كَعْبِ بْنِ مَالِكٍ رضي الله عنه أَنَّهُ تَقَاضَى ابْنَ أَبِى حَدْرَدٍ دَيْنًا كَانَ لَهُ عَلَيْهِ فِى عهد رسول الله ( صلى الله عليه وسلم ) في الْمَسْجِدِ، فَارْتَفَعَتْ أَصْوَاتُهُمَا حَتَّى سَمِعَهَا رَسُولُ اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم) وَهْوَ فِى بَيْتِهِ، فَخَرَجَ إِلَيْهِمَا رَسُولُ اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) حَتَّى كَشَفَ سِجْفَ حُجْرَتِهِ فَنَادَى كعب بن مالك فقال: { يَا كَعْبُ }، قَالَ لَبَّيْكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ . فأشار إليه بيده أن { ضَعْ الشطر مِنْ دَيْنِكَ }، قَالَ كعب قَدْ فَعَلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ. قَالَ: {قُمْ فَاقْضِهِ } [ رواة البخارى (457) ومسلم (1558) ]

واتا : کەعبى کوڕى مالیک (ڕەزاى خواى لێ بێ) دەڵى: لەسەردەمى پێغەمبەرى خوا ( صلى الله عليه وسلم ) قەرزێکى بەلاى ئەبوحەدرەدەوە بوو لەمزگەوت دا داواى کرد بیداتەوە، بوویە دەنگە دەنگیان و دەنگیان بەرزبوویەوە تاپێغەمبەر ( صلى الله عليه وسلم ) لەماڵى خۆیانەوە گوێى لێ بوو جاهاتە دەرەوە بۆلایان وەپەردەى ژورەکەى لادا و کەعبى کوڕى مالیکى بانگ کرد فەرمووى: (ئەى کەعب) ووتى لەخزمتدام ئەى پێغەمبەرى خوا ( صلى الله عليه وسلم ) بەدەستى ئاماژەى کرد نیوەى قەرزەکەت داشکێنە کەعبیش ووتى ئەوەدامشکاند ئەى پێغەمبەرى خوا ( صلى الله عليه وسلم ) پێغەمبەریش فەرمووى: تۆش ـ ئەبوحەدرەدـ هەستە قەرزەکەى بدەرەوە .

حه‌وته‌م : بڕیارى دادوەر ڕاستى ناگۆرێت:

هەرکەس دادوەر بڕیارى شتێکى بۆدا کەمافى براکەیەتى با نەیبات چونکە بڕیارى دادوەر حەڵاڵ حەرام ناکات و حەرامیش حەڵاڵ ناکات .

عن أُمَّ سَلَمَةَ رضي الله عنها زَوْجَ النبي ( صلى الله عليه وسلم ) أَخْبَرَتْهَا عن رسول اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) أَنَّهُ سمع خُصُومَةً بِبَابِ حُجْرَتِهِ فَخَرَجَ إِلَيْهِمْ فقال إنما أنا بَشَرٌ وَإِنَّهُ يَأْتِينِي الْخَصْمُ فَلَعَلَّ بَعْضَكُمْ أَنْ يَكُونَ أَبْلَغَ من بَعْضٍ فَأَحْسِبُ أَنَّهُ صَدَقَ فَأَقْضِيَ له بِذَلِكَ فَمَنْ قَضَيْتُ له بِحَقِّ مُسْلِمٍ فَإِنَّمَا هِيَ قِطْعَةٌ من النَّارِ فَلْيَأْخُذْهَا أو فَلْيَتْرُكْهَا [ رواه البخارى(2458) وميلم (1558) ] .

ئومموسەلەمە ـ رەزاى خواى لێبێت ـ کە خێزانى پێغەمبەرە ( صلى الله عليه وسلم ) دەگێڕێتەوە: کە پێغەمبەر ( صلى الله عليه وسلم ) گوێى لە دەمەقاڵەیەک بوو لەبەردەرگاى ژوورەکەیدا جا ڕۆیشتە دەرەوە بۆ لایان و فەرمووى: بێگومان من مرۆڤێکم وەک ئێوە بەڕاستى داوا چیەکان دێنە لام جا لەوانەیە هەندێکیان قسە زانتربن لە هەندێکتان منیش گومان دەبەم ئەو کەسەیان ڕاست دەکات و بڕیارى بۆ دەدەم جاهەرکەس بڕیارم بۆدا حەقى موسڵمانێک بۆ ئەوبێت ئەوە بێگومان پارچەیەکە لە ئاگرى دۆزەخ دەى با هەڵیگرێ یا وازى لێ بهێنێت .

وصلی الله وسلم علی نبینا محمد وعلی آله وصحبه وسلم